Матэрыялі́зм (адлац. «materialis» — рэчыўны) —філасофскісветапогляд, у адпаведнасці з якімматэрыя якаб’ектыўная рэальнасць з'яўляеццаанталагічна першасным пачаткам (прычынай, умовай, абмежаваннем) у сферыбыцця, аідэальнае (паняцці, воля, дух і таму падобнае) — другасным (вынікам, следствам). Матэрыялізм сцвярджае існаванне адзінай «абсалютнай» субстанцыі быцця — матэрыі; усе сутнасці ўтвораныя матэрыяй, а ідэальныя з'явы (у тым ліку,свядомасць) з'яўляюцца працэсамі ўзаемадзеяння матэрыяльных сутнасцей. Законы матэрыяльнага свету распаўсюджваюцца на ўвесь свет, у тым ліку награмадства ічалавека.
Тэрмін «матэрыялізм» быў уведзеныГотфрыдам Лейбніцам: словам «матэрыялісты» ён характарызаваў сваіх ідэйных праціўнікаў.
Матэрыялістычныя ідэі знайшлі адлюстраванне і ў гісторыіўсходняй філасофіі (Кітай,Карэя,Японія,Індыя). Адным з першых прадстаўнікоў матэрыялізму ў Індыі быўАджыта Кесакамбала. Па меркаванні некаторых даследчыкаў, глыбокія гістарычныя карані мае матэрыялістычнаятрадыцыя ў Кітаі. Відным прадстаўніком гэтай традыцыі з'яўляўсяфілосафВан Чун. Аб існаванні матэрыялістычнай традыцыі ў Японіі сведчыць і матэрыял па гісторыі японскай філасофскай думкі.
Першымі буйнымі філосафамі, што прапанавалі варыянты матэрыяльнай першакрыніцы свету, сталі, так званыя,мілецкія «фізікі» —Фалес (624—528 да н. э.),Анаксімандр (611—547 да н. э.) іАнаксімен (585—528 да н. э.). Яны меркавалі, што існуе некаепершарэчыва, розныя спалучэнні і змяненні формаў якога ствараюць усе іншыя рэчывы. Вынікам для ўсіх рэчаў з'яўляецца вяртанне да першарэчыва. У Фалеса гэтайпершаматэрыяй з'яўляласявада, у Анаксімандра — некі «апейрон» як нявызначаная бяз'якасная матэрыя, у Анаксімена —паветра.
У той жа час не ставілася пытанне аб першаснасці матэрыі абодуху.Божаствы вызнаваліся за неад'емную часткусусвету, адушой маглі надзяляць любыя аб'екты.
Арыстоцель інтэрпрэтаваў вучэнні ранейшых філосафаў скрозь прызму ўласнага вучэння як перадбачыўшых вучэнне аб матэрыяльным «архэ» (пачатку) («Метафізіка» II 3—9, «Фізіка» I, 2 слл.). У адпаведнасці з гэтым разуменнем, тэрмін «архэ», які выкарыстоўваўсяперыпатэтыкамі, і «архэ» іанічных філосафаў адрозніваюцца па ўкладзеным у яго сэнсе.
Найбольш паслядоўна праводзілі матэрыялістычную лінію кітайскі філосаф Ван Чун, індыйскія мысліцелі школычарвакі,Леўкіп,Дэмакрыт,Эпікур іЛукрэцый Кар. Для антычнага ўяўлення аб матэрыяльным свеце, асабліва для Эпікура, характэрны акцэнт на асабістае самаўдасканальванне чалавека: вызваленне яго ад страху перад багамі, ад усіх жарсцей і набыццё здольнасці быць шчаслівым у любых абставінах.
Найбольш яскрава барацьба паміж матэрыялізмам іідэалізмам у антычнай філасофіі выяўлялася як барацьба супрацьлеглых тэндэнцый, або ліній, Дэмакрыта іПлатона.
