Уверсе: выгляд на цэнтар Стакгольму з востравамРыдаргольмэн на пярэднім пляне. Зьлева: карабельAf Chapman і мост Шэпсбрун. Справа: арэнаГлюбэн. Унізе:Каралеўскі палац.
Стакго́льм (па-швэдзку:Stockholm;швэдзкае вымаўленьнеˈstɔkːˈhɔlm, ˈstɔkːˈɔlm, ˈstɔkːɔlm[4]Слухаць(зьвесткі)) —сталіца і найбуйнейшы горадШвэцыі, з насельніцтвам каля 1 мільёну чалавек (на канец 2023 году). Разьмешчаны на ўсходзе краіны, паміж возерамМэлярэн іБалтыйскім морам. Гістарычна істотным аказалася геаграфічнае разьмяшчэньне гораду на 14 астравах паўднёва-ўсходняга ўзьбярэжжа Швэцыі.
Стакгольм зьяўляеццакультурным,палітычным іэканамічным цэнтрам Швэцыі. Тут знаходзяцца галоўная рэзыдэнцыя швэдзкага караля, швэдзкага ўраду іпарлямэнту. У горадзе пражывае каля 22% насельніцтва краіны. У 2008 годзе амэрыканскі часопісForeign Policy склаў сьпіс гарадоў, якія граюць найбольш значную ролю ў міжнародных інтэграцыйных стасунках, — «Global Cities Index» — у якім Стакгольм займаў 24-е месца ў сьвеце, 10-е ўЭўропе і першае ўСкандынавіі[5]. Разьмешчаны на шэрагу астравоў, горад вядомы сваёй прыгажосьцю, выдатнаю архітэктураю і шматлікімі паркамі[6]. Гэтыя і іншыя фактары далі падставу назваць Стакгольм «ПаўночнаюВэнэцыяй»[7] і «КаралеваюМэлярэну».
У горадзе знаходзіцца вялікая колькасьцьмузэяў, шэрагтэатраў і вышэйшых навучальных установаў. Тут праводзяцца шматлікія фэстывалі і спартовыя спаборніцтвы як нацыянальнага, так і міжнароднага ўзроўню. Стакгольм — другі пасьляКапэнгагену горадСкандынавіі па колькасьці наведвальнікаў (каля 1 млн турыстаў штогод).
На гербе Стакгольму выяўлены заступнік горадуЭрык IX Сьвяты.
Рэгіён сучаснага Стакгольму каля 3000 да н. э.Графік гісторыі ўзроўню вады ў раёне сучаснага Стакгольму ў параўнаньні з мастом Вэстэрбрун
18 000 гадоў таму ледавік на тэрыторыіЭўропы пачаў раставаць, і прыкладна 11 500 гадоў таму яго мяжою становіцца месца, дзе цяпер знаходзіцца Стакгольм[8]. Наступнымі тысячамі гадоў гэтае месца заставалася дноммора. Прыкладна ў той самы час пачынаецца працэсгляцыяізастацыі (узьняцьця сушы), які працягваецца дагэтуль (з хуткасьцю 3,8 мм за год у раёне Стакгольму)[9]. Мяркуецца, што чалавек на тэрыторыі сучаснага Вялікага Стакгольму зьявіўся ў эпохумэзаліту, каля 6000 гадоў да н. э. (гэтым часам датуецца стаянка, знойдзеная на тэрыторыіГудынге)[10].
Зь сярэдзіныжалезнага веку і да часоў вікінгаў (500—1100 гады) узровень мора быў прыкладна на 5 м вышэйшым за сучасны. У часы вікінгаў у раёне возераМэлярэн ужо ўзьніклі гарадыБірка іСыгтуна. На тэрыторыі сучаснага Стакгольму таксама існавалі невялічкія населеныя пункты — найчасьцей гэта былі хутарападобныя паселішчы, аднак, мяркуецца, што сярод іх была і найбуйнейшая вёска — Агнэфіт, якая, імаверна, дала пачатак Стакгольму[11]. Яна знаходзілася ў цэнтры сучаснага гораду: альбо на востраве Рыдаргольмэн, або на Стадсгольмэне.
Стакгольм упершыню згадваецца ў двух дакумэнтах 1252 году: першы датуецца ліпенем, другі — 19 жніўня. Гэта адзіныя на цяперашні момант крыніцы, якія дакладна пазначаюць дату афіцыйнага заснаваньня гораду. Зрэшты, у хроніцыВісьбю Стакгольм згадваецца яшчэ раней — у 1187 годзе. Аднак гэтыя зьвесткі выклікаюць сумнёўнасьць сярод гісторыкаў, бо першы подпіс на гэтым дакумэнце датуецца толькі 1410 годам.[12] Між іншым, існуе і іншая, легендарная дата, паводле якой Стакгольм быў заснаваны ў сярэдзіне XIII стагодзьдзяярлем Біргерам як умацаванае паселішча пры ўваходзе зБалтыйскага мора ў возераМэлярэн для абароны гандлёвых гарадоў ад замежных захопнікаў.
Ужо напрыканцы 1250-х гадоў стакгольмцы заключылі гандлёвае пагадненьне зьЛюбэкам, а ў 1261 — зГамбургам, што значна паўплывала на яго разьвіцьцё як гандлёвага гораду ў другой палове XIII—XIV стагодзьдзях[13]. Напачатку XV стагодзьдзя насельніцтва Стакгольму складала каля 5 тысячаў чалавек, у ім пражывалішвэды,фіны йнемцы. Апошнія мелі значны ўплыў на жыцьцё гораду: у прыватнасьці, існаваў закон, згодна зь якім палову сяброў гарадзкой рады мусілі складаць немцы, а палову — швэды[14]. У гэты час Стакгольм становіцца важным гандлёвым цэнтрамГанзы: горадімпартуесоль,спэцыі,піва,віно,вопратку,зброю. Наэкспарт ішліжалеза ймедзь зБэргсьлягену, вэнджанаярыба,масла,скуры.
1 траўня 1436 году Стакгольм атрымаў гарадзкія прывілеі — гэтую дату прынята лічыць пачаткам гісторыі Стакгольму ў якасьці сталіцыШвэцыі[15]. Вынікам дацкага панаваньня, пад якім Стакгольм, як і ўсяШвэцыя, апынуўся пасьляКальмарскай уніі, сталаБітва пры Брункебэргу, што адбылася 10 кастрычніка 1471 году і скончылася перамогай швэдаў.
Напачатку XVI стагодзьдзя яшчэ большае значэньне сярод жыхароў гораду набываенямецкая мова (ніжненямецкія дыялекты). У 1520 годзеШвэцыя зноў была захопленая датчанамі на чале зКрыстыянам II. Абарону Стакгольма трымала ўдаваСтэна Стурэ малодшага Крыстына Нільсдотэр (Юленшэрна). Крыстыян II не жадаў доўгай аблогі і вырашыў атакаваць. 7 верасьня 1520 Стакгольмскі замак быў пакінуты датчанам, а 4 лістапада Крыстыян II каранаваўся швэдзкім каралём. Ужо 8 лістапада 1520 году шэраг удзельнікаў супраціву (кіраўнікі гораду, прадстаўнікі шляхты, два біскупы) былі забітыя ў час гэтак званайСтакгольмскай крывавай лазьні[16]. Аднак ужо ўлетку 1523 годуГустаў Ваза, які раней падняў управінцыі Далярна паўстаньне супраць дацкага панаваньня, вызваліў Стакгольм. Пасьля прыходу да ўладыГустаў Ваза ўзяў курс на стварэньне моцнай цэнтралізаванай улады, цэнтрам якой стаў Стакгольм. У гэты час насельніцтва гораду пачало расьці і ў 1600 годзе складала каля 9000 жыхароў[17].
