Асацыяваная вольная дзяржава Пуэрта-Рыка (Пуэрта-Рыка,Пўэрта-Рыка;па-гішпанску:Estado Libre Asociado de Puerto Rico,па-ангельску:Commonwealth of Puerto Rico) — краіна, разьмешчаная ўКарыбскім моры, на частцыВялікіх Антыльскіх астравоў, складаецца з выспы Пуэрта-Рыка і шэрагу малых выспаў, якія прымыкаюць да яе. Пуэрта-Рыка зьяўляецца залежнай адЗША тэрыторыяй і мае статус «Unincorporated organized territory», што азначае, што дадзеная тэрыторыя зьяўляецца складовай часткай ЗША, вярхоўная ўлада належыцьКангрэсу ЗША, але дзеяньне на ёйКанстытуцыі ЗША абмежаванае.
Пуэрта-Рыка мае ўласную Канстытуцыю, заканадаўчую, выканаўчую і судовую ўладу. Повязі з ЗША палягаюць у наяўнасьці супольнага грамадзянства, валюты і супольнай абароны. У зьвязку з адсутнасьцю выразнай заканадаўчай базы па статусе тэрыторыі гэтае пытаньне актыўна абмяркоўваецца на самой высьпе, у ЗША іААН. У 2000 годзе па распараджэньні прэзыдэнта ЗШАКлінтана была створаная адмысловая камісія па статусе Пуэрта-Рыка (па-ангельску:President's Task Force on Puerto Rico's Status)[1]. У сваім дакладзе камісія пацьвердзіла цяперашні статус і рэкамэндавала даць грамадзянам выспы права на самавызначэньне[2]. Мяркуецца, што ў рамках гэтай працэдуры пуэртарыканцы абяруць адзін з трох варыянтаў: замацаваньне цяперашняга статусу, уваходжаньне ў ЗША на правахштату або атрыманьне незалежнасьці. Адпаведны законапраект вынесены на разгляд Кангрэсу[3].
Гісторыя Пуэрта-Рыка ў пэрыяд да прыбыцьця на гэтую зямлюХрыстафора Калюмба, маладасьледаваная. Усё, што вядома, вядома з археалягічных раскопак і вусных аповядаў першых гішпанскіх падарожнікаў. Першая кніга, якая ўсебакова апісвае гісторыю Пуэрта-Рыка, была напісаная Фраем Іньіга Ласіерам у 1786 годзе, праз 293 гады пасьля першага наведваньня гэтай выспы гішпанцамі[4].
Першымі насельнікамі Пуэрта-Рыка быліартаіроіды, прадстаўнікі старажытнай культуры. Раскопкі, зробленыя ў 1990 годзе, знайшлі рэшткі першабытнага чалавека, узрост якога датаваўся прыблізна 2000 годам да н.э. (4000 гадоў таму). Рэшткі назвалі «чалавек Пуэрта-Фэра» (па-ангельску:Puerto Ferro man)[5]. Паміж 120 і 400 гадамі нашай эры на востраў прыбылі прадстаўнікі індзейскага племяігнэры з раёну ракіАрынока ўПаўднёвай Амэрыцы[6]. Паміж VII і XI стагодзьдзямі выспу засялялі прадстаўнікіаравацкіх плямёнаў, якія стварылікультуру таіна, і прыкладна да 1000 году гэтая культура стала дамінаваць на высьпе, да прыбыцьця Калюмба ў 1493 годзе.
Калі Хрыстафор Калюмб зьявіўся на высьпе 19 лістапада 1493 году ў выніку свайго другога падарожжа да берагоўАмэрыкі, выспа была заселенаяіндзейцамі, якія звалі сябетаіна. Таіна звалі выспу «Барыкен» (па-гішпанску:Boriken), што пасьля было вытлумачана гішпанцамі як «Барынкен» (па-гішпанску:Borinquen)[7]. Першапачаткова гішпанцы назвалі востраўСан-Хуан-Баўтыста ў гонарЯна Хрысьціцеля, але нарэшце выспа атрымала назву Пуэрта-Рыка, што ў перакладзе азначае «багаты порт». Калянізацыя гішпанцамі пачалася ў 1508 годзе, калі зСанта-Дамінга (выспаГаіці) прыбыў з атрадам канкістадораўХуан Понсэ дэ Леон, які заснаваў местаКапара. Адміністрацыйным цэнтрам выспы з часам стаў перанесены ў 1521 годзе на новае месца Капара — портПуэрта-Рыка.
ІмяСан-Хуан перайшло да сталіцы тэрыторыі і да невялікай выспы «Стары Сан-Хуан» (па-ангельску:Old San Juan), якая цяпер зьяўляецца часткай сталіцы. У 1508 годзе гішпанскі канкістадор Хуан Понсэ дэ Леон стаў першым губэрнатарам выспы[8].
