Прыме́тнік —часьцінамовы, якая абазначае прымету прадмета і адказвае на пытаньніякі?чый?
Да гэтай часьціны мовы належаць словы, якія абазначаюць:
- якасьць прадмета (зялёны сьцяг, цёмная ноч, адважны воін, чарговая зьмена),
- адносіны яго да іншых прадметаў
- паводле матэрыялу —залаты гадзіньнік, драўляны ложак;
- паводле прызначэньня —студэнцкі інтэрнат, гарадзкая плошча;
- паводле складу ўдзельнікаў —рабочы сход, настаўніцкая канфэрэнцыя;
- паводле месцазнаходжаньня —гарадзенскія тэатры, сельскі сход;
- паводле часу —сьвяточны канцэрт, восеньскі вечар,
- прыналежнасьць прадмета (братаў дзёньнік, Верына кніга, буслава гняздо).
Прыметнік звычайна паясьняеназоўнік і граматычна залежыць ад яго. Прыметнікі зьмяняюцца пародах,ліках ісклонах. Роды, лікі й склоны прыметнікаў залежаць ад назоўніка:ясны дзень, ясная раніца, яснае неба, ясныя дні.
У сказе прыметнік часьцей за ўсё бываеазначэньнем:Ідзе вясна ў шумлівых водах, у звонкім срэбры ручаёў і разьлівае мяккі подых, як песьню нейкую бяз слоў. (Якуб Колас).
Прыметнік можа быць івыказьнікам або можа ўваходзіць у склад выказьніка:Ночы ўлетку прыгожыя. (В. Каваль). Неба гэтымі днямі сінела чыстае й глыбокае. (Іван Мележ).
Паводле свайго значэньня й граматычных асаблівасьцей прыметнікі падзяляюцца на тры разрады:
- якасныя
- адносныя
- прыналежныя
Якасныя прыметнікі абазначаюць такія прыметы, якія могуць праяўляцца ў прадметах у большай або меншай ступені:малады хлопец, брат маладзейшы за сястру, самы малады з настаўнікаў.
Якасныя прыметнікі характарызуюцца пэўнымі граматычнымі асаблівасьцямі. Яны могуць мець:
- ступені параўнаньня — вышэйшую (прыгожы — прыгажэйшы, больш прыгожы) і найвышэйшую (найпрыгажэйшы, самы прыгожы);
- ужываюцца з памяншальна-ласкавыміўстаўкамі (малы — маленькі, маленечкі, малюсенькі, малюпасенькі);
- абазначае непаўнату якасьці (мутны — мутнаваты, бледны — бледнаваты, сіні — сіняваты);
- спалучацца зпрыслоўямі (вельмі добры, надзвычай важны).
Некаторыя якасныя прыметнікі могуць мець кароткую вымову[a]:Узяўся за гуж — не кажы што нядуж. (Прыказка).Повен падпечак белых авечак. (Загадка).
Адносныя прыметнікі абазначаюць прыметы прадметаў паводле іх адносін да іншых прадметаў і зьяваў:каменная сьцяна (сьцяна з каменю),драўляныя лыжкі (лыжкі зь дзерава),пісьмовы стол (стол для пісьма),зарэчныя лугі (лугі за ракою),дзіцячы сьмех (сьмех дзяцей).
Пры пераносным ужываньні адносныя прыметнікі могуць набываць значэньні якасных. Параўнайце:залаты пярсьцёнак ізалатая восень,каменны мост ікаменнае сэрца.
Прыналежныя прыметнікі абазначаюць прыналежнасьць прадмета пэўнай асобе або жывой істоце:матчына радасьць, Віцеў сшытак, вавёрчына дупло. Такія прыметнікі ўтвараюцца ад асновы назоўнікаў мужчынскага роду пры дапамозеўставак-оў,-ёў,-аў,-еў (бацькаў кажух, лесьнікоў дом, братаў сшытак, Андрэеў дзядзька) і ад асновы назоўнікаў жаночага роду пры дапамозеўставак-ін,-ын (Надзін партфель, сестрына сукенка, ластаўчына гняздо).
Якасныя і адносныя прыметнікі скланяюцца аднолькава. Іх склонавыя канчаткі залежаць ад апошняга зычнага асновы і націску.
Прыметнікі мужчынскага і ніякага роду ў адзіночным ліку ва ўсіх склонах, апрача назоўнага і вінавальнага, маюць аднолькавыя канчаткі. У родным склоне пасьля цьвердых і зацьвярдзелых зычных пішацца канчатак-ога (пад націскам) або-ага (не пад націскам), пасьля мяккіх —-яга, а ў давальным склоне адпаведна —-ому,-аму,-яму. У творным і месным склонах пасьля цьвердых і зацьвярдзелых зычных пішацца-ым, пасьля мяккіх іг,к,х —-ім.