У лістападзе 1592 году памірае швэдзкі карольЮган III. Яго сын,кароль польскі йвялікі князь літоўскіЖыгімонт Ваза цяпер меў спадчыннае права на швэдзкі пасад[18]. Атрымаўшы дазволсойму наведацьШвэцыю, Жыгімонт прыбыў у верасьні 1593 году ў Стакгольм і ўжо ў лютым 1594 году стаў каралём Швэцыі (яго каранацыя адбылася ваЎпсальскім саборы). Аднак палітыка караля-каталіка не задавальняла швэдзкую эліту, якая прытрымліваласялютэранскага веравызнаньня, у выніку чаго ўжо праз год уладу ў Швэцыі захапіў суродзіч Жыгімонта — сынГустава Вазы і братЮгана III, герцагКарл. У 1604 годзе ён афіцыйна стаў каралём Швэцыі. Гэтыя падзеі паклалі пачатакПершай Паўночнай вайне, альбоБітве за Інфлянты — шматгадоваму вайсковаму канфлікту паміжРэччу Паспалітай іШвэцыяй.[19] Гэты канфлікт выявіў сур’ёзныя разыходжаньні міжВялікім Княствам Літоўскім іПольшчай і прывёў да сэпаратнай дамовыВКЛ саШвэцыяй, падпісанай у 1627 годзе, якая пазбаўляла юрыдычнай сілыЛюблінскую унію.[20] У гэты час Стакгольм становіцца сталіцаю магутнае імпэрыі, якая ўключала ў сябе тэрыторыю сучасныхШвэцыі,Фінляндыі,Эстоніі, частакЛатвіі,Польшчы,Расеі,Нямеччыны іНарвэгіі[21]. Нягледзячы на войны (Першая Паўночная вайна,Трыццацігадовая вайна) і на Вялікі пажар 1625 году, з 1610 да 1680 году колькасьць насельніцтва Стакгольму павялічылася ў 6 разоў.[22] 17 чэрвеня (27 паводле новага стылю) 1682 году ў Стакгольмскім замку Трэ Крунур (даслоўна «Тры кароны») нарадзіўся будучы кароль ШвэцыіКарл XII — чалавек, які пакінуў сьлед у гісторыі шэрагу эўрапейскіх краінаў, у тым лікуБеларусі. Шмат падзеяў пабачыў Стакгольм у 1697 годзе: 5 красавіка памёр карольКарл XI, 7 траўня згарэўстары замак (пазьней, на тым месцы быў пабудаваныновы замак), а 14 сьнежня ў Стакгольмскім саборы каранаваўся сын Карла XI — пятнаццацігадовыКарл XII.
Краявід Старога гораду з альбому «Швэцыя старажытная і сучасная» (XVII стагодзьдзе).
У 1700 годзе пачаласяВялікая Паўночная вайна: сярод краінаў, якія яе распачалі, выступіўшы супрацьШвэцыі, была іРэч Паспалітая. Аднак частка вялікалітоўскай шляхты на чале зСапегаміпадтрымала швэдаў. У сакавіку 1702 годуКазімер Ян Сапега іКарл XII дамовіліся аб вайсковым хаўрусе, а ў кастрычніку 1703 году Казімер Сапега выдаў маніфэст, згодна зь якім перадаў усе свае маёнткі пад швэдзкі пратэктарат і прыняў швэдзкае падданства. Тэкст гэтага маніфэсту быў надрукаваны ў Стакгольме 3 лістапада 1703 году[23]. За гэта Сапегі былі канчаткова пазбаўленыя ўсіх пасадаў.
Саму швэдзкую сталіцуВялікая Паўночная вайна даволі доўга не закранала. Аднак на яе сканчэньні, у 1719 годзе, калі ўсё ўсходнешвэдзкае ўзьбярэжжа цярпела ад расейскіх нападаў, пагроза навісла і над Стакгольмам. Напачатку жніўня расейцы атакавалі абаронцаў гораду, на чале якіх стаяў Бальтзар фон Дальгэйм. Колькасная перавага была за расейцамі, сытуацыя для швэдаў была ўжо вельмі сур’ёзнай, аднак дзякуючы Сёдэрманляндзкаму палку Рутгера Фукса, які своечасова прыйшоў на дапамогу, яны ўсё ж здолелі адкінуць ворага і адстаяць горад[24].
У XVIII стагодзьдзі Стакгольм становіцца значным індустрыйным цэнтрам[25]. У гэты пэрыяд цэнтар гораду знаходзіцца ў раёне Нармальм (па-швэдзку:Norrmalm). Але XVIII стагодзьдзе — гэта яшчэ й Век Асьветы і Век Волі. Імкненьне да сыстэматызацыі — тыповая для гэтага часу зьява — знайшло адлюстраваньне, у прыватнасьці, у зробленай у 1731—1733 гадох картографам Пэтрусам Тылеюсам мапе Стакгольму, на якой былі пазначаныя ня толькі вуліцы й пляцы, але й назвы гарадзкіх кварталаў, аптэкі й школы[26]. У час кіраваньня караляГустава III (1771—1792) Стакгольм становіцца значным цэнтрам культуры: у ім, між іншым, былі заснаваныя Музычная акадэмія, Акадэмія мастацтваў (маляваньня й скульптуры), Швэдзкі тэатар, ОпэраГустава III, Каралеўскі балет,Швэдзкая акадэмія і іншыя.
Дамы, пабудаваныя ў 1880-х гг. у Стакгольмскім раёне Эстэрмальм.
Першая палова XIX стагодзьдзя была пэрыядам стагнацыі гораду йШвэцыі ў цэлым. У гэты час актуальнымі праблемамі былі галеча, голад, хваробы. Акрамя таго, многія сяляне імкнуліся перасяліцца ў сталіцу ў пошуках лепшага жыцьця: насельніцтва гораду расло, адчуваўся недахоп жыльля. Вельмі кепскай была санітарная сытуацыя. Сярэдняяпрацягласьць жыцьця была ўсяго 20 гадоў для мужчын і 26 гадоў для жанчын[27]. Але пачынаючы з 1860-х гадоў горад перажывае сапраўдны бум: ствараюцца новыя працоўныя месцы, прыцягваецца капітал, павялічваецца колькасьць насельніцтва (136 000 у 1870 годзе[28], 246 000 чалавек у 1890 годзе)[29]. Яшчэ ў 1853 годзе ў горадзе зьявіўся першы вулічны газавы ліхтар, у 1861 — першая помпавая і першая электрастанцыі, а таксама чыгунка ды грамадзкі транспарт: конныя трамваі й аўтобусы. У 1880—1890-я гады вырас новы раён гораду — Эстэрмальм, дзе будаваліся каменныя дамы́ для заможнай клясы грамадзтва. У 1890-я гады Стакгольм ужо меў найвялікшую ў параўнаньні зь іншымі буйнымі гарадамі сьвету колькасьцьтэлефонаў[30].
Пачатак XX стагодзьдзя — час пратэстаў працоўных і шматлікіх страйкаў, найбольш значным зь якіх быў г.зв. Вялікі страйк 1909 году. У 1912 Стакгольм прымаўV Летнія Алімпійскія гульні. Горад працягваў расьці, дасягнуўшы ў 1920 годзе колькасьці насельніцтва ў 420 000 чалавек, што адлюстравалася на катастрафічным недахопе жыльля[31]. Гэта прывяло да ўзьнікненьня Руху за ўласнае жыльлё, мэтай якога было забясьпечваньне сем’яў рабочых уласнымі, хай і невялікімі па памерах, хатамі. У 1923 годзе, да 400-х угодкаў узяцьця СтакгольмуГуставам Вазам была пабудаванаяСтакгольмская ратуша — сучасны сымбаль гораду.
У цэнтры Стакгольму ў дзень пераходу Швэцыі на правабаковы рух 3 верасьня 1967
У 1930 годзе ў Стакгольме праводзілася Швэдзкая нацыянальная выстава архітэктуры й мастацтва, якая стала штуршком для папулярызацыіфункцыяналізму. У гэты час праводзіцца сацыяльная палітыка, разьвіваецца інфраструктура, будуецца жыльлё, уводзіцца цэнтралізаванае ацяпленьне. У 1940 годзе колькасьць насельніцтва Стакгольму дасягнула 590 000 чалавек. У часДругой сусьветнай вайны адчуваўся недахоп бэнзіну, а ў незвычайна халодную зіму 1941—1942 гадоў — яшчэ й харчаваньня. 22 лютага 1944 годусавецкая авіяцыя скінула на горад тры бомбы: ці была гэта памылка, застаецца невядома[32].
