Мадры́д (па-гішпанску:Madrid) — сталіца й найбуйнейшы горадГішпаніі. Насельніцтва гораду складае 3 266 126 чалавек[4], а ўсяго ўаглямэрацыі налічваецца 6 271 000 чалавек (паводле дадзеных за 2007—2009 гады)[5]. Гэта трэці па велічыні горадЭўрапейскага Зьвязу, пасьляЛёндану йБэрліна, а ягоная сталічная аглямэрацыя зьяўляецца трэцяй па велічыні ў ЭЗ пасьля Лёндану йПарыжу.[6][7]. Горад ахоплівае ў агульнай складанасьці 604,3 км²[8].
Мадрыдзкая гарадзкая аглямэрацыя валодае трэцім паводле велічыніСУП у Эўрапейскім Зьвязе[9]. Горад моцна ўплывае напалітыку,адукацыю,сфэру забаваў, пытаньні захаваньня навакольнага асяродзьдзя,СМІ,моду,навукі ймастацтва, што робіць вялікі ўнёсак у ягоны статус як аднаго з асноўных глябальных гарадоў сьвету[10][11]. З-за сваёй эканамічнай моцы, высокага ўзроўню жыцьця й памеру рынку, Мадрыд лічыцца буйным фінансавым цэнтрамПаўднёвай Эўропы йПірэнэйскага паўвострава, ён месьціць галаўныя офісы большасьці асноўных гішпанскіх кампаніяў. Мадрыд зьяўляецца самым наведавальным сярод турысаў горадам Гішпаніі й чацьвёртым на кантынэнце[12], а таксама займае 10-ы радок у сьпісе гарадоў з прыдатнымі ўмовамі для жыцьця ў сьвеце паводле дадзеных часопісу «Манокль», які быў апублікаваны ў 2010 годзе[13][14]. Мадрыд таксама знаходзіцца ў сьпісе 12 зялёных гарадоў Эўропы паводле дадзеных на 2010 год[15]. Горад у цяперашні час змагаецца за права правядзеньнялетніх Алімпійскіх гульняў 2020 году[16].
Горад разьмешчаны на рацэМансанарэс у цэнтры краіны. Зьяўляючыся сталіцай Гішпаніі, горад месьціць рэзыдэнцыю ўрада, а таксамарэзыдэнцыю гішпанскага манарха, Мадрыд таксама зьяўляецца палітычным цэнтрам Гішпаніі[17]. Нягледзячы на тое, што Мадрыд валодае сучаснай інфраструктурай, горад захаваў гістарычны зьнешні выгляд. Ягоныя славутасьці ўключаюць Каралеўскі палац у Мадрыдзе,Тэатар Рэаль (Каралеўскі тэатар) з адрэстаўраваным у 1850 годзе Опэрным тэатрам; паркБуэна Рэтыра, заснаваны ў 1631 годзе, будынак Нацыянальнай бібліятэкі XIX стагодзьдзя, якая зьмяшчае некаторыя з гістарычных архіваў Гішпаніі, археалягічны музэй, а таксамаЗалаты трохкутнік мастацтваў, разьмешчаны ўздоўжПасэо-дэль-Прада й які складаецца з трох мастацкіх музэяў:музэй Прада,Нацыянальны мастацкі музэй каралевы Сафіі ймузэй Тысэна-Барнэмісы[18].
Не зважаючы на тое, што тэрыторыя сучаснага Мадрыду была заселена з дагістарычных часоў[19], у рымскую эпоху гэтая тэрыторыя належала дыяцэзіі Камплютум. Да нашых часоў захаваліся археалягічныя астанкі маленькай вёскі, якая існавала ў час эпохівэстготаў, чыё імя, магчыма, было прынята пазьнейарабамі[20]. Заснаваньне сучаснага гораду прыходзіцца з IX стагодзьдзе, каліМухамад I заказаў будаўніцтва невялікага палаца ў тым жа месцы, дзе сёньня месьціцца каралеўскі палац. Вакол гэтага палаца была пабудавана невялікая цытадэль,аль-Мудайна. Цытадэль была заваявана ў 1085 годзе хрысьціянскім каралёмЛеона й КастылііАльфонса VI падчас ягонага прасоўваньня даТаледа. Ён перабудаваў мячэт гораду ў царквуПанны Альмудэны. У 1329 годзегенэральныя картэсы менавіта ў Мадрыдзе сабраліся на сваё першае пасяджэньне, каб даць параду каралюАльфонсу XI.Сэфардзкія габрэі ймаўры працягвалі жыць у горадзе ў часы хрысьціянскага панаваньня, пакуль не былі выгнаныя ў канцы XV стагодзьдзя. Пасьля буйнога пажаруЭнрыке III Кастыльскі перабудаваў горад і ўсталяваў добра ўмацаваныя звонку сьцены ўЭль-Парда.