З назвай дзяржавы і яго сталіцай зьвязаны геаграфічны кур’ёз. Выспа першапачаткова была названая ў традыцыях гішпанскіх калянізатараўСан-Хуан у гонар хрысьціянскага сьвятога. Сталіца, адпаведна, атрымала імяПуэрта-Рыка (Багаты Порт), але пасьля картографы «пераблыталі» назвы.
Форт Сан Фэліпэ дэль Мора
Выспа неўзабаве была калянізаванаягішпанцамі.Афрыканскія нявольнікі былі ўвезеныя на востраў у якасьціпрацоўнай сілы наўзамен індзейскага насельніцтва, якое хутка зьмяншалася, змушанае працаваць на гішпанцаў. Нарэшце, таіна цалкам вымерлі ў выніку хваробаў, якія прынесьлі гішпанцы і афрыканцы, а таксама ад цяжкіх умоваў, у якіх яны вымушаныя былі жыць. Пуэрта-Рыка хутка стаў важнай крэпасьцю і портам Гішпанскай імпэрыі ў Карыбскім моры. Аднак пры канцы XVII—XVIII стагодзьдзяў асноўным напрамкам калянізацыі сталі тэрыторыі мацерыка, дзе яна мела большы посьпех, чым на востраве, зьбяднелым ад скарачэньня насельніцтва. Дзеля абароны ад пагрозаў эўрапейскіх ворагаў Гішпаніі на востраве паступова зьявіліся розныя фарты і крэпасьці, такія якЛя Фарталеса (па-гішпанску:La Fortaleza),Фуэртэ Сан Фэліпэ дэль Мора (па-гішпанску:Fuerte San Felipe del Morro) іСан Крыстабаль (па-гішпанску:Fuerte San Cristobal).Французы,галяндцы іангельцы неаднаразова рабілі спробы захапіць Пуэрта-Рыка, але цярпелі паразы.
У 1809 годзе, калі войскіНапалеона I акупавалі вялікую часткуІбэрыйскай паўвыспы і выбухнулаПершая гішпанская рэвалюцыя, сход папулістаў з гішпанскагагораду Кадыс абвесьціў Пуэрта-Рыка заморскай правінцыяй Гішпаніі з правам прадстаўніцтва пры гішпанскім двары[9]. Першы прадстаўнік выспы ўКадыскія картэсы Рамон Повэр і Хіральт памёр неўзабаве пасьля прыбыцьця ў Гішпанію. З прыняцьцемКадыскай канстытуцыі ў 1812 годзе, калі гішпанскія тэрыторыі былі падзеленыя на правінцыі, пуэртарыканцам было нададзена ўмоўнае грамадзянства.
10 жніўня 1815 году ў Гішпаніі быў выдадзены каралеўскі дэкрэт, які заахвочваў гішпанцаў і іншых эўрапейцаў негішпанскага паходжаньня, ляяльных да гішпанскай кароны і рымска-каталіцкай царквы, пасяляцца на высьпе, што адчыніла Пуэрта-Рыка шлях да гандлёвых адносінаў зь іншымі краінамі. Гэта было пачаткам росту аграрнай эканомікі выспы, дзецукар,тытунь ікава сталі асноўнымі прадуктамі экспарту. Выспа стала напаўняцца імігрантамі зьНямеччыны,Корсыкі,Ірляндыі,Францыі,Партугаліі іКанарскіх выспаў, якія ратаваліся ад эканамічных крызаў уЭўропе і былі прывабленыя вольным уездам на выспу. Аднак гэтыя невялікія паслабленьні і правы былі неўзабаве скасаваныя. Пасьля зьвяржэньня Напалеона I, у Гішпанію вярнулася абсалютная манархія, якая скасавала Кадыскую канстытуцыю і вярнула Пуэрта-Рыка статус калёніі пад бязьмежнай уладай гішпанскай манархіі.
25 чэрвеня 1835 году жонка гішпанскага караляФэрдынанда VIIМарыя Крысьціна, якая была ў гэты момант рэгенткай Гішпаніі (1833—1840), забараніла гандаль нявольнікамі ў гішпанскіх калёніях. У 1851 годзе губэрнатар выспы Хуан дэ ла Пэсуэла Сэвальляс заснаваў на востраве Каралеўскую акадэмію вытанчаных мастацтваў, якая давала адукацыю школьным настаўнікам, сфармулявала мэтады навучаньня, і наладжвала літаратурныя конкурсы, што спрыялі інтэлектуальнаму і літаратурнаму прагрэсу на высьпе. У 1858 годзеСэмюэл Морзэ ўсталяваў у горадзе Ароя першы на высьпетэлеграфны апарат.
