Архітэктура,дойлідства —мастацтва праектавання і ўзвядзеннябудынкаў альбо комплексаў збудаванняў, якія арганізуюць адкрытую прастору, афармляюць прасторавае асяроддзе дляжыцця і дзейнасцічалавека. Пад архітэктурай таксама разумееццагорадабудаўнічае мастацтва, а таксамаландшафтнае дойлідства.
Словаархітэктура паходзіць адлац.:architectura, якое ў сваю чаргу бярэ пачаткі згрэч.architektonike — «будаўнічае мастацтва».
Як від мастацтва архітэктура ўваходзіць у сферу духоўнай культуры,эстэтычна фарміруе асяроддзе асобы, выяўляе грамадскія ідэі ў мастацкіх вобразах.
Гістарычнае развіццёграмадства вызначае функцыі і тыпы збудаванняў (будынкі з арганізаванай унутранай прасторай, збудаванні, якія фарміруюць адкрытыя прасторы,ансамблі), тэхнічныя канструктыўныя сістэмы, мастацкі строй архітэктурных збудаванняў. Паводле функцыянальнага прызначэння архітэктура падзяляецца на жылую, прамысловую, садова-паркаваую, архітэктуру грамадскіх будынкаў і збудаванняў і інш.
Па спосабе фарміравання вобразаў архітэктуру адносяць да невыяўленчых (тэктанічных) відах мастацтва, якія карыстаюцца знакамі, што не дапускаюць пазнавання ў вобразах якіх бы там ні было рэальных прадметаў, з’яў, дзеянняў і звернутых непасрэдна да асацыятыўных механізмаў ўспрымання. Эстэтычная адзнака архітэктурнага твора вызначаецца уяўленнем пра яго здольнасці абслугоўваць сваё функцыянальнае прызначэнне.[1]
Па спосабе разгортвання вобразаў архітэктуру адносяць да прасторавых (пластычных) відаў мастацтва, творы якіх:
- існуюць упрасторы, не змяняючыся і не развіваючыся ўчасе;
- маюць прадметны характар;
- выконваюцца шляхам апрацоўкі рэчавага матэрыялу;
- успрымаюцца гледачамі непасрэдна і візуальна.
Вобразна-эстэтычны пачатак у архітэктуры звязаны з яе сацыяльнай функцыяй і праяўляеццаў фарміраванні аб’ёмна-прасторавай і канструктыўнай сістэмы пабудоў. Выразнымі сродкамі архітэктурнага мастацтва з’яўляюццакампазіцыя, тэктоніка, маштаб, прапорцыі, рытм, пластыка аб’ёмаў, фактура і колер выкарыстаных матэрыялаў.[2] На эстэтычнае ўздзеянне твораў архітэктуры ў значнай ступені ўплывае канструктыўнае рашэнне. Пабудова павінна не толькі быць трывалай, але і рабіць уражанне трывалай. Калі ствараецца ўражанне недастатковасці матэрыялу, то будынак выглядае няўстойлівым і ненадзейным, аднак назіраемы лішак матэрыялу вырабляе ўражанне празмернага цяжару. Усё гэта выклікае адмоўныя эмоцыі.
Спецыфіка нацыянальнага характару архітэктуры абумоўлена гістарычным развіццём, культурай, эканомікай, этнічнымі і мастацкімі традыцыямі народа.
Архітэктура зарадзілася ў першабытным грамадстве, калі чалавек навучыўся будаваць сваё жытло. Прыкладамі старажытнай архітэктуры выступаюцьстаражытнаегіпецкіяпіраміды і храмы,месапатамскіязікураты, старажытнаіндыйскіяступы,Вялікая Кітайская сцяна.
Моцны штуршок да развіцця архітэктура атрымала ў эпохуАнтычнасці, дзе яе найбольш яркімі ўзорамі з’яўляюцца храмы,акропалі, форумы,акведукі,тэатры,амфітэатры,тэрмы,базілікі,трыумфальныя аркі.
Візантыйская архітэктура аказала істотны ўплыў на традыцыі дойлідства многіх еўрапейскіх краін. У краінах Заходняй і Цэнтральнай Еўропы ў канца Х — пачатку ХІ ст. пачаў распаўсюджваццараманскі стыль, а з ХІІ ст. —гатычны. У эпохуАдраджэння пашырылася будаўніцтва свецкіх будынкаў, ансамбляў, гарадскіх цэнтраў. З канца ХVI ст. у еўрапейскіх краінах пачаў распаўсюджвацца стыльбарока. У другой палове ХVIІ ст. уФранцыі пачала складвацца архітэктуракласіцызму, якая была галоўным кірункам і ў ХVIІІ — першай палове ХІХ ст. пасля кароткатэрміновай успышкі стылюракако. У канцы ХІХ ст. узнік стыльмадэрн, у ХХ ст. развіваліся рацыяналізм,функцыяналізм, арганічная архітэкутра, бруталізм. У 1970—80-я ўЗША і Заходняй Еўропе ўзнік постмадэрнізм.
На тэрыторыі Беларусі найбольш раннія збудаванні вядомы з часоўпалеаліту (стаянкі каля вёсакЮравічыКалінкавіцкага іБердыжЧачэрскага раёнаўГомельскай вобласці). У сярэднявечную эпоху ўзведзена мноства храмаў, манастыроў, княжацкіх палацаў і замкаў. У ХІІ — ХІV ст. склалісяполацкая,гродзенская і іншыя школы дойлідства, а на працягу ХІV — ХVІ ст. як адметны культурны феномен склалася беларуская архітэктура. Яркімі ўзорамі рэнесанснай архітэктуры на Беларусі сталі культавыя, замкава-палацавыя пабудовы. Першым помнікам барочнай архітэктуры стаўНясвіжскі касцёл езуітаў. З другой паловы ХVIІ — ХVIІІ ст. атрымаў пашырэнне класіцызм. У другой палове ХІХ — пач. ХХ ст. пачалі ўзводзіць будынкі ў розных стылях і плынях —неакласіцызм,неарускі інеараманскі стылі, псеўдаготыка, мадэрн,эклектыка. У 1920-я пачалі складвацца прынцыпы савецкай архітэктуры, выяўленыя ў будаўніцтве дамоў-камун, рабочых пасёлкаў, дамоў спецыялістаў, культурна-асветных устаноў. У 1960—80-я пашырылася жыллёвае будаўніцтва, пачалася комплексная забудова жылых масіваў у гарадах, развівалася сельская і прамысловая архітэктура.
.JPG)