Падчас гішпанскага залатога веку ў XVI—XVII стагодзьдзях у Мадрыдзе быў пабудаваныЭскорыал, вялікі каралеўскі кляштар, дзякуючы намаганьням караля Філіпа II, які прыцягнуў на працу ў краіну некаторых з найвялікшых архітэктараў і мастакоў Эўропы.Дыега Вэляскес, адзін з самых уплывовых мастакоў эўрапейскай гісторыі і вельмі паважаны мастак у свой час, доўгі час жыў і працаваў у Мадрыдзе пры каралеўскім двары.Эль Грэка, іншы паважаны мастак таго пэрыяду, які надаў гішпанскаму мастацтву стыль італьянскагарэнэсансу й зрабіў важкі ўнёсак у гішпанскі стыль жывапісу, таксама працаваў у Мадрыдзе.
Мадрыд быў адным з культурных цэнтраў падчас гішпанскага залатога веку. Гішпанскі двор прыцягваў шматлікіх папулярных гішпанскіх мастакоў і пісьменьнікаў да гораду, у тым лікуМігеля дэ Сэрвантэса. Акрамя таго, у горадзе нарадзіліся шматлікія вялікія пісьменьнікі гэтага пэрыяду:Лёпэ дэ Вэга,Франсіска дэ Кевэда,Кальдэрона дэ ля Баркі йТырса дэ Маліна, і апошні зь выбітных матскоў залатога стагодзьдзя,Кляўдыё Каэльлё. Вядомы архітэктар рэнэсансаХуан дэ Эрэра, распрацаваўшы праектПляса-Маёр, які быў пабудаваны ў горадзе ў пэрыяд панаваньняГабсбургаў у якасьці цэнтральнага пляца. Ён разьмешчаны недалёка ад іншага вядомага пляца,Пуэрта дэль Соль.
Плян пашырэньня гораду 1861 году.
Новыя палацы, як тоРэаль-дэ-Мадрыд, былі пабудаваны падчас панаваньняФіліпа V. Але сапраўдным сучасным горадам Мадрыд стаў у часы панаваньняКарляса III, які быў адным з самых папулярных каралёў у гісторыі краіны, прыказка: «лепшы мэр — кароль» стала папулярнай у тыя часы. КаліКарляс IV стаў каралём, у горадзе пачалося паўстаньне. Пасьляпаўстаньня Аранхуэс, якое ўзначаліў ягоны ўласны сынФэрдынанд VII, Карл IV выракся ад стальца, але панаваньне Фэрдынанда VII было вельмі кароткім, бо ўжо ў траўні 1808 году напалеонаўскія войскі ўвайшлі ў горад.
2 траўня 1808 году насельніцтва Мадрыду паўстала супраць акупацыі горадуфранцускімі войскамі, што прывяло да рэпрэсіяў з боку францускіх імпэрскіх сілаў і пачаткугішпанскай вайны за незалежнасьць. Пасьля сканчэньня вайны за незалежнасьць у 1814 годзе Фэрдынанд VII вярнуўся на трон, але пасьля лібэральнай ваеннай рэвалюцыі генэралРафаэль дэль Рыега прысіліў караля вярнуць канстытуцыю 1812 году. Гэта быў пачатак пэрыяду, калі лібэральныя й кансэрватыўныя ўрады чаргаваліся, і які скончыўся разам з каранацыяйІзабэлы II у 1830 годзе. Аднак яна ня здолела падавіць палітычную напружанасьць, якая прывяла да яшчэ аднаго паўстаньня й сварэньняПершай Гішпанскай рэспублікі. Аднак празь нейкі час манархія была рэстаўрыравана й зноўку скасаваная, пры стварэньніДругой Гішпанскай рэспублікі, якая папярэднічалагішпанскай грамадзянскай вайне.