Жыцьцё ў Пуэрта-Рыка ў другой палове XIX стагодзьдзя адбывалася на тле барацьбы за аўтаномію. Перапіс 1860 году паказаў, што насельніцтва выспы склала 583 308 чалавек. Зь іх 300 406 (51,5 %) чалавек складала белае насельніцтва, астатняе належала да іншых расаў[10]. Зь іх пераважная большасьць (83,7 %) належала да бедных слаёў. Аграрнае разьвіцьцё вострава тармазілася недахопам дарогаў, прымітыўнымі прыладамі працы і стыхійнымі бедзтвамі, такімі якураганы ізасуха. Эканоміка таксама пакутавала ад высокіх тарыфаў і падаткаў, усталяваных гішпанскай каралеўскай уладай. 23 верасьня 1868 году ў горадзе Лярэс успыхнула паўстаньне за незалежнасьць, вядомае як «El Grito de Lares», якое неўзабаве было падушанае. Лідэры гэтага паўстаньня Рамон Эмэтэрыё Бэтансэс і Сэхунда Руіс Бэлвіс у сучасным Пуэрта-Рыка разглядаюцца як бацькі пуэртарыканскай нацыі. Пазьней, паўстаў палітычны рух за незалежнасьць пад кіраўніцтвам Рамона Бальдарыоці дэ Кастра, а пры канцы стагодзьдзя рух пад кіраўніцтвам Люіса Муньяса Рывэры. У 1897 годзе Муньяс Рывэра з паплечнікамі запатрабавалі ад лібэральнага гішпанскага ўраду надаць аўтаноміюКубе і Пуэрта-Рыка. У наступным, 1898 годзе, на кароткі час быў абвешчаны аўтаномны ўрад. Хартыя аўтаноміі была падсправаздачная губэрнатару вострава, які прызначаўся Гішпаніяй. Губэрнатар меў права ануляваць любое рашэньне мясцовай улады і ўдзельнічаў у выбарах парлямэнта.
25 ліпеня 1898 году падчасГішпанска-амэрыканскай вайны ў Пуэрта-Рыка ўварваліся амэрыканскія войскі, высадзіўшыся ў муніцыпалітэцеГуаніка (па-гішпанску:Guanica). У выніку вайны Гішпанія была вымушаная саступіць Пуэрта-Рыка, а таксамаКубу,Філіпіны і выспуГуам па Парыскай дамове 1898 году.[11] Пуэрта-Рыка ўступіла ў XX стагодзьдзе пад вайсковым кіраваньнем ЗША, уключаючы губэрнатара, які прызначаўся прэзыдэнтам ЗША. У 1917 годзе паводлеАкта Джонза-Шафрата (па-ангельску:Jones-Shafroth Act) жыхарам Пуэрта-Рыка было нададзенае грамадзянства ЗША, і гэты статус дзейнічае дагэтуль. Пачынаючы зьПершай сусьветнай вайны, шматлікія пуэртарыканцы служаць у войску ЗША. Прыродныя катаклізмы і пэрыядВялікай дэпрэсіі пагоршылі жыцьцё на востраве. Некаторыя палітычныя дзеячы, такія як лідэр пуэртарыканскайНацыяналістычнай Партыі Пэдра Альбісу Кампас (па-гішпанску:Pedro Albizu Campos), выступаў за незалежнасьць выспы. Ён быў двойчы арыштаваны і пасаджаны ў турму за падрыўную дзейнасьць супраць амэрыканскай адміністрацыі на высьпе.[12] Першы дэмакратычна абраны губэрнатар Пуэрта-Рыка Люіс Муньяс Марын (па-гішпанску:Luis Munoz Marin) таксама спачатку выступаў за незалежнасьць тэрыторыі, але, назіраючы сур’ёзны спад эканомікі, які суправаджаецца ростам злачыннасьці і народнай незадаволенасьцю, абраў статус асацыяванай тэрыторыі як прамежкавы этап на шляху да незалежнасьці.
За часы прэзыдэнцтваРузвэльта —Трумэна ва ўнутраным кіраваньні тэрыторыяй адбыліся зьмены, як вынік кампрамісу паміж рознымі палітычнымі сіламі. Кульмінацыяй гэтых пераменаў стала прызначэньне ў 1946 годзе прэзыдэнтам Гары Трумэнам першага народжанага ў Пуэрта-Рыка губэрнатараХесуса Т. Піньера (па-гішпанску:Jesus Toribio Pinero Jimenez). У 1947 годзе амэрыканцы надалі Пуэрта-Рыка права самастойна выбіраць свайго губэрнатара. У 1948 годзе Люіс Муньяс Марын у выніку дэмакратычных выбараў быў абраны на пост губэрнатара Пуэрта-Рыка і прабыў на гэтай пасадзе 16 гадоў, да 1964 году.