У 1950—1970 гадах, згодна з новым плянам разьвіцьця гораду, частка старых раёнаў была зьнесеная, на іх месцы ўзьніклі новыя канторы й гандлёвыя цэнтры. У 1950 годзе ўводзіцца ў эксплюатацыю першая часткаСтакгольмскага мэтро, з 1960-х гадоў пачынаюць хутка расьці прадмесьці. Зь верасьня 1967 годуШвэцыяперайшла на правабаковы рух, у сувязі з чымтрамвайныя маршруты ў цэнтры гораду былі скасаваныя. 28 лютага 1986 году ў цэнтры Стакгольму быў забіты прэм’ер-міністарШвэцыіУлёф Пальмэ.
У XXI стагодзьдзі быў распрацаваны новы плян разьвіцьця гораду, адаптаваны да хуткага яго росту. 3 студзеня 2006 году была ўведзеная гэтак званая «Стакгольмская спроба» — увесьці падаткі на аўтамабільны транспарт у цэнтры швэдзкай сталіцы з адначасовым павелічэньнем колькасьці грамадзкага транспарту з мэтай паляпшэньня экалёгіі гораду. Пасьля рэфэрэндуму верасьня 2006 году гэтыя правілы сталі пастаяннымі з 1 жніўня 2007 году. У 2010 годзе Стакгольм стаў першай Экалягічнай сталіцайЭўропы.
Стакгольм — гэта зялёны горад, каля 40% яго плошчы займаюць паркі ды зялёныя абшары[34]. Нягледзячы на тое, што чалавек тут жыве ўжо больш за 1000 гадоў, недалёка ад цэнтру Стакгольма можна знайсьці некранутую прыроду. Першы Нацыянальны парк паблізушвэдзкай сталіцы — Энгшэ — зьявіўся ў 1909 годзе. Сёньня на тэрыторыіСтакгольмскага лэну два нацыянальныя паркі ды каля 240 прыродных рэзэрватаў, 7 зь якіх знаходзяцца ў межах гораду.
У 1994 годзе на тэрыторыікамунаўСтакгольм,Лідынгё йСольна быў утвораны першы ў сьвеце Нацыянальны гарадзкі парк — Каралеўскі Нацыянальны гарадзкі парк, у які ўваходзяць шэраг астравоўСтакгольмскіх шхэраў і паркаў гораду. Але ў межах гэтага Нацыянальнага парку знаходзяцца й забудаваныя тэрыторыі, у тым ліку жылыя кварталы, прадпрыемствы,Стакгольмскі ўнівэрсытэт, пралягаюць чыгункі ды аўтабаны.
На тэрыторыі Стакгольму знаходзяцца шмат азёраў, рэк ды ручаёў. Важная частка Стакгольмскай прыроды —шхэры, у якіх налічваецца каля 30 000 астравоў[35].
Назіраньні за тэмпэратурамі ды ападкамі вядуцца ў Старой Стакгольмскай Абсэрваторыі з 1756 году — адзінага ў сьвеце месца, дзе падобныя назіраньні вядуцца больш за 250 гадоў[36].
Нягледзячы на тое, што Стакгольм ляжыць на той самай шыраце, што самы паўднёвы пунктГрэнляндыі, горад мае яскрава выражаныя чатыры сэзоны. Галоўная прычына — ва ўплывеГальфстрыму. З канца чэрвеня да пачатку жніўня Стакгольм зьяўляецца адным з найцяплейшых месцаўШвэцыі[37][38][39]. Летам у Стакгольме звычайна цёпла, сярэднія тэмпэратуры складаюць +20…+23°, а ўначы — +11…+13°. Зімы халодныя, зь сярэднімі тэмпэратурамі −3°. Гадавая колькасьць ападкаў складае 539 мм, колькасьць дзён у годзе з ападкамі — 173, зь якіх 16 дзён — сасьнегам. Колькасьць сонечных гадзінаў у Стакгольме перавышае 1800 у год[40].
Найвышэйшая тэмпэратура (+36°) у Стакгольме была зарэгістраваная 3 ліпеня 1811 году, у бліжэйшы да нас час — +35,4° — напачатку жніўня 1975 году. Найніжэйшая тэмпэратура (-31°) — 20 студзеня 1814 году. З 10 студзеня 1987 году тэмпэратура ў горадзе не апускалася ніжэй за −25,1°[41].
Дакладна невядома, колькі чалавек пражывала ў межах гарадзкога муру Стакгольма ў раньнім сярэднявеччы, бо статыстыка ў той час не вялася, аднак абапіраючыся, між іншым, на кнігі падаткаў, гісторыкі мяркуюць, што ў час заснаваньня Стакгольму (1252) яго насельніцтва складала прыкладна 100 чалавек, а ў 1290 годзе — ужо каля 3000[42].
Асабліва насельніцтва Стакгольму павялічвалася ў наступныя пэрыяды: падчас Швэдзкага Вялікадзяржаўя (XVII — пачатак XVIII стагодзьдзя), Індустрыяльнай рэвалюцыі ды пасьляДругой сусьветнай вайны.
Паводле Швэдзкага статыстычнага бюро, насельніцтвакамуны Стакгольм складае 955 397 жыхароў (30 чэрвеня 2018)[43].
Насельніцтва ўрбаністычнай адзінкі (то бок шчыльназабудаванай тэрыторыі, у якой адлегласьць паміж будынкамі не перавышае 200 м) — 1 515 017 жыхароў[44] (такім чынам, гэта найбольш населеная ўрбаністычная адзінка ня толькіШвэцыі, але й усёйПаўночнай Эўропы). Варта адзначыць, што з-за вышэйпрыведзеных крытэраў некаторыя прадмесьці Стакгольму не ўваходзяць ва ўрбаністычную адзінку, нягледзячы на непасрэдную блізкасьць да цэнтральных раёнаў гораду: гэта тычыцца найпершвостраву Лідынгё. Урбаністычную адзінку ня варта блытаць з паняткамВялікі Стакгольм — аглямэрацыяй, межы якой з 2005 году цалкам адпавядаюцьСтакгольмскаму лэну, а насельніцтва складае на 30 чэрвеня 2018 году 2 325 663 чалавекі[43].
Варта заўважыць, што кожны з гэтых адміністрацыйных раёнаў складаецца зь некалькіх гістарычных раёнаў. Напрыклад, у склад Сёдэрмальму ўваходзіць ня толькі гістарычны Сёдэрмальм, але йСтары горад,Рыдаргольмэн і інш.
У архітэктурным абліччы Стакгольму знайшлі адлюстраваньне розныя эпохі і стылі:эпоха Ганзы, швэдзкага Вялікадзяржаўя (XVII — пачатак XVIII стагодзьдзя,Індустрыяльная рэвалюцыя,функцыяналізм. Адным з найбольш старажытных захаваных будынкаў Стакгольму зьяўляецца царква Рыдаргольмсчурка (літаральна «Царква Рыцарскага востраву»), узьведзеная напрыканцы XIII стагодзьдзя[45]. Найстарэйшым будынкам зьяўляецца царква ў раёне Брумма (1160-я гады).
У XV стагодзьдзі Стакгольм і, у тым ліку, яго архітэктура, апынуліся пад моцнымнямецкім уплывам. У гэты час быў пабудаваны Дом нямецкай купецкай гільдыі, які ў 1570-я гады быў перабудаваны ў царкву, вядомую цяпер як «Нямецкая кірха» (па-швэдзку:Tyska kyrkan). Ужо ў XV стагодзьдзі Стакгольм выйшаў за свае першапачатковыя межы, то бок за межы Гамля Стану (Старога гораду), а з XVII стагодзьдзя Стакгольм становіцца значнымэўрапейскім горадам: ён хутка расьце, таму ўзьнікла неабходнасьць у гарадзкой пляніроўцы. Яе ажыцьцявіў архітэктар Кляс Лярсан Флемінг, які, натхняючыся ідэяміРэнэсансу, стварыў сетку з прастакутных кварталаў. Зь сярэдзіны XVII стагодзьдзя ў швэдзкую сталіцу сталі запрашаць архітэктараў з замежжа, сярод якіх былі французы Сымон дэ ля Вале й яго сын Жан, немец Нікадэмус Тэсын Старэйшы і інш. Апошні ў 1661 годзе становіцца першым у гісторыі Стакгольму ды й усёйШвэцыі гарадзкім архітэктарам.