Прыметнікі жаночага роду ў родным, давальным, творным і месным склонах маюць канчаткі-ой (пад націскам),-ай (не пад націскам пасьля цьвёрдых і зацьвярдзелыхх зычных),-яй (пасьля мяккіх зычных). У родным склоне могуць быць розныя канчаткі-ое (-ае),-яе:густое травы, вясёлае пары, раньняе вясны, а ў творным —-ою (-аю),-яю:густою травою, вясёлаю парою, раньняю вясною. Поўныя канчаткі творнага склону прыметнікаў жаночага роду трэба адрозьніваць ад сугучных зь імі канчаткаў вінавальнага склону-ую,-юю. Адрозьніць гэта дапамагае пытальны займеньнік:траву (якую?)сакавітую, летнюю;травою (якою?)сакавітую, летняю.
У множным ліку канчаткі прыметнікаў залежаць ад характару асновы:
- пасьля цьвердых і зацьвярдзелых зычных пішацца-ыя (новыя, густыя, старыя),
- пасьля мяккіх іг,к,х —-ія (раньнія, дарагія, блізкія, ціхія),
У родным і месным склонах пішуцца канчаткі-ых,-іх, у давальным-ым,-ім, у творным —-ымі,-імі.
Прыналежныя прыметнікі мужчынскага роду ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць ніякі канчатак[b] (бацькаў падарунак, Зосьчын твар), у вінавальным склоне іх канчатак залежыць ад адушаўлёнасьці — неадушаўлёнасьці назоўніка (бачу бацькаў падарунак, алебацькавага брата;Зосьчын твар, алеЗосьчынага сына). Прыналежныя прыметнікі ніякага роду ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчатак-о (пад націскам),-а (не пад націскам):даччыно паліто, дзедава пісьмо; у жаночым родзе —-а (матчына песьня, Андрэева радасьць). Такія ж канчаткі маюць прыметнікі ў вінавальным склоне:прачытаў даччыно пісьмо, апрануў дзедава паліто (ніякі род),слухаў матчыну песьню, падзяляю Андрэеву радасьць (жаночы род).
Ва ўсіх іншых склонах прыналежныя прыметнікі маюць канчаткі, ўласьцівыя якасным і адносным прыметнікам:бацькавага падарунка, бацькаваму падарунку, бацькавым падарункам, у бацькавым падарунку; матчынай песьні, матчынаю песьняю і г. д.
Прыметнікі могуць утварацца:
- ад назоўнікаў, прыметнікаў, дзеясловаў і іншых часьцін мовы (вёска — вясковы, крыніца — крынічны, мэтал — мэталічны, жах — жахлівы, пазнаваць — пазнавальны, працаваць — працоўны),
- для ўтварэньня ацэнкі (стары — старэнькі; вялікі — вялізны, велізарны; шырокі — шырачэзны; высокі — высачэнны).
Устаўкі ацэнкі-еньк-,-эньк-,-аньк- пішуцца зь мяккім знакам:маладзенькі, старэнькі, прыгожанькі. Мяккі знак пішацца таксама перадустаўкаю-ск- у прыметніках утвораных ад назваўмесяцаў і пор году на-нь:студзеньскі,ліпеньскі,жнівеньскі,чэрвеньскі,восеньскі. У іншых прыметніках, утвораных ад назоўнікаў на-нь, мяккі знак ня пішацца:конскі,Любанскі,Астраханскі,Смаргонскі.
У прыметніках, утвораных ад назоўнікаў, аснова каторых канчаецца нан, а ад назоўнікаў на-мя, пішацца 'нн:лімон — лімонны, камень — каменны, глыбіня — глыбінны, семя — семянны (але:полымя — палымяны). Два знакін пішуцца й ваўстаўцы-енн- (-энн-):абедзенны, вогненны, страшэнны. Прыметнікі зустаўкаю-ан- (-ян-),-ін- (-ын-) пішуцца з аднымн:бляшаны, драўляны, духмяны, дзяціны, птушыны, пчаліны.
У прыметніках, утвораных пры дапамозеўстаўкі-ск- ад назоўнікаў, аснова якіх канчаецца нас, пішацца адзін знакс (адбываецца зьліцьцё зычных):беларус — беларускі, Кузбас — кузбаскі. Зьліцьцёс з папярэднім зычным адбываецца і тады, калі аснова назоўніка канчаецца нац,т,ч,к (у такім выпадку пішаццац):Камянец — камянецкі, рыбак — рыбацкі, брат — брацкі, ткач — ткацкі,Самойлавічы —самойлавіцкі. У прыметніках утвораных ад земскіх назваў з асновайг,х,з,ж,ш пішаццаўстаўка-ск-:арэнбурскі,казаская,француская,нясьвіскі,добрускі і г. д. Зустаўкаю-зк- пішуцца прыметнікі, утвораныя ад назоўнікаў з асновай над:швэдзкая,гарадзкі,пэрсыдзкая, людзкі.
У прыналежных прыметніках і прозьвішчах, утвораных ад назоўнікаў мужчынскага роду зь мяккай асновай, пішаццаўстаўка-еў (-ев-):Пецеў сьцізорык, Сяргеевы канькі; Васільеў Іван Андрэевіч, Афанасьеў Мікалай Антонавіч.
- ^або Форму
- ^Або нулявы канчатак