З гэтага моманту вялікая колькасьць імігрантаў з выспы перабралася на асноўную тэрыторыю ЗША ў пошуках лепшага жыцьця. Калі ў 1945 годзе ўмесьце Нью-Ёрку пражывала каля 13 000 пуэртарыканцаў, то ў 1955 годзе іх колькасьць складала ўжо каля 700 000 чалавек, а ў сярэдзіне 1960-х іх стала больш за мільён.
1 лістапада 1950 году пуэртарыканскія нацыяналістыГрысэлія Тарэсола (па-гішпанску:Griselio Torresola) іОскар Кальяса (па-гішпанску:Oscar Collazo) зьдзейсьнілі спробу замаху на прэзыдэнта Трумэна. Вынікам гэтага здарэньня стала згода Трумэна на правядзеньне рэфэрэндуму на востраве па ўласнай канстытуцыі Пуэрта-Рыка.[13] У выніку зацьвярджэньня канстытуцыі 25 ліпеня 1952 году Пуэрта-Рыка атрымала свой цяперашні статус асацыяванай тэрыторыі.[14][15] У 1950-я гады на востраве назіраўся хуткі рост прамысловай вытворчасьці, што дазволіла ператварыць эканоміку Пуэрта-Рыка з аграрнай у прамыслова разьвітую.
У цяперашні час Пуэрта-Рыка стала буйным турыстычным цэнтрам з разьвітой вытворчай эканомікай. Палітычны статус па-ранейшым да канца ня вызначаны, у зьвязку з чым у апошнія гады на востраве праходзяць розныя плебісцыты.
Пуэрта-Рыка складаецца з асноўнай выспы Пуэрта-Рыка і мноства драбнейшых выспаў і рыфаў, уключаючыМона (Isla de Mona),Вьекес (Vieques),Кулебра (Culebra),Дэсэчэа (Desecheo) іКаха дэ Муэртас (Caja de Muertos). З апошніх пяці атокаў, толькі Вьекес і Кулебра населеныя на працягу ўсяго году. На востраве Мона жывуць толькі супрацоўнікі пуэртарыканскага міністэрства нацыянальных рэсурсаў.
Горы ў Пуэрта-Рыка
Асноўная выспа мае 170 км у даўжыню і 60 км у шырыню, збольшага гарыстая зь вялікімі прыбярэжнымі тэрыторыямі ў паўночнай і паўднёвай частцы. Асноўны горны хрыбет вострава завецца «La Cordillera Central», што азначае «цэнтральны хрыбет», у ім таксама находзіцца самая высокая кропка Пуэрта-Рыка — гараСэра дэ Пунта (Cerro de Punta), вышыня 1338 м над узроўнем мора. Іншы важны пік, гараЭль Юнкэ (El Yunque), 1065 м над узроўнем мора, находзіцца ўКарыбскім нацыянальным лесе у муніцыпалітэцеС’ера дэ Лукільа (Sierra de Luquillo). Сталіца востравагорад Сан-Хуан знаходзіцца на паўночным узьбярэжжы.
Клімат Пуэрта-Рыка марскітрапічны, мяккі зь невялікімі сэзоннымі ваганьнямі тэмпэратураў: у паўднёвай частцы тэмпэратура трохі вышэй, чым у паўночнай, а ў цэнтральнай горнай — заўсёды прахалодней, чымся на астатнім востраве. Сярэдняя гадавая тэмпэратура +28C. Сэзонураганаў доўжыцца паміж чэрвенем і лістападам.
У Пуэрта-Рыка маецца 17азёраў, ніводнае зь іх не зьяўляецца натуральным[16] і больш 50рэкаў, большасьць зь якіх цякуць з галоўнага горнага хрыбта. У паўночнай частцы вострава рэкі шырэйшыя і больш паўнаводныя, чым у паўднёвай.Нацыянальны Пячорны парк Рыё Камай — карставая вобласьць на паўночным усходзе Пуэрта-Рыка. Гэтая мясцовасьць славіцца сваімі фантастычнымі вапняковымі фармаваньнямі, таксама гэта адно зь лепшых месцаў у сьвеце для спэлеалёгіі. Больш за 200 пячораў былі выяўленыя ў гэтым рэгіёне, некаторыя зь іх маюць калясальны ўнутраны аб’ём, а рака Камай — адна з самых вялікіх падземных рэк у сьвеце
Па зьвестках 1998 году,флёра Пуэрта-Рыка складала 239 розных відаўрасьлінаў, у фаўне заўважана 16 відаўптушак і 39 відаўземнаводных ірэптыліяўэндэмікаў.[17] Жабы «Рыка», якія жывуць тут жабы вядомыя як «кокі» (Eleutherdactylus coqui), зьяўляюцца ўлюблёным сымбалем выспы, хоць іх прысутнасьць можна адчуць толькі па гуку і мала хто з турыстаў можа іх убачыць — самая вялікая «кокі» ня больш за 5 сантымэтраў у даўжыню. Гэтыя невялікія істоты прымудраюцца выдаваць настолькі гучныя гукі «ко-кіі» (адкуль і пайшла іх назва), што нават невялікая калёнія жабаў здольная аглушыць чалавека. У мясцовых жыхароў для гэтага ёсьць нават свой тэрмін — «пякельнае скандаваньне».Вільготны трапічныКарыбскі нацыянальны лес, вядомы таксама пад імем «El Yunque», зьяўляецца асноўным месцам пасяленьня гэтых жабаў.
