Фартэпія́на — агульная назва клявішна-струнныхмузычных інструмэнтаў —раяляў іпіяніна. Назва паходзіць адітальянскагаforte — «гучна» йpiano — «ціха». У большасьці заходнеэўрапейскіх моваў, адрозна адбеларускай, словаfortepiano абазначае толькістарадаўняе фартэпіяна, тады як сучаснае фартэпіяна абазначаецца якpiano,klavier і г. д.
Начыньне раялю. Бачныя абцягнутыя войлакам малаточкі й струны (у паказаным дыяпазоне прыпадаюць па 2 струны на адзін гук)Схема фартэпіяна
Гук на фартэпіяна ўтвараецца ўдарам малаточка паструне. Струны з дапамогаю калкоў нацягнутыя нарэзананснуюдэку (на піяніна дэка знаходзіцца ў вэртыкальным становішчы, на раялях — у гарызантальным). Для кожнага гуку існуе хор струнаў: тры для сярэдняга й высокагадыяпазону, адна ці дзьве — для ніжняга. Дыяпазон большасьці фартэпіяна складае 86паўтонаў адля субконтрактавы дадо 5актавы (больш старыя інструмэнты звычайна абмежаваныя нотаюля 4 актавы). У нэўтральным становішчы ўсе струны, з выключэньнм дзьвюх апошніх актавы, судакранаюцца здэмпфэрамі. Падчас націсканьняклявішаў дзейнічае прыстасаваньне з рычагоў, раменчыкаў і малаточкаў, якое называеццафартэпіяннай мэханікай. Пасьля націсканьня клявішы ад адпаведнага хору струнаў аддзяляецца дэмпфэр, каб струна магла вольна гучаць, і па ёй б’е малаточак, абцягнутывойлакам.
Сучасныя фартэпіяна маюць два або трыпэдалі. Даўнейшыя інструмэнты для тых самых мэтаў мелі рычагі, якіяпіяніст мусіў прыводзіць у дзеяньне каленамі.
Правы пэдаль падымае адразу ўсе дэмпфэры, і пасьля адпусканьня клявішы адпаведныя струны працягваюць гучаць. Акрамя таго, усе астатнія струны таксама пачынаюць вібраваць і стаюцца другаснай крыніцай гуку. Правы пэдаль выкарыстоўваецца зь дзьвюмя мэтамі: каб зрабіць пэўную пасьлядоўнасьць гукаў непарыўнай (іграlegato) тады, калі гэта тэхнічна немагчыма зрабіць аднымі пальцамі, і каб узбагаціць гук новыміабэртонамі. Унотах гэты пэдаль пазначаецца лацінскай літарайP (або скарачэньнемPed.), а яго зьняцьце — зорачкай (*).
Левы пэдаль робіць гучаньне інструмэнта цішэйшым, а таксама дадае йгры далікатных фарбаў. На раялях гэта дасягаецца зрухам малаточкаў улева, таму замест трох струнаў хора яны б’юць толькі па двух, а на даўнейшых інструмэнтах — па адной струне. На піяніна малаточкі набліжаюцца да струнаў. У нотах узяцьце гэтага пэдалю пазначаецца якuna corda (зь італьянскае — «адна струна»), яго зьняцьце — пазнакаміtre corde («тры струны») абоtutte le corde («усе струны»).
Сярэдні пэдаль, або пэдальsostenuto, ёсьць толькі ў раяляў. Ён слугуе для падняцьця выбраных дэмпфэраў. Пры націснутым сярэднім пэдалю дэмпфэры, якія падымаюцца ад націсканьня клявішаў, застаюцца ўзьнятымі да адпусканьня пэдалю. Неабходна, каб пэдаль быў націснуты адразу пасьля ўдару патрэбных клявішаў, пакуль яны яшчэ не адпушчаныя. Многія піяніна маюць іншы сярэдні пэдаль, які выкарыстоўваецца для вельмі моцнага заглушэньня гуку з дапамогай адмысловай тканіны, якая трапляе паміж малаточкамі й струнамі. Гэтая функцыя выкарыстоўваецца пры хатнім музыкаваньні.