У 1697 годзе згарэў сярэдневечны замак Трэ Крунур (Тры Кароны). На яго месцы Нікадэмус Тэсын Малодшы (сын Старэйшага) пабудаваўкаралеўскі палац (завершаны ў 1750 годзе), які па архітэктуры зьяўляецца сумесьсю рымскага палацавагабарока й францускагарэнэсансу[46]. Замкі будаваліся ў гэты час і па-за межамі гораду, сярод якіх — сучасная рэзыдэнцыя швэдзкай каралеўскай сям’іДротнінггольм і Скуклёстэрскі замак. Стурчурка (літаральна «Вялікая царква»), якая зьяўляецца Саборам дыяцэзы Стакгольму, першапачаткова была пабудавана ў XIII стагодзьдзі, але мае барочны экстэр’ер XVIII-га, яна знаходзіцца побач з каралеўскім палацам.
Хмарачосы на пляцы Гёторгет
У Густавіянскую эпоху (то бок напрыканцы XVIII стагодзьдзя, у час кіраваньняГустава III) у Стакгольме зьявілася шэраг будынкаў культурнага значэньня, як напрыклад, будынкі Опэры Густава III і Тэатру ўДротнінггольме. Пачынаючы зь сярэдзіны XVIII стагодзьдзя сярод заможных стакгольмцаў становіцца модным будаваць сабе сядзібы. У наш час у швэдзкай сталіцы захавалася 38 такіх сядзібаў, большасьць зь якіх сканцэнтравана ў раёнеСёдэрмальм (адразу на поўдзень ад Старога гораду)[47].
Хутка горад рос і ў XIX стагодзьдзі, у пэрыяд індустрыялізацыі. Прыкладам для гарадзкога плянаваньня й архітэктуры Стакгольму былі ў гэты часСанкт-Пецярбург,Бэрлін,Вена. У першай палове стагодзьдзя будаваліся пераважна службовыя будынкі: лякарні, казармы, турмы. У 1866 годзе архітэктар Альбэрт Ліндгаген распрацаваў генэральны плян разьвіцьця гораду, згодна зь якім у Стакгольме павінны былі зьявіцца шырокіябульвары дыэсьплянады, зь вялікай колькасьцю зялёных насаджэньняў, асноўным зь якіх мусіў стаць бульвар Свэавэген, шырынёю ў 70 мэтраў, створаны па прыкладзеЭлісэйскіх палёў уПарыжы[48].
Напрыканцы XIX і напачатку XX стагодзьдзя ў горадзе былі ўзьведзены шмат манумэнтальных будынкаў, як то: Цэнтральнай чыгуначнай станцыі, Каралеўскай бібліятэкі, Драматычнага тэатру.Стакгольмская ратуша была пабудавана ў 1911—1923 гадах архітэктарам Рагнарам Эстбэргам. У той самы час узьніклі Алімпійскі стадыён (архітэктар Турбэн Грут), будынак Стакгольмскай гарадзкой бібліятэкі (архітэктарГунар Асплюнд) йЛясныя могілкі (архітэктарСыгурд Левэрэнц). Праведзеная ў 1930 годзе Нацыянальная выстава архітэктуры, на якой галоўным архітэктарам быў Гунар Асплюнд, стала пачаткам прарывуфункцыяналізму, які задаваў тон у швэдзкай архітэктуры й дызайну не адно дзесяцігодзьдзе.
ПасьляДругой сусьветнай вайны, у сувязі з увядзеньнем у эксплюатацыю Стакгольмскага мэтро, пабачылі сьвет новыя прадмесьці гораду: Орста, Вэлінгбю, Фарста. Была цалкам перабудавана й адна з цэнтральных частак гораду: Ніжні Нормальм. Гэтак зьявіліся пляц Сэргелю й Гёторгсіці. У 1960-я гады будавалася шмат жыльля, узьнікалі новыя раёны (Рынкебю, Тэнста, Шэргольмэн). Адным з найпрыкметных будынкаў таго часу стаў Wenner-Gren Center — 25-павярховы стальны хмарачос, разьмешчаны ў паўночнай частцы бульвару Свэавэген. Пабудаваны ён быў у 1959—1961 гадох як інтэрнацыянальны цэнтар для навукоўцаў, якія наведвалі Стакгольм. Фінансаваў праект былы віцэ-дырэктарElectrolux Аксэль Вэнэр-Грэн. Яшчэ адзін хмарачос — 26-павярховы Skatteskrapan — зьявіўся ў 1959 годзе ў раёне Сёдэрмальм.
У 1970-я гады настае часпостмадэрнізму: у моду ўваходзяць экалягічна чыстае жыльлё, раёны з абмежаванай колькасьцю аўтамабіляў. У Стакгольме першым такім раёнам становіцца Чыста (па-швэдзку:Kista), пабудаваны ў 1975—1980 гадох; за ім зьявіліся Скарпнэкс горд і Дален. 1989 год быў азначаны зьяўленьнем у швэдзкай сталіцы сфэрычнага будынку арэны Глубэн (літаральна, «Глёбус»), у якім праводзяцца шэраг значных спартовых ды музычных мерапрыемстваў.
У 1990-я гады жыльля ў Стакгольме будавалася няшмат[49]. Затое ў горадзе зьявіліся некалькі пабудоваў культурнага значэньня:Музэй карабля Ваза (1990), будынкі Музэю сучаснага мастацтва і Архітэктурнага музэю (абодва ў 1998 годзе).
Напачатку XXI стагодзьдзя быў прапанаваны шэраг плянаў разьвіцьця гораду. Прадугледжваецца, што да 2030 году Стакгольму спатрабуецца 80 000 адзінак жыльля. Магчымымі раёнамі для іх будаўніцтва называюцца Ліндгаген, Лільегольмскаен, Паўночны Юргордсстадэн ды раён на поўнач ад галоўнага вакзалу. Адным з праектаў, якія пакуль знаходзяцца ў стадыі рэалізацыі, зьяўляецца будаўніцтва г. зв. Заходняга гораду (па-швэдзку:Västra City) з канторамі, гатэлямі, крамамі і жылымі дамамі. З найбольш прыкметных будынкаў, зьявіўшыхся ў вышэйазначаны пэрыяд, варта назваць пабудаваны ў 2002 годзе 32-павярховы Kista Science Tower, вышыня якога 117 мэтраў, а з антэнаю — 156 м. Такім чынам, гэта трэці па вышыні будынак у Скандынавіі (ён саступае толькіTurning Torso ўМальмё дыVictoria Tower у тым самым стакгольмскім раёне Чыста).
Шыльда з назвай кварталу (уверсе) й вуліцы (унізе)
Назвы Стакгольмскім вуліцам пачалі надаваць у 1637 годзе, калі было вырашана пазначыць галоўны шлях раёну Нармальм, на захад ад Брункебэрскага ўзгорку — яго назвалі Вялікай Каралеўскай вуліцай (у тагачаснай швэдзкай артаграфііStoore Konnungz gatun). Ужо ў 1639 годзе яна зьмяніла назву навуліцу Каралевы (па-швэдзку:Drottninggatan; імаверна ў гонар будучай каралевыКрыстыны, якая на той час была няпоўнагадовай[50]). У наш час яна стала галоўнай турыстычна-гандлёвай вуліцай гораду. На ўсход ад Брункебэрскага ўзгорку была пракладзенавуліца Ўраду (па-швэдзку:Regeringsgatan). Да пачатку XVIII стагодзьдзя якога-небудзь парадку ў назвах стакгольмскіх вуліцаў не было, але са зьяўленьнем у 1733 годзе мапы Стакгольму Пэтруса Тылеюса вызначыўся пэўны парадак. У 1885 годзе ў ходзе Рэвізіі назваў у значнай часткі вуліцаў ды пляцаў Стакгольму назвы былі заменены на новыя.