Пуэрта-Рыка знаходзіцца на мяжыКарыбскай іПаўночнаамэрыканскай плітаў і ў цяперашні частэктанічна дэфармуецца пад дзеяньнем гэтых плітаў. Такая трансфармацыя можа выклікацьземлятрусы іцунамі, якія ў сукупнасьці запоўзьнямі, уяўляюць найбольшую геалягічную небясьпеку на востраве і паўночным усходзе Карыбскага мора. Апошні буйны землятрус у Пуэрта-Рыка адбыўся 11 кастрычніка 1918 году, ацэньваецца прыблізна ў 7.5 бала пашкале Рыхтэра. Эпіцэнтар таго землятрусу знаходзіўся на дне мора ля ўзьбярэжжа муніцыпалітэтаАгуадзілья (Aguadilla), што выклікала цунамі.
Жолаб Пуэрта-Рыка, зьмешчаны ў 120 км да поўначы ад вострава, зьяўляецца самой вялікай і глыбокай акіянічнай западзінай уАтлянтычным акіяне. Ён разьмешчаны на мяжы карыбскай і паўночнаамэрыканскай плітаў. Даўжыня жолаба складае 1 754 км, шырыня каля 97 км, найбольшая глыбіня складае 8 380 м.
Часам гавораць, што Пуэрта-Рыка мае эўрапейскую (гішпанскую) большасьць, амаль зьніклую папуляцыю амэрыканскіх індзейцаў, папуляцыю зьмяшаных расаў, афрыканцаў і маленькую азіяцкую меншасьць.Аналіз крыві і пратэінаў паказаў, што склад насельніцтва на 45 % складаецца з эўрапейскай расы, 37 % афрыканскай і 18 % індзейскай.[18] Пазьнейшы аналізМітахандрыяльнай ДНК (мтднк), узяты ў 800 чалавек, выявіў мтднк амэрыканскіх індзейцаў у 61,1 % жыхароў, мтднк афрыканцаў у 26,4 % жыхароў і мтднк белай расы ў 12,5 % жыхароў Пуэрта-Рыка.[19]
У 1800-я гады сотнікарсіканцаў,французаў,лібанцаў,кітайцаў іпартугальцаў, побач зь вялікай колькасьцю імігрантаў з Гішпаніі, Канарскіх астравоў і іншых гішпанскіх калёніяў у Паўднёвай Амэрыцы перасяліліся ў Пуэрта-Рыка. ПасьляДэкрэту 1815 годзе, які дазволіў замежнікам сяліцца ў Пуэрта-Рыка, у краіну прыбылі тысячы імігрантаў з усёй Эўропы. Масавая іміграцыя ў XIX стагодзьдзі прывяла да таго, што насельніцтва вострава павялічылася з 155 000 у 1800 годзе да амаль мільёна пры канцы стагодзьдзя. Попіс насельніцтва, які праводзіўся ў адпаведнасьці з каралеўскім дэкрэтам 30 верасьня 1858 году, дае наступны статыстычны зрэз насельніцтва таго часу: белае насельніцтва — 300 430 чалавек, свабоднае каляровае насельніцтва — 341 015, рабы — 41 736, нявызначанае — 127 чалавек. Пазьней Пуэрта-Рыка стала сталым домам для больш чым 100 000 імігрантаў, якія прыехалі ня толькі з Гішпаніі, але таксама з краінаўЛацінскай Амэрыкі. У краіну прыехалі выхадцы зАргентыны,Кубы,Дамініканскай Рэспублікі,Калюмбіі іВэнэсуэлы. Вялікая разнастайнасьць прозьвішчаў таксама дае ўяўленьне аб розным паходжаньні.