Папярэднікамі фартэпіяна быліклявэсын іклявікорд. Лічыцца, што мэханіка сучаснага фартэпіяна была вынайдзенаяітальянскім майстрамБарталямэё Крыстафоры каля 1709 году. ВынаходнікГотфрыд Зыльбэман, вядомы таксама як арганны майстар, дадаў да раяля сыстэму дэмпфэрнага пэдалю, які дазваляў падымаць усе дэмпфэры адначасова. У 1821 годзеСэбастыен Эрар вынайшаў мэханіку з падвойнай рэпэтыцыяй, якая дазваляла браць гукі з хуткім паўторным націсканьнем клявішаў (у ранейшых інструмэнтаў малаточак марудна адыходзіў ад струны, і гэта не было магчыма). Сёньняшнія піяніна і раялі ў асноўным здабылі свой выгляд у XIX стагодзьдзі.
Вялікая частка фартэпіяннага рэпэртуару — напрыклад, творыБаха,Моцарта йБэтговэна — былі напісаныя для інструмэнтаў, якія гучалі трохі іначай, чым сучасныя раялі. У цяперашні час існуе багатая традыцыя выкананьня такіх твораў на старадаўніх фартэпіяна (fortepiano).
Сёньня вядомымі маркамі фартэпіяна зьяўляюццаSteinway,Yamaha,Kawai,Bechstein,Fazioli,Blüthner,Pleyel. У Беларусі наладжаная вытворчасьць толькі піяніна. Інструмэнты пад маркай «Беларусь» (або«Belarus») вырабляюцца ўБарысаве. Звычайна іх якасьць пасрэднага ўзроўню.
Фартэпіяна мела важную ролю ў сацыяльным жыцьці ў дамах заможнай сярэдняй класы XIX стагодзьдзя.
Фартэпіяна мела вырашальную ролю ў разьвіцьці заходнеэўрапейскайклясычнай музыкі,джазу, музыкі длякіно йтэлевізіі. Яго выкарыстоўваюць як дзеля сольных і мэлядычных партыяў, гэтак і ў якасьці інструмэнта суправаджэньня. Гэты інструмэнт мае найбольшы сольны рэпэртуар. Шырокі дыяпазон гучаньня фартэпіяна і ягоныя неабмежаваныя магчымасьці перайманьня гучаньня іншых інструмэнтаў і нават цэлага аркестру робіць яго незаменным у працыкампазытараў і ў музычным адукацыйным працэсе. У сучаснай музычнайпэдагогіцы фартэпіяна ўважаецца асновапаложным і амаль паўсюдна абавязковым інструмэнтам дзеля авалодваньня, прынамсі на ўзроўні другога або дадатковага інструмэнту. Інструмэнт выкарыстоўваецца дзеля навучаньнятэорыі музыкі, гісторыі музыкі і ўрокаў музычнага мастацтва. Нават музычныя выкладнікі, якія не зьяўляюцца піяністамі, часта маюць фартэпіяна ў сваім кабінэце.
Шматлікія кампазытары і аўтары песень валодаюць фартэпіяна, бо клявіятура гэтага інструмэнту забясьпечвае эфэктыўны спосаб экспэрымэнтаваць з складаным мэлядычным і гарманічным спалучэньнемакордаў і выпрабоўваць некалькі незалежных мэлядычных лініяў, якія выконваюцца адначасна. Фартэпіяна часта выкарыстоўваюць кампазытары, якія ствараюць музыку для кіно і тэлебачаньня, бо шырокі дыяпазон інструмэнту дазваляе спалучацьмэлёдыі і басавыя лініі, нават калі музыка будзе аранжыраваная дзеля іншых інструмэнтаў. Многіядырыгенты навучаюцца гры на фартэпіяна, каб займець мажлівасьць прайграваць часткісымфоніяў, якімі яны дырыгуюць. Гэта дапамагае ім зрабіць уласную інтэрпрэтацыю твору.
Чалавек, які выконвае музычныя творы на фартэпіяна, ёсьцьпіяністам. Прафэсійныя піяністы могуць выступаць як самастойныя выканаўцы, іграць у суправаджэньніаркестру абоансамблю,акампанаваць аднаму ці некалькім музыкантам.