Усярэднія вякі ўЕўропе ва ўмовах дамінаванняхрысціянскай філасофіі матэрыялістычныя погляды сышлі на другі план перадідэалістычнай філасофіяй. Акрамя сацыяльных і рэлігійных прычын, гэтаму спрыялі таксама прычыныгнасеалагічнага характару. Матэрыялізм да эпохі сярэдневякоўя аказаўся няздольным высветліць адносінымыслення да матэрыі, раскрыць паходжанне свядомасці. Афіцыйная царкоўная ідэалогія ў Заходняй Еўропе з вучэння Арыстоцеля запазычыла некаторыя рэакцыйныя ідэі і, у той жа момант, адмовілася ад некаторых прагрэсіўных.
У эпоху росквіту сярэдневякоўя, зXI—XII стст. у еўрапейскай схаластыцы распалілася спрэчка паміжнаміналізмам ірэалізмам, якая ў канцыXIII ст. часткова выйшла за межы ўласнасхаластыкі. Так,брытанскі наміналістДунс Скот (1266—1308) задаваўся пытаннем, ці здольная матэрыя мысліць.Уільям Окам (1285—1349), развіваючы тэндэнцыю Дунса Скота, сцвярджаў, што толькііндывідуумы і ўяўляюць сабой сапраўдную, існуючую па-засуб'ектам,аб'ектыўную рэальнасць.ПрыродазнавецРоджэр Бэкан (1214—1292) паспрабаваў замяніць схаластычнуюсілагістыку вопытным даследаваннем прыроды. Аднак ані Роджэр Бэкан, ані наміналісты не з'яўляліся матэрыялістамі ў сучасным сэнсе гэтага слова, бо мыслілі паняццямі і вобразамі ў межах ідэалістычных уяўленняў свайго часу, але яны сталі папярэднікамі для матэрыялістычных ідэйНовага часу.
УXV—XVI стст. у цэнтры ўвагіпрыродазнаўства, якое імкліва развівалася, стала пытанне абвопыце як адзінай крыніцы ведаў і адзіным крытэрыі іх слушнасці.
Раннія сістэмы матэрыялістычных поглядаў на свет у розных краінах неслі ў сабе значныя элементы матэрыялізму, у якіх яўна прасочваюцца некаторыя рысы антычнага матэрыялізму. Такі, напрыклад, матэрыялізмэпохі італьянскага АдраджэнняXV—XVI стст. у асобахЛеанарда да Вінчы,Джардана Бруна і іншых.
У канцыXV—XVI стст. матэрыялістычныя ідэі такіх прыродазнаўцаў, якГалілеа Галілей,Фрэнсіс Бэкан,Рэнэ Дэкарт, былі скіраваныя на вывучэнні рэальных (найпершмеханічных) здольнасцей і дачыненняў рэчаўпрыроды і, адпаведна, супраць схаваных (або абсалютных) якасцей сяредневяковых схаластаў. Фрэнсіс Бэкан уяўляў матэрыю якасна шматаблічнай. Пазней гэтыя ўяўленні былі выцесненыя механістычнымі вучэннямі, у якіх матэрыя трактавалася абстрактна-механічна (Галілей) або абстрактна-геаметрычна (Томас Гобс).
УXVIII ст. адначасова з паглыбленнемметафізічных, механістычных уяўленняў аб матэрыі іруху ў асобных сістэмах матэрыялізму таго часу ўзніклі і ўзмацніліся імкненні пераадолець гэты разрыў: матэрыялісты спрабавалі разглядаць целы прыроды як тыя, што маюць унутраную актыўнасць, рух, хаця сам гэты рух трактаваўся як механічны. Такія, напрыклад, былі погляды ўкартэзіянстве, у атамна-кінетычнай канцэпцыіМ. В. Ламаносава, у ідэіДжона Толанда аб непадзельнасці матэрыі і руху, у дынамічным атамізмеРуджара Бошкавіча і яго паслядоўнікаДжозефа Прыстлі.