Эміграцыя з краіны таксама стала неад’емнай часткай нядаўняй гісторыі Пуэрта-Рыка. ПасьляДругой сусьветнай вайны з прычыны беднасьці, танных авіяквіткоў і падтрымкі ўраду выспы, хвалі эміграцыі рушылі ў ЗША, асабліва ўНью-Ёрк,Чыкага,Бостан,Арланда,Тампу іГартфард. Эміграцыя працягвалася нават пасьля таго, як эканамічнае становішча палепшылася, а нараджальнасьць зьнізілася. Яна працягваецца і цяпер, і ў сукупнасьці з падзеньнем нараджальнасьці, у найбліжэйшыя 20 гадоў можа прывесьці да хуткага старэньня насельніцтва і яго скарачэньня.
У 2000 годзе адбыўся попіс насельніцтва, у якім пуэртарыканцаў запыталі, да якой расы яны прылічаюць самі сябе. 95,8 % назвалі толькі адну расу: 80,5 % прылічылі сябе да белых, 8 % да чорных і 0,4 % апісалі сябе як прадстаўнікоў індзейскае расы.[20] Адной з праблем сучаснага Пуэрта-Рыка зьяўляецца высокі ўзровеньбеднасьці — 50 % насельніцтва жыве па-за яе рысай.
Адукацыя ў Пуэрта-Рыка чатырохузроўневая і падзелена на пачатковую, сярэднюю і старэйшуюшколы, а таксама навышэйшая адукацыя. Школа можа быць як дзяржаўнай, так і прыватнай. Паводле апытаньня 2000 году, 60,0% насельніцтва атрымалі атэстат аб заканчэньні старэйшай школы (аналяг поўнайсярэдняй адукацыі уБеларусі) і вышэй, а 18,3% маюць як мінімум ступеньбакаляўра. Гэтыя паказьнікі на шостым месцы з канца ў параўнаньні з асноўнай тэрыторыяй ЗША, дзе сярэдні нацыянальны ўзровень складае 80,4 % і 24,4 % адпаведна.[21] Па стане 2002 году, узровеньпісьменнасьці сярод насельніцтва на высьпе складае 94,1 %, прычым узровень пісьменнасьці сярод жанчын крыху лепшы чым у мужчын.
Прыватныя школы кіруюцца рознымі недзяржаўнымі арганізацыямі, большай часткайРымска-каталіцкай царквой. Дзьвюма буйнымі дзяржаўнымі вышэйшымі адукацыйнымі ўстановамі зьяўляюццаУнівэрсытэт Пуэрта-Рыка (па-гішпанску:Universidad de Puerto Rico) іУнівэрсытэт Сан-Хуан (па-гішпанску:Colegio Universitario de San Juan). Буйнымі прыватнымі ўнівэрсытэтамі на высьпе зьяўляюццаУнівэрсытэт Ана Г. Мендэс (па-гішпанску:Sistema Universitario Ana G. Mendez),Міжамэрыканскі унівэрсытэт (па-гішпанску:Universidad Interamericana de Puerto Rico),Каталіцкі унівэрсытэт (па-гішпанску:Pontificia Universidad Catolica de Puerto Rico) іУнівэрсытэт Сьвятых сэрцаў (па-гішпанску:Universidad del Sagrado Corazon).
Штогод прыкладна 100 000 навучэнцаў наведваюць 1500 школаў Міністэрства адукацыі, якое мае ў штаце 45 тысячаў настаўнікаў, зьяўляецца самым буйным працадаўцам на востраве.Фэдэрацыя настаўнікаў Пуэрта-Рыка (па-гішпанску:Federacion de Maestros de Puerto Rico) зьяўляецца самым вялікімпрафсаюзам, які аб’ядноўвае ўсіх стала працуючых настаўнікаў у дзяржаўным сэктары.
Дзяржаўнымі мовамі ў Пуэрта-Рыка зьяўляюццагішпанская іангельская. Гішпанская мова зьяўляецца асноўнай у дзяржаўных установах, хоць ангельская мова зьяўляецца абавязковым прадметам навучаньня, пачынаючы з пачатковай школы і сканчаючы другім курсам інстытуту. Па дадзеных 2006 году, прыкладна 3 860 120 чалавек выкарыстоўваюць гішпанскую ў якасьці асноўнай мовы і 82 000 — ангельскую. Хоць адносна невялікая частка астраўлян лічаць ангельскую сваёй асноўнай мовай, вялікая частка насельніцтва ў буйных гарадах гаворыць на абедзьвюх мовах, або прынамсі разумее ангельскую і карыстаецца ёй у пэўных сытуацыях.