Гісторыя назваў стакгольмскіх кварталаў бярэ пачатак у 1650-я гады, калі згодна пляну гораду, ініцыятарам якога быўКляс Флемінг, Стакгольм складаўся зь сеціва простакутных вуліцаў ды кварталаў. У той самы час было вырашана катэгарызаваць іх па назвах. У дачыненьні да Старога гораду (Gamla Stan) былі выкарыстаны каля 90 назваў з грэцкай ды рымскай міталёгіі, а назвы астатніх раёнаў больш датычыліся іх (раёнаў) гісторыі. Сёньня ў межах Вялікага Стакгольму налічваецца каля 6500 назваў кварталаў, у тым ліку 1200 — у межах былых мытняў[51].
У мінулым Стакгольм быў важным прамысловым цэнтрам, аднак цяпер пераважная большасьць насельніцтва гораду (85%) занятая ў галіне паслугаў. Горад забясьпечвае трэцюю частку эканамічнага ростуШвэцыі, шэраг найбуйнейшых швэдзкіх ды замежных прадпрыемстваў маюць свае галоўныя канторы ў Стакгольме. Гэта, напрыклад, канцэрн па продажу адзежыH&M, мэдыяканцэрнBonnier, а ў галіне тэлекамунікацыяў гэтаEricsson, «Нокія»,TeliaSonera,IBM. Акрамя іх, існуе шэраг дробных прадпрыемстваў у гэтай галіне, якіх зь цягам часу становіцца ўсё больш.[52]
Стакгольм зьяўляецца папулярным і пасьпяховым горадам кангрэсаў: напрыклад у 2008 годзе тут адбылося 150 кангрэсаў, гэта паставіла яго на восьмае месца ў сьвеце паводле клясыфікацыіInternational Congress and Convention Association (ICCA).[53] Адным з найбуйнейшых кангрэс-цэнтраў зьяўляеццаСтакгольмскі кірмаш у Эльўша. У студзені 2011 у цэнтры гораду адкрыўся яшчэ адзін падобны цэнтар — Stockholm Waterfront Congress Centre.
Швэдзкая сталіца мае добры патэнцыял для міжнароднай канкурэнцыі ў галіне інавацыяў, значная частка насельніцтва гораду — людзі высокаадукаваныя. Адначасова ў Стакгольме пакуль існуюць такія праблемы, як выкарыстаньне кампэтэнцыяў той часткі насельніцтва гораду, што нарадзілася за мяжою (інакш кажучы, замежнікаў), а таксама пэўныя праблемы з жыльлём.[54]
Каралеўская гвардыя перад Стакгольмскім каралеўскім палацам
Важнай часткай эканомікі Стакгольму зьяўляецца турызм: сярод рэгіёнаў Швэцыі ён прыцягвае найбольшую колькасьць турыстаў, абыходзячыВэстра Ёталянд.[55] У 2000 годзе ў Стакгольме налічвалася 82 гатэлі з агульнай колькасьцю ў 8663 пакоі (уСтакгольмскім лэне гэтыя лічбы былі адпаведна 174 і 17 058)[56], а таксама 12гостэляў і 20 кэмпінгаў (апошнія разьмешчаны па-за межамі гораду). У 2009 годзе ў Стакгольме было зарэгістравана 6,28 мільёну гатэльных начовак ды 180 000 начовак у кэмпінгах. Усяго ў лэне было 8,6 мільёну начовак рознага тыпу — толькі на гэта было выдаткавана больш за 6 мільярдаўшвэдзкіх крон.[57]
Сярод турыстаў, што наведалі Стакгольм у летні пэрыяд 2004 году, наперадзе швэды (1 223 394 чалавекі),немцы (116 786) і амэрыканцыЗША (106 422 наведвальнікі).[58] У сярэднім кожны турыст выдаткуе 1000швэдзкіх крон падчас свайго прыбыцьця ў Стакгольме.[59]
У Стакгольме ёсьць шырокі выбар буйных гандлёвых цэнтраў ды ўнівэрмагаў. Напрыклад, ва ўнівэрмагуNK, які адчыніў свае дзьверы яшчэ 22 верасьня 1915 па вуліцы Гамнгатан, можна знайсьці найбуйнейшыя гандлёвыя маркі. Яшчэ адзін унівэрмаг —Åhléns Söder (Аленс Паўднёвы) — быў адчынены прадпрымальнікам Юганам Пэтэрам Аленам у тым самым 1915 годзе на вуліцы Ётгатан. 50 гадамі пазьней быў адчыненыÅhléns City, на скрыжаваньні вуліцаў Дротнінггатан і Кларабэргсгатан у самым цэнтры гораду.
Бізнэс-ідэя прадаваць шырокі выбар тавараў і паслуг пад адным дахам была ўведзена ў Стакгольме ў 1898 годзе з адкрыцьцём унівэрмагуKM Lundbergs varuhus на пляцы Стурэплян. Дагэтуль у швэдзкай сталіцы існаваў базар, па якім любіў шпацыраваць «вытанчаны народ», а каля кніжнай крамы Альбэрта Баньера сустракаліся мастакі, пісьменьнікі, вучоныя, артысты.[61] АпасьляДругой сусьветнай вайны зьявіўся шэраг гандлёвых цэнтраў у стакгольмскіх прадмесьцях, як напрыклад цэнтры ў Вэлінгбю і Фарста. Найнавейшым гандлёвым цэнтрам зьяўляеццаBromma Blocks, узьведзены ў 2006 годзе на месцы старых гангараў аэрапортуБрума.
Дом культуры й Шкляны абэліск на пляцы СэргелюКарлсан, які жыве на даху ў Юнібакене (Музэі казак Астрыд Ліндгрэн)Музэй карабля Ваза
Стакгольм — гэта буйны горад з актыўным культурным жыцьцём. Паколькі ён зьяўляецца сталіцаю краіны, ў ім разьмешчаны шэраг культурных установаў нацыянальнага значэньня, сярод якіх — Дом Культуры (па-швэдзку:Kulturhuset) на пляцы Сэргелю ў цэнтры гораду.[62] Тры аб’ектыСусьветнай спадчыны ЮНЭСКО знаходзяцца ў раёне Стакгольму: два зь якіх (Бірка йДротнінггольм — укамуне Экерэ, ды адзін (Лясныя могілкі) — укамуне Стакгольм. Адным з найпапулярнейшых турыстычных атракцыёнаў Стакгольму зьяўляецца швэдзкая каралеўская гвардыя, якая нясе службу каля каралеўскіх палацаў уцэнтры Стакгольму йДротнінггольме. У 1998 годзе Стакгольм быў культурнай сталіцайЭўропы.
Стакгольм — горад з адной з найвышэйшых у сьвеце шчыльнасьцю музэяў: агулам іх налічваецца каля 70. Штогод стакгольмскія музэі наведваюць 9 мільёнаў чалавек.[63] Найбольш папулярнымі зьяўляюццаСкансэн іМузэй карабля Ваза (у абодвух больш за мільён наведвальнікаў штогод).[64]
Этнаграфічны музэйСкансэн — першы ў сьвеце музэй пад адкрытым небам, ён быў адчынены ў 1891 годзе швэдзкім філёлягам Артурам Гасэліюсам.Музэй карабля Ваза прысьвечаны вельмі добра захаванаму галіёну XVII стагодзьдзя — адзінаму ў сьвеце. На востравеЮргордэн знаходзяцца яшчэ два музэі: Тэхнічны й Марской гісторыі.