Галоўным кірункам развіцця матэрыялізму ўXIX ст. з'явілася ўзбагачэнне яго дыялектыкай. Дыялектыка найвышэйшага развіцця дасягнула на глебе ідэалізму ў філасофііГегеля. Па меры развіцця матэрыялізму аб'ектыўна ўзнікла задача злучэння дыялектыкі з матэрыялізмам. Гэты працэс пачаўся ўXIX ст., але не быў даведзены да канца прадстаўнікамірасійскага матэрыялізму:А. І. Герцэнам,В. Р. Бялінскім,М. А. Дабралюбавым,М. Г. Чарнышэўскім, якія, працягваючы матэрыялістычныя ідэі М. В. Ламаносава іА. М. Радзішчава, зрабілі спробу злучыць матэрыялізм з дыялектыкай Гегеля. Вялікі крок наперад на гэтым шляху зрабіў нямецкі філосафЛюдвіг Феербах, калі адкінуўабсалютную ідэю Гегеля, якая грала ў гегелеўскай сістэме ролю «тварца ўсяго існага». Аднак разам з абсалютным матэрыялізмам ён адкінуў і дыялектыку.
Задачу злучэння матэрыялізму з дыялектыкай упершыню вырашыліКарл Маркс іФрыдрых Энгельс. Асноўнымі крыніцамідыялектычнага матэрыялізму паслужылі гегелеўская дыялектыка іфранцузскі матэрыялізмXVIII ст. праз матэрыялізм Феербаха. Такі падыход Маркса дазволіў сістэматызаваць гісторыка-філасофскі матэрыял, які ўжо меўся ў практыцы, перавесці дыялектыку на базу матэрыялізму і надаць матэрыялістычнаму светапогляду форму цэласнага вучэння.
Аб'яднанне матэрыялізму і дыялектыкі ў марксісцкай філасофіі ў XIX ст. пакінула вельмі моцны ўплыў на філасофію XIX—XX стст. Адным з заўважных бакоў такога змянення ў гісторыі філасофскай думкі стала распаўсюджванне матэрыялістычных поглядаў на гісторыю развіцця грамадства, што атрымалі назву гістарычнага матэрыялізму.
У адпаведнасці з пануючымі ідэалістычнымі ўяўленнямі, прынята было лічыць, што ход гісторыі абумоўлены толькі суб'ектыўнай воляй і ўчынкамі лідараў і не мае асобнай самастойнай аб'ектыўнай накіраванасці. Так, Гегель у сваёй працы «Філасофія гісторыі» зрабіў здагадку, што ў аснове гістарычнага працэсу ляжыць найвышэйшая ідэя, што развіваецца самастойна, ідэальны пачатак, сусветная душа, якая становіцца аб'ектыўнай неабходнасцю для ўсіх астатніх. Маркс, развіваючы дыялектыку Гегеля, зрабіў здагадку, што прычынай і рухаючай сілай гістарычнага развіцця з'яўляюцца ўнутраныя супярэчнасці ў вытворчай сферы, якія з развіццём грамадства набываюць форму класавай барацьбы. Па меркаванні Маркса, гэта прычына аб'ектыўная і не так моцна залежыць ад канкрэтных людзей, што ўдзельнічаюць у гістарычных працэсах, як мяркуюць прыхільнікі ідэалізму.
У адпаведнасці з матэрыялістычнай дыялектыкай самога Маркса, вытворчыя адносіны вызначаюцца ўзроўнем развіцця вытворчых сіл. На падставе гэтага Маркс прапанаваў сваю версію перыядызацыі гісторыі, сцвярджаючы, што развіццё чалавечага грамадства праходзіць праз 5, так званых, «грамадска-эканамічных фармацый». У сваіх позніх працах да раней прапанаваных фармацый Маркс дадаў яшчэ 3 новыя «спосабы вытворчасці»: «антычны», «германскі» і «азіяцкі».
Далейшае развіццё дыялектычнага і гістарычнага матэрыялізму ў канцы XIX — пачатку XX стст. было звязана з працамі У. І. Леніна. З улікам назапашаных да гэтага часу натуральных ведаў Ленін даў сваё вызначэнне матэрыі — «…філасофская катэгорыя для пазначэння аб'ектыўнай рэальнасці, якая дадзена чалавеку ў адчуваннях яго, якая капіруецца, фатаграфуецца, адлюстроўваецца нашымі адчуваннямі, існуючы незалежна ад іх».
У XX ст. у заходняй філасофіі матэрыялізм развіваўся пераважна як механістычны, але ў шэрага заходніх філосафаў-матэрыялістаў захоўваўся інтарэс і да дыялектыкі.