У 1991 годзе губэрнатар выспыРафаэль Эрнандэс Калён (па-гішпанску:Rafael Hernandez Colon) падпісаў закон, які дэкляруе гішпанскую як адзіную афіцыйную мову ў дзяржаўных установах Пуэрта-Рыка. Хоць большасьць палітыкаў падтрымала такое рашэньне, прыхільнікі ўваходжаньня ў ЗША на правах штата ўбачылі ў гэтым пагрозу сваім памкненьням. Закон таксама прывітала насельніцтва Пуэрта-Рыка, што стала вынікам атрыманьня ў 1991 годзе прэстыжнайПрэміі Прынца Астурыйскага (па-гішпанску:Premio Principe de Asturias) па літаратуры, якая надаецца штогод за ўклад у разьвіцьцё літаратуры на гішпанскай мове. У 1993 годзе новы губэрнатарПэдра Расэльо (па-гішпанску:Pedro Rossello) падпісаў іншы закон, вярнуўшы ангельскай статус дзяржаўнай. Гэта шмат кім разглядалася як крок да збліжэньня з ЗША.
Рымска-каталіцкая царква гістарычна дамінуе сярод рэлігійных суполак вострава, хоць зь пераходам пад сувэрэнітэт ЗША зьявіліся пасьлядоўнікіСьведак Еговы,мармоны і іншыяпратэстанцкія суполкі. Пратэстантызм зазнаў ганеньні ў часы гішпанскага кіраваньня. Напрыклад, першая англіканская Царква Сьв. Троіцы ў Пончэ зазваніла ў свае званы толькі ў 1898 годзе, з высадкай амэрыканскіх войскаў на высьпе.
Таксама маецца невялікаяюдэйская суполка ў горадзе Сан-Хуан і ў яго ваколіцах, якая ўбірае ўсе галіны юдаізму. Маеццамусульманская суполка з малельнымі дамамі па ўсім востраве. Тры асноўныя мячэты разьмешчаныя ў Рыё-Пэдрас, Пончэ й Мэга Альта.
Дзякуючы некалькім рупліўцам былі ўзноўленыя рэлігійныя абрадытаіна.
Пуэрта-Рыка падзелены на 78 муніцыпалітэтаў, якія ў сваю чаргу дзеляцца на раёны, а тыя на сэктары (востраў Мона ўваходзіць у склад муніцыпалітэтаМайягуес (па-гішпанску:Mayaguez)) Кожны муніцыпалітэт мае свайго мэра, абіранага на 4-гадовы тэрмін. Першы муніцыпалітэт (перш вядомы як «горад»),Сан-Хуан, быў створаны ў 1521 годзе. У XVI стагодзьдзі былі створаныя яшчэ два муніцыпалітэты —Коама (Coamo) іСан-Герман (San German), абодва ў 1570 годзе. У XVII стагодзьдзі зьявіліся яшчэ тры муніцыпалітэта —Арэсіба (Arecibo), 1614;Агуада (Aguada), 1692 і’Пончэ (Ponce). У XVIII—XIX стагодзьдзях насельніцтва выспы хутка павялічвалася, што прывяло да стварэньня 30 муніцыпалітэтаў у XVIII і яшчэ 34 у XIX стагодзьдзях. У XX стагодзьдзі было заснавана толькі 6 муніцыпалітэтаў, апошнім зь якіх стаўФлёрыда (Florida), створаны ў 1971 годзе.[22]
У пачатку 1900-х гадоў эканоміка Пуэрта-Рыка была пераважна аграрнай, і яе асноўным таварам зьяўляўсяцукар. Пры канцы 1940-х гадоў былі запушчаныя некалькі праектаў пад назвай «Operation Bootstrap», сутнасьць якіх палягала ў вызваленьні ад падаткаў і будаўніцтве фабрык. У выніку, прамысловая вытворчасьць стала асноўнай галіной эканомікі выспы.
Дзякуючы амэрыканскім падаткавым паслабленьням мясцовыя галіны прамысловасці сёньня могуць канкураваць з краінамі, дзе зарплата значна ніжэй амэрыканскіх стандартаў. У апошнія гады шматлікія амэрыканскія і замежныя вытворцы перабраліся ў нізкааплатныя краіныЛацінскай Амэрыкі іАзіі. Пуэрта-Рыка прытрымліваецца працоўнага заканадаўства ЗША і яго абмежаваньняў.
Турызм зьяўляецца важным кампанэнтам пуэртарыканскай эканомікі і прыносіць прыкладна $1,8 млрд у год. У 1999 годзе каля 5 млн турыстаў наведала востраў, у асноўным з ЗША. Прыблізна траціну зь іх складаюць пасажыры круізных ляйнэраў.
Валавы ўнутраны прадукт (ВУП) выспы ў 2004 годзе склаў $17 700 у год на душу насельніцтва[23], што дэманструе значны прырост у параўнаньні з 2002 годам ($14,412)[24]. Аднак, калі параўноўваць з асноўнай тэрыторыяй ЗША, дык паводле амэрыканскай статыстыкі самы бедны штат ЗШАМісысыпі ў 2002-04 гадах меў ВУП $21 587 у год на душу насельніцтва, што значна вышэй за пуэртарыканскія паказьнікі[25]. Пачынаючы з 1952 году розьніца ў ВУП на душу насельніцтва паміж Пуэрта-Рыка і асноўнай тэрыторыяй ЗША заставалася нязьменнай — востраў мае прыкладна траціну ад сярэдняга значэньня па ЗША.
