The page has not been checked
| Кірылічная літара Х | |||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Хх | |||||||||||||||||||||||
Выява  | |||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
Характарыстыкі | |||||||||||||||||||||||
Назва | Х: cyrillic capital letter ha | ||||||||||||||||||||||
Юнікод | Х: U+0425 | ||||||||||||||||||||||
HTML-код | Х: | ||||||||||||||||||||||
UTF-16 | Х: 0x425 | ||||||||||||||||||||||
URL-код | Х: %D0%A5 | ||||||||||||||||||||||
| Кірылічны алфавіт | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Кірыліца | |||||||
| А | Б | В | Г | Ґ | Д | Ђ | |
| Ѓ | Е | (Ѐ) | Ё | Є | Ж | З | |
| Ѕ | И | (Ѝ) | І | Ї | Й | Ј | |
| К | Л | Љ | М | Н | Њ | О | |
| П | Р | С | Т | Ћ | Ќ | У | |
| Ў | Ф | Х | Ц | Ч | Џ | Ш | |
| Щ | Ъ | Ы | Ь | Э | Ю | Я | |
| Гістарычныя літары | |||||||
| (Ҁ) | (Ѹ) | Ѡ | (Ѿ) | (Ѻ) | Ѣ | Ꙗ | |
| Ѥ | Ꙉ | ІѢ | Ѧ | Ѫ | Ѩ | Ѭ | |
| Ѯ | Ѱ | Ѳ | Ѵ | (Ѷ) | Ꙟ | Ꚉ | |
| Літары неславянскіх моў | |||||||
| Ӑ | Ӓ | Ә | Ӛ | Ӕ | Ғ | Ӷ | |
| Ҕ | Ӗ | Ҽ | Ҿ | Ӂ | Җ | Ӝ | |
| Ҙ | Ӟ | Ӡ | Ӥ | Ӣ | Ӏ | Ҋ | |
| Қ | Ҟ | Ҡ | Ӄ | Ҝ | Ԟ | Ӆ | |
| Ӎ | Ҥ | Ң | Ӊ | Ӈ | Ӧ | Ө | |
| Ӫ | Ҩ | Ҧ | Ҏ | Ҫ | Ҭ | Ӳ | |
| Ӱ | Ӯ | Ү | Ұ | Ҳ | Һ | Ҵ | |
| Ӵ | Ҷ | Ӌ | Ҹ | Ӹ | Ҍ | Ӭ | |
| Заўвага. Знакі у дужках не маюць статусу (самастойных) літар. | |||||||
Х,х (курсіў:Х х) — літара ўсіх славянскіх кірылічных алфавітаў (22-я ў балгарскай, 23-я ў рускай, 24-я ў беларускай, 26-я ў сербскай і ўкраінскай, 27-я у македонскім); выкарыстоўваецца таксама ў алфавітах некаторых неславянскіх моў.
У стара- і царкоўнаславянскай азбуках носіць назву «хер», паходжанне якога незразумела: лічыць яго, як гэта часта робіцца, звязаным са словам «херувім» цяжка (апошняе не ўтрымлівала яця, хоць у якасці фанетычнай адаптацыі мяккіх заднемоўных яць мог часам з'яўляцца ў запазычаннях; іншая версія адсылае да грэчаскіх слоў накшталт χαι̃ρε (радуйся) або χείρ [хір] (рука). У кірыліцы звычайна лічыцца 23-й па парадку і выглядае як ; у глаголіцы па ліку 24-я, мае выгляд
. У абедзвюх азбуках лікавае значэнне - 600.
Паходжанне кірылічнай літары (і дзеяслоўнай павукападобнай) — грэчаская літарахі (Χ, χ); асноўная ж глагалічная форма невыразнага паходжання (звычайна таксама ўзводзіцца да грэцкай «хі», але пры гэтым незразумелая поўная несіметрычнасць выніку; ёсць таксама версія са змененым лацінскімh).