Да матэрыялізму часта адносяць натуралізм, бо ён не адводзіць чалавеку асаблівага месца ў прыродзе; эмпірызм, які расцэньвае як рэальнае толькі тое, што можа быць праверана толькі праз прыродазнаўчанавуковыя метады; неапазітывізм, які ад пачатку адмаўляе тлумачэнне духоўна-душэўнай сутнасці спраў. Аднак пазітывізм і неапазітывізм матэрыялізмам усё жа назваць нельга, бо абедзве філасофскія канцэпцыі адхіляюць саму пастаноўку пытання аб самастойным існаванні якога-ніякога быцця па-за мысленнем суб'екта, які пазнае; лічыць магчымым толькі аналіз адчуванняў і мовы, што іх сістэматызуе. Часткова матэрыялістычная таксама філасофія Бертрана Расела і яго школы: хаця Расел і адмаўляе паняцце субстанцыі, мысленне ён вызнае за клас падзей у мозгу чалавека.
У сучаснай філасофіі канца XX і пачатку XXI стст. матэрыялізм прадстаўлены філасофскім кірункам «анталагічнай філасофіі», відным прадстаўніком якога з'яўляецца амерыканскі філосаф Бары Сміт. Філасофскі матэрыялізм менавіта таму можна назваць самастойным кірункам філасофіі, што ён вырашае шэраг праблем, пастаноўка якіх выключаецца іншымі кірункамі філасофскага пазнання.
Яшчэ адной, у некаторым сэнсе працягваючай і пашыраючай матэрыялістычнае ўяўленне, канцэпцыяй можна назваць прынцып семантычнага экстэрналізму, у якім змест выказвання тлумачыцца як «знешне абумоўлены».
Элімінатывізм як разнавіднасць матэрыялізму крытычна ставіцца да паняційнага апарату сучасных навуковых уяўленняў аб псіхічных працэсах. Прадстаўнікі элімінатывізму мяркуюць, што псіхалагічныя канцэпцыі, уяўленні аб свядомасці і адпаведны катэгарыяльны апарат патрабуюць замены новым падыходам, які аперуе паняццем нейронных узаемадзеянняў галаўнога мозга. Катэгорыі «жаданне», «матыў», «вера», «разуменне» павінны знікнуць з апісанняў псіхічных працэсаў, як зніклі ў свой час паняцці флагістону, цеплароду, віталізму. Элімінатывізм развіваўся ў працах Пола Чорчленда і Патрыцыі Чорчленд, Дэніеля Дэнета.
Field, Hartry H. (1981), Mental representation, in Block, Ned Joel (рэд.),Readings in Philosophy of Psychology, vol. 2, Taylor & Francis,ISBN9780416746006
Philippe Sollers,Sur le matérialisme, 1974 ; voirsurpileface.com
Georg Klaus, Manfred Buhr (Hrsg.):Philosophisches Wörterbuch. 2 Bände. 12. gegenüber der 10, neuerarbeitete und durchgesehene Auflage, VEB Bibliographisches Institut, Leipzig 1976.
Mario Bunge, Martin Mahner:Über die Natur der Dinge. Materialismus und Wissenschaft. Hirzel-Verlag, Stuttgart 2004.
Eduard Jan Dijksterhuis:Die Mechanisierung des Weltbildes. Springer, Berlin / Heidelberg / New York 1956. (Neuauflage: 1983,ISBN 3-540-02003-9).
Terry Eagleton:Materialismus. Die Welt erfassen und verändern. Promedia, Wien 2018,ISBN 978-3-85371-433-1.
Frederic Gregory:Scientific Materialism in Nineteenth Century Germany. D. Reidel, Dordrecht 1977.
Friedrich Albert Lange:Geschichte des Materialismus und Kritik seiner Bedeutung in der Gegenwart. 2 Bände, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1974.
Margarete J. Osler:Mechanical Philosophy. In:New Dictionary of the History of Ideas. 1389–1392.
M. Overmann:Der Ursprung des französischen Materialismus. Die Kontinuität materialistischen Denkens von der Antike bis zur Aufklärung. Peter Lang, Frankfurt 1993.
Annette Wittkau-Horgby:Materialismus. Entstehung und Wirkung in den Wissenschaften des 19. Jahrhunderts. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1998.