Акрамя Музэю Сучаснага мастацтва йНацыянальнага музэю розныя кірункі мастацтва шырока прадстаўлены таксама і ў іншых музэях, галерэях ды парках Стакгольму, як то: уПарку скульптураў Карла Мілеса, разьмешчаным навостраве Лідынгё, у Тыльскай галерэі, уВальдэмарсудэ, у прыватнай калекцыі партрэтаў, якая належыць сям’і Баньераў, і інш.Музэй Паўночных краінаў таксама валодае значнай калекцыяй твораў мастацтва, у тым ліку карцінаміАўгуста Стрындбэрга: з 16 студзеня 2012 году ў музэі адкрылася пастаянная выстава, прысьвечаная творчасьці гэтага славутага швэдзкага пісьменьніка, мастака й фатографа.[65]
Стакгольм мае шэраг тэатраў, сярод якіх знакамітыКаралеўскі драматычны тэатар (скарочанапа-швэдзку:Dramaten), у якім доўгі час працаваўІнгмар Бэргман (у тым ліку ў якасьці дырэктара з 1963 да 1966)[66], Каралеўская Опэра, Стакгольмскі гарадзкі тэатар, Народная опэра, Тэатар сучаснага танцу, тэатарGöta Lejon (літаральна «Ёцкі (то бок зьЁталянду)Леў»), Тэатар Вазы, Тэатар Оскара (названы ў гонар швэдзкага караляОскара II) і іншыя.
Першы кінасалён зьявіўся ў швэдзкай сталіцы падчас Стакгольмскай выставы 1897 году. Ужо ў 1905 годзе ў горадзе налічвалася 10 кінатэатраў, у 1909 — 25, а ў 1943—110.[67]
Найстарэйшым кінатэатрам гораду, які працуе з часу яго адкрыцьця ў 1913 годзе, зьяўляецца Zita. Найпрыгажэйшым лічыцца Skandia-Teatern, адчынены ў 1923. Шэраг сучасных кінатэатраў зьявіліся ў 1990-я гады.
З 1990 году штогод увосень ладзіцца Стакгольмскі кінафэстываль.
Каралеўская Опэра зьяўляецца нацыянальнай сцэнай для опэры й балету. Яе будынак, разьмешчаны паміж пляцам Густава Адольфа й Каралеўскім садам, быў пабудаваны ў стылінэабарока архітэктарам Аксэлем Андэрбэргам у 1898 годзе.
Стакгольмскі Дом канцэртаў знаходзіцца ў самым цэнтры гораду, на пляцы Гёторгет. Ён быў пабудаваны ў 1924—1926 гадах паводле пляну архітэктара Івара Тэнгбума й зьяўляецца адным з найлепшых узораў швэдзкагаклясыцызму. Пачынаючы з 1926 году штогод 10 сьнежня ў Доме канцэртаў уручаюццаНобэлеўскія прэміі палітаратуры,фізыялёгіі ці мэдыцыне,фізыцы йхіміі[68].
Пачынаючы з 1980 году, у Стакгольме штогод ладзіцца Джазавы фэстываль. Сярод іншых музычных фэстываляў варта адзначыць Фэстываль раньняй музыкі (Stockholm Early Music Festival), на якім прадстаўлена музыка ад антычнага пэрыяду дабарока, фэстываль Popaganda і інш.
Вышэйшую музычную адукацыю можна атрымаць у Каралеўскай Вышэйшай Музычнай школе Стакгольму й у Вышэйшай Опэрнай школе.
Стакгольм — гэта таксама месцазнаходжаньне шматлікіх фірмаў звуказапісу й месца пражываньня зорак швэдзкай і сусьветнай велічыні, як то:E-Type,Доктар Албан,Vacuum,Army of Lovers, у мінулым таксамаABBA,Secret Service (некаторыя ўдзельнікі гэтых гуртоў дагэтуль жывуць у Стакгольме альбо яго прадмесьцях) і інш.
У Стакгольме налічваецца больш за 1000 рэстарацыяў[69]. Сярод найбольш вядомых і дарагіх варта назваць Edsbacka, Esperanto, Fredsgatan 12, Leijontornet, Lux, Mathias Dahlgren, Operakällaren. Клясычнымі стакгольмскімі рэстарацыямі зьяўляюцца таксама Gondolen, Ulla Winbladh, Wedholms fisk, Ulriksdals Wärdshus і Stallmästaregården. Апошняя (у народзе скарочана «Stallis») зьяўляецца таксама найстарэйшай ва ўсім навакольлі Стакгольму й мае тыя самыя функцыі зь сярэдзіны XVII стагодзьдзя.
У 1912 годзе Стакгольм прымаўЛетнія Алімпійскія гульні. З гэтае нагоды ў горадзе быў пабудаваны Алімпійскі стадыён, які й дагэтуль выкарыстоўваецца для правядзеньня розных спартовых мерапрыемстваў (пераважна матчаў пафутболе, які разам зхакеем зьяўляецца адным з найпапулярнейшых відаў спорту сярод стакгольмцаў). Найбольш значнымі клюбамі зьяўляюццаАІК, «Юргордэн» і «Гамарбю».
Глюбен (больш вядомы ў сьвеце якStockholms Globe Arena) — спартовая арэна, якая знаходзіцца ў стакгольмскім раёне Юганэсгоў. Яна была здадзена ў эксплюатацыю 19 лютага 1989 і зьяўляецца найбуйнейшай у сьвеце пабудовай сфэрычнага тыпу[70]. Акрамя спартовых, у ёй праводзяцца таксама канцэрты й іншыя мерапрыемствы. Іншай значнай арэнай зьяўляецца стадыён «Расунда», які, аднак, неўзабаве будзе заменены Swedbank Arena i Stockholmsarena, якія цяпер знаходзяцца ў стадыі будаўніцтва.
Стакгольмскі маратон
Сярод найважнейшых спартовых мерапрыемстваў, якія ладзяцца ў Стакгольме, варта адзначыць наступныя:
Стакгольмскі маратон, найбуйнейшы ўШвэцыі маратон, у якім прымае ўдзел больш за 15 000 чалавек.
DN-Galan (спаборніцтвы па лёгкай атлетыцы на прыз газэтыDagens Nyheter).
Гэтак званая «Дзявочаяміля» (па-швэдзку:Tjejmilen) — забег на 10 км сярод жанчын.
Midnattsloppen (літаральна «паўночны (у сэнсе а 12 гадзіне начы) забег») — мерапрыемства, якое ладзіцца таксама ўГётэборгу йКапэнгагене.
Спаборніцтва па плаваньні ў заліве Рыдарф’ердэн (праходзіць штогод на пачатку жніўня).
Свае галоўныя канторы маюць у Стакгольме тэлеканцэрн TV4-gruppen, Швэдзкае тэлебачаньне (SVT), свае базы ў швэдзкай сталіцы маюць таксамаMTG,ProSiebenSat.1 Media і інш.
У Стакгольме разьмешчана таксама галоўная рэдакцыяРадыё Швэцыі, якое вяшчае ня толькі па-швэдзку, але на шэрагу іншых моваў, сярод якіх — расейская. Некаторы час існавала й беларуская рэдакцыя, але з 1 верасьня 2009 яна была скасаваная.[71]
Стакгольмскі лэн мае найніжэйшы сярэдні ўзрост насельніцтва сяродлэнаўШвэцыі — 39 гадоў. Гэта таксама найбольш населенылэн — яго насельніцтва складае 21,5% ад насельніцтва краіны, аднак яго плошча займае толькі 1,5% плошчыШвэцыі. 49% стакгольмцаў — мужчыны і 51% — жанчыны.[72] Галоўная мова ў Стакгольме, як і ва ўсёйШвэцыі —швэдзкая, акрамя таго, значная частка насельніцтва валодае ангельскай.
Стакгольмскі дыялект (па-швэдзку:Stockholmska) — гэта агульная назвадыялектаў ісацыялектаў, на якіх размаўляюць у Стакгольме. Яны адрозьніваюцца ў залежнасьці ад пакаленьняў, паходжаньня і іншых фактараў. Тыповым для стакгольмскага дыялекту зьяўляецца, напрыклад, вымаўленьне гуку «ä» як «e», а кароткага «ö» як «u». Тыповым зьяўляецца таксама скарочаньне словаў: напрыклад, «bibblan» замест «biblioteket» (бібліятэка), і псэўдалацінскі канчатак «is» — «dagis» замест «daghem» (дзіцячы садок). Важна заўважыць, што ў адрозьненьне ад шэрагу іншых моваў, стакгольмскі дыялект не зьяўляецца асновай для нормаў літаратурнай швэдзкай мовы (па-швэдзку:Rikssvenska, літаральна «Дзяржаўная швэдзкая»), нягледзячы на тое, што ён сталічны. У найбагацейшых раёнах гораду (Эстэрмальм,Лідынгё,Дандэруд) існуе свой дыялект — эстэрмальмскі, а ў прадмесьцях зь вялікай колькасьцю замежнікаў ужываецца гэтак званы «Miljonsvenskan» (літаральна «мільённы швэдзкі дыялект», ад назвы праграмы, згодна зь якой у прадмесьцях плянавалася пабудаваць 1 000 000 кватэр).