17 кастрычніка 1919 году быў адкрытымэтрапалітэн. Мадрыд стаў адным з найбольш пацярпелых гарадоў краіны падчас грамадзянскай вайны ў 1936—1939 гадох. Горад быў апорай рэспубліканцаў зь ліпеня 1936 году. Ягоныя заходнія прыгарады сталі арэнай татальнай бітвы ў лістападзе 1936 году, і ў гэты час Мадрыд стаў першым эўрапейскім горадам, які бамабавалі з самалётаў (Японія была першай, хто бамбаваў грамадзянскае насельніцтва ў сусьветнай гісторыі ўШанхаі ў 1932 годзе), спэцыяльна накіраваныя супраць грамадзянскіх асобаў.
Асноўнай рысай Мадрыду паваеннага часу быў шырокі распаўсюд картак на прадукты. Спажываньне мяса і рыбы было абмежаваным, што прывяло да высокай сьмяротнасьці ў выніку недаяданьня. У сувязі з тым, што места было апорай левых сілаў, правыя пераможцы разглядалі мажлівасьць пераносу сталіцы ў іншае месца, у першую чаргу ўСэвільлю. Аднак гэтыя пляны былі адхіленыя. РэжымФранка замест гэтага падкрэсьліваў, што горад мае гісторыю як сталіцы ранейнайГішпанскай імпэрыі. Інтэнсіўны дэмаграфічны рост, які адбыўся за кошт масавай міграцыі зь сельскіх рэгіёнаў краіны, прывёў да будаўніцтва вялікай колькасьці жыльля на пэрыферыі гораду[22]. Гэта ўзмоцніла працэсы сацыяльнай палярызацыі ў горадзе. Спачатку жыльлё будавалася нізкай якасьці, але зь сярэдзіны 1950-х гадоў ужо будаваліся дамы з крыху больш высокай якасьці перадусім у раёнах Канільяс, Сан-Фэрмін, Каньнё-Рота, Вільявэрдэ, Пан-Бэндыта, Сафіё і Фуэнкараль[23].
Хмарачосы Мадрыду.
Падчас эканамічнага буму ў Гішпаніі з 1959 па 1973 гады, горад перажыў беспрэцэдэнтны рост колькасьці насельніцтва й багацьця, стаўшы найбуйнейшым паводле колькасьціСУП горадам у краіне і займаючы трэцяе месца ўЗаходняй Эўропе. Паступова рос і сам горад, прымаючы ў свой склад суседнія раёны і дасягнуўшы такім чынам пашырэньня да 607 км². Поўдзень Мадрыду стаў вельмі прамыслова разьвіты, і там назіраліся масавыя міграцыі зь сельскіх раёнаў Гішпаніі ў горад. У паўночна-заходняй частцы гораду пачалі сяліцца людзі сярэдняй клясы, які зьявіўся ў выніку эканамічнага буму 1960-х гадоў, у той час як у паўднёва-ўсходняй частцы пражывала пераважна працоўная кляса.
Пасьля сьмерціФранка новыя дэмакратычныя партыі, у тым ліку левыя й рэспубліканскія партыі, прынялі караляХуана Карляса I у якасьці пераемніка Франка, у мэтах забесьпячэньня стабільнасьці ў краіне. Гэта прывяло да зьмены дзяржаўнага ладу наканстытуцыйную манархію са сталіцай у Мадрыдзе. Дзякуючы павышэньню дабрабыту насельніцтва ў 1980-х і 1990-х гадох, горад умацаваў свае пазыцыі ў якасьці важнага эканамічнага, культурнага, прамысловага, адукацыйнага й тэхналягічнага цэнтру на эўрапейскім кантынэнце[24]. У 2011 годзе Мадрыд быў цэнтрам пратэстаў супраць жорсткай эканоміі, якія ахапілі Гішпанію. У выніку крызісу 2008 году ў фінансавай і іпатэчнай сфэрах горад сутыкнуўся з ростам колькасьці другаснага жыльля, што знаходзілася ў распараджэньні банкаў, і высяленьнямі жыхароў з дамоў.