У старажытнасці існавала і другоеглаголічнае напісанне, так званае «павукападобнае» - у выглядзе гуртка з чатырма гаплікамі:Ⱒ. Яно сустракаецца ў помніках 4 разы: 1 раз уАсемяневае Евангелле і 3 разы ў Сінайская псалтыр. Ва ўсіх выпадках знак перадаваў першую літару ў слове «хлъмъ» (узгорак). Паводле звестак «Азбучнай малітвы» Канстанціна Прэслаўскага і Мюнхенскага абецэдарыя, «павукападобнае х» — Ⱒ — уваходзіла ў дзеяслоўны алфавіт як асобная (33-я па ліку) літара.[1]
Форма кірылічнай літарыХ прыкметных варыянтаў не мела, няўжо што ў Скорапіс (шрыфт) хутка магла адлюстроўвацца ў адзін росчырк без адрыву пяра ад паперы, што звычайна выглядала падобна на рукапіснае 'α. З увядзеннем Грамадзянскі шрыфт Грамадзянскага шрыфта напісанне літарыХ атаясамілася з формай лацінскайлітары «ікс». З'явілася таксама форма літары.
У сучаснай рускай мове літараХ абазначае глухі велярны фрыкатыўны зычны гук: цвёрды [x] абомяккі [xʲ] (змякчаецца перадеи 'я ія) зь рэдкія і сустракаюцца толькі ў запазычаннях:Хейзінга, Хюбнер, Пюхяярві, Х'юстан). Практычна не спалучаецца зы: гэта бывае толькі ў запазычаннях (Архыз). Спалучэнні зэ таксама рэдкія: у запазычаннях у дадзеным выпадку звычайныя ваганні ў напісанніэ/е:хэпэнінг/хепенінг, хэш/хеш, тхэквандо/тхеквандо і т. п.,э адбываецца складдзел:двухпавярховы, звышэнергічны.
У іншых славянскіх мовах мяккае вымаўленне сустракаецца радзей, чым у рускай.
У сербскім вымаўленне літарыХ аслаблена да [h] і нават да поўнага знікнення гуку, у сувязі з чым Караджыч, Вук Стэфановіч|Вук Караджыч першапачаткова гэтую літару наогул не ўлучыў у рэфармуемы сербскі алфавіт, што моцна змяніла аблічча шматлікіх слоў: (Х)орацыя, (х)рышанства, (Х)рвацкая.
У Макшанская мова пазначае гук [x], а таксама выкарыстоўваецца ў дыграфахлх [l̥] ірх [r̥] (пар. лацінскіяlh іrh).
У чачэнскай граматыцы літара Х з'яўляецца гайтарам (паказчыкам) хотталург дажар а (рэчыўнага склону).
| Рэгістр | Дзесяціч- ны код | 16-рыч- ны код | Васьмерыч- ны код | Двайковы код | |
|---|---|---|---|---|---|
| Юнікод | Прапісная | 1061 | 0425 | 002045 | 00000100 00100101 |
| Радковая | 1093 | 0445 | 002105 | 00000100 01000101 | |
| ISO 8859-5 | Прапісная | 197 | C5 | 305 | 11000101 |
| Радковая | 229 | E5 | 345 | 11100101 | |
| КАІ-8 | Прапісная | 232 | E8 | 350 | 11101000 |
| Радковая | 200 | C8 | 308 | 11001000 | |
| Windows-1251 | Прапісная | 213 | D5 | 325 | 11010101 |
| Радковая | 245 | F5 | 365 | 11110101 |
УHTML вялікую літару:Х можна запісаць як Х або Х, а маленькуюх — як х або х.
1. ХЕР, -а; м. Назва літары «х» у царкоўнаславянскай і старой рускай азбуцы.
2. ХЕР, -а; м. Вульг. 1. Мужчынскі палавы орган. 2. Броннае абазначэнне мужчыны.—Хер //Вялікі тлумачальны слоўнік рускай мовы. / Гл. рэд.С. А. Кузняцоў. — СПб.: Нарынт, 1998.