73% жыхароў лэну Стакгольм маюць швэдзкае паходжаньне, а 27% — замежнае (пакраіне гэтыя лічбы адпаведна 84,5% і 15,5%).[72]
У горадзе Стакгольме 10% насельніцтва належаць да адной з нацыянальных меншасьцяў, якія традыцыйна пражываюць у Швэцыі:саамы, швэдзкіяфіны,турнэдальцы,габрэі дыцыганы (рома).[73] У школах гораду існуе выкладаньне на мовах вышэйпералічаных меншасьцяў.[74] Усяго ў Стакгольмскіх школах выкладаецца 60 розных моваў.[75]
Адукацыя ў Стакгольме бярэ пачатак ад дзьвюх сярэдневечныхкляштарных школ: адна прыфранцішканскім кляштары Ордэну шэрых братоў на Рыцарскім востраве, другая — пры кляштары Чорных братоўордэну дамініканаў[76].
Раньняй формай пачатковай адукацыі быліТрывіяльныя школы — адна з падобных школ, «Nicolai skola», ужо існавала ў 1315 годзе (мяркуецца, што яна зьявілася яшчэ напрыканцы XIII стагодзьдзя)[77]. У 1576 карольЮган III заснаваў вышэйшую школу «Collegium regium Stockholmense», аднак у 1593 яна была пераведзеная ваЎпсальскі ўнівэрсытэт.
У XVIII стагодзьдзі былі заснаваныя шэраг Вышэйшых школ і акадэміяў, у тым ліку Каралеўская акадэмія свабодных мастацтваў (1735),Каралеўская акадэмія навук (1739), Каралеўская вышэйшая школа музыкі (1771) і інш.
Заснаваная ў 1818 «Sofia folkskola» стала першаю народнаю школаю, пабудаванай з ініцыятывы гораду. Да ўвядзеньня ў 1842 закону аб абавязковай пачатковай адукацыі ў Стакгольме ўжо існавала каля 40 школ як для дзетак зь сярэдняй, гэтак і працоўнай клясаў грамадзтва.
З 1882 абавязковым зьяўлялася ўжо шасьцігадовае навучаньне. У гэты час у Стакгольме былі пабудаваныя шэраг школ. У 1909 была заснаваная Вышэйшая школа гандлю.
Найважнейшым цэнтрам вышэйшай адукацыі гораду зьяўляеццаСтакгольмскі ўнівэрсытэт (заснаваны ў 1878 як Стакгольмская вышэйшая школа, статус унівэрсытэту атрымала ў 1960). У 2009 у ім навучалася больш за 27 400 студэнтаў[78].
Стакгольм — найбуйнейшы ў Швэцыі транспартны вузел. Большая частка аўтамабільнага руху (як легкавога, гэтак і грузавога) паміж паўднёвай і паўночнай часткамі Швэцыі праходзяць праз Стакгольм. Горад таксама зьяўляецца натуральным портам на возерыМэлярэн. Паміж Стакгольмам іЎпсалай знаходзіцца найбуйнейшы ўШвэцыі аэрапортАрлянда, а ў самім Стакгольме — аэрапорт Брума. У межах Вялікага Стакгольму шырока разьвіта сетка аўтабанаў. Горад таксама мае добраразьвітую сетку чыгунак.
Геаграфічнае становішча Стакгольму на некалькіх астравах паміж возерамМэлярэн іБалтыйскім морам спрыяла перавозу людзей і тавараў па вадзе. Аднак у адрозьненьне ад водных шляхоў, на сушы была доўгі час іншая сытуацыя: да 1670 адзіны Ёцкі шлях зьвязваў Стакгольм зьЁталяндам на поўдніШвэцыі. Першую «сучасную» сетку дарог сплянаваў у сярэдзіне XVII стагодзьдзяКляс Флемінг. Новыя правілы гарадзкога плянаваньня ўводзіліся пазьней напрыканцы XIX, напачатку XX стагодзьдзя і ў 1930-я гады.
У 1960-я гады было вырашана стварыць шырокую сеткуаўтабанаў. Яшчэ з 1920-х гадоў вяліся дыскусіі аб стварэньні кальцавой дарогі, аднак гэты праект канчаткова незавершаны і ў нашыя дні: Паўночнае зьвяно знаходзіцца ў стадыі пабудовы (яго здача плянуецца ў 2015—2017 гадох)[79], а Ўсходняе зьвяно пакуль толькі ў праекце.
Найважнейшымі шляхамі на поўдзень цяпер (2011) зьяўляюцца Эсынская шаша (па-швэдзку:Essingeleden) і Сёдэртэльскі шлях (па-швэдзку:Södertäljevägen; частка Эўрапейскіх шляхоў E4 і E20), на захад —Дротнінггольмскі шлях іБэргсьлягенскі шлях, на поўнач —Упсальскі шлях (Е4) іРусьлягенскі шлях (Е18), на паўночны ўсходЛідынгёйскі шлях (Е20), а на ўсход і паўднёвы ўсход вядуць Вэрмдойская шаша і Нюнэскі йГудынскі шляхі.
Па Эсынскай шашы штодзённа праходзіць у сярэднім 160 000 адзінак аўтатранспарту (зьвесткі 2007)[80].
Сетка мэтро знаходзіцца цалкам у межах гарадзкой аглямэрацыі. Па працягласьці (каля 105 км і 100 станцыяў) яно знаходзіцца на дваццаць пятым месцы ў сьвеце.[81] Стакгольмскае мэтро было заснаванае ў 1950 і дагэтуль зьяўляецца адзіным у Швэцыі, яно падзелена на сем лініяў трох колераў (чырвоны, зялёны й блакітны).
На паўднёвы ўваход станцыі Стакгольм Цэнтральны штодзень прыходзяць каля 600 цягнікоў. Але ў гэтым месцы маецца толькі дзьве каляі, на якіх праходзяць як таварныя, гэтак і пасажырскія цягнікі, таму непаладкі на іх могуць прывесьці да праблемаў і спазьненьняў па ўсёй Швэцыі, з-за чаго гэтае месца атрымала мянушку «асінай таліі». Каб пазьбегнуць магчымых праблемаў у будучыні, з 2009 пачалося будаўніцтва некалькіх новых калеяў, г. зв. Гарадзкой чыгункі (па-швэдзку:Citybanan), якая дазволіць аддзяліць праход пасажырскіх цягнікоў ад іншых. Яна будзе пабудавана ў выглядзе шасьцікілямэтровага танэлю пад цэнтральнымі раёнамі Стакгольму. На ёй плянуецца адкрыць дзьве новыя станцыі. Гэты праект зьяўляецца вельмі складаным, бо ён патрабуе, між іншым, падрыўныя работы пад старой часткай гораду, што можа быць небясьпечным для старых будынкаў і інфраструктуры.[82] Завершыць будаўніцтваCitybanan плянуецца да 2017 году.
НайбуйнейшыСтакгольмскі аэрапорт Арлянда знаходзіцца прыкладна за 40 км на поўнач ад цэнтру гораду, укамуне Сыгтуна. Ён абслугоўвае як унутрышвэдзкія, так і міжнародныя напрамкі. У межах самаго Стакгольму (прыкладна за 10 км ад цэнтру) знаходзіцца яшчэ адзін аэрапорт — Брума. Ён значна саступае Арляндзе, аднак таксама мае некалькі міжнародных лініяў (Брусэль,Оргус). Яшчэ два аэрапорты —Скаўста падНючэпінгам, за 110 на паўднёвы захад ад Стакгольму, іВэстэрос, за 105 км на захад, злучаюць швэдзкую сталіцу з шэрагам эўрапейскіх гарадоў. Яны абслугоўваюцца пераважна авіякампаніямі танных перавозак (Ryanair,Easyjet,Berlinair і інш). Спэцыяльныя аўтобусы зьвязваюць гэтыя аэрапорты з цэнтрам Стакгольму.