1 траўня 2006 году бюджэт Пуэрта-Рыка сутыкнуўся з рэзкім недахопам грашовай наяўнасьці, што прывяло да закрыцьця мясцовага міністэрства адукацыі і 42 іншых урадавых установаў. Усе 1536 дзяржаўных школаў былі зачыненыя, і 95 762 чалавекі ўпершыню ў гісторыі вострава сутыкнуліся з частковым прыпыненьнем дзяржаўнага кіраваньня.[26] 10 траўня 2006 году бюджэтны крызіс быў вырашаны новай падатковай дамовай і ўсе дзяржслужачыя змаглі вярнуцца на працу.
Нацыянальнымі сымбалямі Пуэрта-Рыка лічацца невялікая птушачка сямейства танагравых (Spindalis portoricensis), кветка тэспэзія (Thespesia grandiflora) ібаваўнянае дрэва (Ceiba pentandra). Неафіцыйнай нацыянальнай жывёлай зьяўляеццамалюсенькая жаба (Eleutherdactylus coqui).
Прадстаўніцы Пуэрта-Рыка стала ўдзельнічаюць у конкурсах прыгажосці «Міс Сьвету» і «Міс Сусьвет». На конкурсе «Міс Сусьвет» пуэртарыканкі перамагалі 5 разоў (1970, 1985, 1993, 2001, 2006), па колькасьці намінацыяў саступаючы толькі ЗША, а аднойчы перамаглі ў конкурсе «Міс Сьвету» (1975). На гэтым конкурсе ў 2005 годзе прадстаўніца Пуэрта-Рыка заняла другое месца.
Пуэрта-Рыка мае сваю алімпійскую каманду налетніх ізімовых алімпійскіх гульнях, а таксама ўдзельнічае ў іншых буйных міжнародных спаборніцтвах, такіх якПанамэрыканскія гульні (па-ангельску:Pan American Games), Цэнтральна-Амэрыканскія і Карыбскія гульні (па-ангельску:Central American and Caribbean Games), і Карыбскі кубак па бэйсболе (па-ангельску:Caribbean World Series). На алімпійскіх гульнях пуэртарыканскія спртоўцы выйгралі 6 мэдалёў (1 срэбны і 5 бронзавых), з 1948 году, каліХуан Эвангеліста Вэнэгас выйграў бронзавы мэдаль у боксе.
Хоць на востраве вядомыябокс,баскетбол,валейбол ібэйсбол, апошні традыцыйна лічыўся найбольш папулярным відам спорту, пакуль у апошнія гады не ўзрасло колькасць аматараў баскетбола. Выспа мае ўласную прафэсійную бэйсбольную лігу. Пуэрта-Рыка ўдзельнічае ў Чэмпіянаце сьвету па бэйсболе і мае ў сваёй скарбонцы 1 залатую (1951), 4 срэбныя і 4 бронзавыя ўзнагароды.
8 жніўня 2004 году стала вяхой для пуэртарыканскай алімпійскай каманды, калі на Алімпіядзе ў Атэнах нацыянальная зборная па баскетболе перамагла каманду ЗША.[27]
На востраве добра разьвітая сетка дарог, уключаючы і хуткасныя магістралі, якія знаходзяцца пад кантролем мясцовайУправы дарогаў і транспарта (па-ангельску:Roads and Transportation Authority). У сталічнай аглямэрацыі маецца аўтобусная сувязь і метро, званае тут «Tren Urbano». Асноўны аэрапорт «Міжнародны аэрапорт Луіс Муньас Марын» (па-гішпанску:Aeropuerto Internacional Luis Munoz Marin) разьмешчаны ў муніцыпалітэце Караліна (Carolina), асноўны порт выспы —Порт Сан-Хуан (па-ангельску:San Juan Port).
^Hanis, C. L., et. al 1991. Origins of the United States Hispanics—Implications for diabetes.Diabetes Care 14:618-627.
^Martinez Cruzado, Juan C. (2002). The Use of Mitochondrial DNA to Discover Pre-Columbian Migrations to the Caribbean:Results for Puerto Rico and Expectations for the Dominican Republic. KACIKE: The Journal of Caribbean Amerindian History and Anthropology On-line Journal, Special Issue, Lynne Guitar, Ed. Available at:http://www.kacike.org/MartinezEnglish.pdf Date of access: 25 September, 2006