Дзякуючы свайму геаграфічнаму становішчу між возерамМэлярэн іБалтыйскім морам, Стакгольм заўсёды быў важным партовым горадам. У 1670-я гады ў горадзе было зарэгістравана 28 буйных караблёў, калі ў той самы час ва ўсіх астатніх гарадахШвэцыі, якія мелі права весьці гандаль з замежжам, было толькі 22 такіх караблі.[83] Аднак у другой палове XIX стагодзьдзя набывае важнасьць гандаль празПаўночнае мора, і Стакгольм саступае свой статус найбуйнейшага порту краіныГётэборгу.[84]
Пачынаючы з 1960-х гадоў адначасова з паніжэньнем грузаперавозак пачалі павялічвацца пасажыраперавозкі: спачатку круізныя цеплаходы зьвязвалі Стакгольм зьФінляндыяй, а пасьля распадуСССР — яшчэ й з краінамі Балтыі. У 2009 Стакгольмскі порт наведалі 274 круізныя судны з агульнай колькасьцю 430 000 пасажыраў. Мяркуецца, што ў 2011 Стакгольм наведаюць 300 такіх суднаў.[85]
Часткай Стакгольмскага пэйзажу зьяўляюцца таксама паромы, якія забясьпечваюць сувязь між астраўкамі Стакгольмскіх шхэраў, а таксама з адным з цэнтральных і папулярных у турыстычным пляне Стакгольмскіх астравоўЮргордэн. Яны належаць фірмеWaxholmsbolaget. Штогод гэтыя паромы перавозяць 1,8 мільёну пасажыраў у шхэрах і 2,5 мільёну на Юргордэн.[86] Акрамя таго, у Стакгольме маецца шэраг турыстычных ды чартарных суднаў.
Паколькі Стакгольм зьяўляеццашвэдзкай сталіцай, ён мае значную колькасьць замежных амбасадаў і іншых дыпляматычных прадстаўніцтваў. На 2008 год Стакгольм меў 103 амбасады, а яшчэ 64 краіны мелі акрэдытаваных амбасадараў, зь якіх многія маюць, аднак, рэзыдэнцыі ў іншых гарадохЭўропы (Бэрлін,Брусэль,Капэнгаген,Лёндан).[a]
На працягу стагодзьдзяў у Стакгольме не аднойчы адбываліся падзеі, якія непасрэдна тычылісяБеларусі (падрабязьней пра гэта глядзіце ў разьдзелеГісторыя). У нашыя дні ў швэдзкай сталіцы жывуць і працуюць некаторыя вядомыябеларусы, сярод якіх гісторыкАндрэй Катлярчук, журналіст і пісьменьнікДзьмітры Плакс, два з трох удзельнікаў гуртаDreamgale —Міхаіл Сэндэр іЗьміцер Палагін. Дарэчы, у адной зьіх песень гучыць рэп па-беларуску, а яшчэ адна —Апошняе сонца — напісана цалкам па-беларуску для сайтуБудзьма! Тузін. Перазагрузка-2[90]. Акрамя таго, у Стакгольме рэгулярна ладзяцца культурныя ды палітычныя мерапрыемствы, зьвязаныя зьБеларусьсю[91][92][93].
Сучасная (2007) афіцыйная палітыка Стакгольму — лічыць усе эўрапейскія сталіцы гарадамі-сябрамі, аднак без падпісаньня афіцыйных пагадненьняў.[94] Выключэньне складаюць тыя гарады, зь якімі пагадненьні ўжо былі падпісаны дагэтуль (напрыклад,Стамбул,Санкт-Пецярбург).
Адна з назваў шаснаццацімэтровай карціны, прысьвечанай урачыстаму прыбыцьцю ўКракаўЖыгімонта III —«Стакгольмскі рулён» (па-польску:Rolka Sztokholmska; яе іншая назва — «Польскі рулён»).[95]
^Olle Magnusson. Huddinge till fots — Stockholm: Huddinge kommun, 2008. — S. 20.ISBN978 91 977210 3 5
^Паводле некаторых вэрсіяўHistoria Norvegiæ, твору, напісаным між 1160 і 1170 гадамі, Агнэфіт была тым, што крыху пазьней стане Стакгольмам. Аднак атаясамленьне Агнэфіта са Стакгольмам было імаверна зроблена нарвэскім гісторыкам Густавам Стормам у яго выданьні гэтага твору ў 1880 годзе. Глядзіце Faulkes & Perkins (2001).A History of Norway and the passion and miracles of the blessed Olafr. Text Series Volume XIII. Viking Society for Northern Research.
^Åke Abrahamsson Stockholm: en utopisk historia. — Stockholm: Bokförlaget Prisma, 2004. — С. 8. —ISBN91-518-4264-5
^Helena Friman, Göran Söderström Stockholm: en historia i kartor och bilder. — Stockholm: Wahlström & Widstrand, 2008. — С. 28. —ISBN978-91-46-21843-2
^Helena Friman, Göran Söderström Stockholm: en historia i kartor och bilder. — Stockholm: Wahlström & Widstrand, 2008. — С. 31. —ISBN978-91-46-21843-2
^Lars Ericson Wolke Stockholms blodbad. — Stockholm: Prisma, 2006. — С. 137-143. —ISBN91-518-4380-3
^Åke Abrahamsson Stockholm: en utopisk historia.. — Stockholm: Prisma, 2004. — С. 47. —ISBN91-518-4264-5
^Åke Andrén del 3 // Sveriges kyrkohistoria. Reformationstid. — Stockholm: Verbum, 1999. — С. 223.
^Андрэй Катлярчук Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — Менск: Энцыклапедыкс, 2002. — С. 69. —ISBN985–6599–58–Х
^Андрэй Катлярчук Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — Менск: Энцыклапедыкс, 2002. — С. 70,73. —ISBN985–6599–58–Х
^Robert I. Frost The Northern Wars. War, State and Society in Northeastern Europe 1558-1721.. — Longman, 2000. — С. 133-134. —ISBN978-0-582-06429-4.
^Sven Lilja Städernas folkmängd och tillväxt, Sverige (med Finland) ca 1570-tal till 1810-tal. Historisk tätortsstatistik, del 2. — Stockholm: 1996. — С. 70.
^Андрэй Катлярчук Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў. — Менск: Энцыклапедыкс, 2002. — С. 91. —ISBN985–6599–58–Х
^Lars Ericson Svenska slagfält. — Wahlström & Widstrand, 2003. — С. 352.
^Tillaeus, Petrus // Nordisk familjebok. — 1919. — 50 с.
^Ann Katrin Pihl Atmer Sommarnöjet i Skärgården: sommarbebyggelse i Stockholms inre skärgård 1860-1915.. — Stockholm: Kommittén för Stockholmsforskning., 1987. — 43 с.
^Nilsson, Lars (2008). Alla svenska städer: befolkning
^Statistiska Centralbyrån (1969). Historisk statistik för Sverige: Del 1. Befolkning. Andra upplagan, 1720—1967
^Lasse Brunnström Telefonen: en designhistoria. — Stockholm: Atlantis, 2006. — 16 с.
^Helge, Marina. Stigtunahem «Framväxten av allmännyttan — krigsåren»
^klimatnoteringstabell från SMHI, «Geografiska tabeller» Almkvist&Wiksell best.nr. för läromedel 21-04935-1 B, art nr 21-04935-1, ISBN saknas märkligt nog
^Kurt Berglund Stockholms alla biografer: ett stycke Stockholmshistoria från 90-tal till 90-tal.. — Stockholm: Svenska turistföreningen, 1993. — С. 170. —ISBN91-7156-113-7