Мадрыд разьмешчаны ў цэнтрыГішпаніі на вышыні 667 мэтраў над узроўнем мора, што робіць Мадрыд другой паводле вышыні сталіцай Эўропы, саступаючы толькіАндоры-ля-Вэльлі. Розьніца ў вышыні ў межах гораду вагаецца ад 700 мэтраў ля Пляса-дэ-Кастыльлі на поўначы гораду да 570 мэтраў ля ачышчальных станцый Ля-Чына. ГараЭль-Парда, якая стаіць у ахоўнай лясной тэрыторыі, якая пакрывае больш за чвэрць муніцыпалітэту, дасягае сваёй максымальнай вышыні ў 843 мэтраў. Самая старажытная ўрбанізаваная частка места стаіць на пагорках. Горад пашыраўся на ўсход, дасягнуўшы ракі Фуэнтэ-Кастэльяна і далей на ўсход да ракіАбраньігаль[25]. Праз горад цячэ невялікая ракаМансанарэс, якая ёсьць часткай водазбору ракіТагус. Раней Мадрыд належыў гістарычнай вобласьціКастылія. У паўночна-заходняй частцы гораду за 60 км узвышаецца горны масіўСьера-дэ-Гуадарама, найвышэйшым пунктам якога ёсьць гараПэньяляра (2430 м).
Мапа места з пазначэньнем паркаў, якія адзначаныя зялёным колерам.
Мадрыд займае другое месца ў сьвеце сярод сталіцаў паводле колькасьці высаджаных паабапал дарогаў дрэваў, маючы іх больш за 200 тысячаў. Болей толькі ўТокіё. Жыхары гораду маюць дасяжнасьць да зялёнай зоны ў межах 15-хвіліннага шпацыру. З 1997 году плошча зялёных зонаў значна павялічылася. На апошні час 8,2% тэрыторыі Мадрыду прыпадае на паркі і лясы, што забясьпечвае кожнага жыхара плошчай зялёнай зоны ў 16 м², то бок значна большай за рэкамендавануюСусьветнай арганізацыяй здароўя 10 м².
У парку Буэн-Рэтыра.
Значная частка найважнейшых паркаў Мадрыду павязаная з тэрыторыямі, якія раней належылі каралеўскім уладаньням[26][27]. ПаркБуэн-Рэтыра ёсьць самым наведвальным месцам гораду[28]. Ягоная плошча перавышае 1,4 км², што робіць яго найбуйнейшым паркам у межах Альмэндра-Сэнтраль, то бок нутранай часткі гораду, якая акружаная колцавай дарогай М-30. Парк быў створаны за часам караляваньняФіліпа IV у XVII стагодзьдзі і перададзены ў распараджэньне муніцыпалітэту ў 1868 годзе пасьляСлавутай рэвалюцыі[29]. Парк знаходзіцца побач зКаралеўскім батанічным садам Мадрыду. Разьмешчаны на паўночным захадзе ад цэнтру гораду,Парке-дэль-Аэстэ займае частку тэрыторыі былога каралеўскага ўладаньня Рэаль-Флярыда[30]. У паўднёвай частцы парку месьціцца старажытнаэгіпецкіхрам Дэбод, які быў перавезены ў Мадрыд у пачатку 1970-х гадоў[31]. Сярод іншых гарадзкіх паркаў вылучаюцца Парке-дэль-Капрыча, Парк Хуан-Карляса I, Мадрыд-Рыё, Парк Энрыке Т’ерна Гальвана, Парк Сан-Ісыдра, а таксама садыКампа-дэль-Мора, якія былі адкрытыя для грамадзкасьці ў 1978 годзе[27].Сабатынскія сады, якія месьцяцца ля каралеўскага палаца сталі грамадзкімі ў 1931 годзе[27].
Далей на захад, за ракойМансанарэс, маецца вялікая лесапаркавая зона Каса-дэ-Кампа, плошча якой займае 1700 гектараў. Тут месьціццаМадрыдзкі заапарк і парк атракцыёнаў. Гэтая тэрыторыя была перададзеная муніцыпалітэту па абвяшчэньніДругой Гішпанскай рэспублікі ў 1931 годзе. Монтэ-дэль-Парда ёсьць найбуйнейшай лясной зонай у муніцыпалітэце. Фактычна гэта лес зь вечназялёных дубоў, які займае плошчу большую за 16 тысячаў гектараў. Ён лічыцца найлепш захаваным міжземнаморскім лесам усупольнасьці Мадрыду і адным з найлепш захаваных у Эўропе[32]. Яго ўпершыню згадваюць у творы за часамАльфонса XI «Кніга паляваньня»[32] ў сярэдзіне XIV стагодзьдзя. Статус паляўнічых угодзьдзяў гішпанскай кароны спрыяў захаваньню экалягічнай каштоўнасьці гэтага месца. ПрыФэрдынанду VII быў уведзены рэжым паляўнічай забароны для Монтэ-дэль-Парда, які прывёў да пераходу ўсёй тэрыторыі ў прыватную ўласнасьць і вымушанага адчужэньня ўсіх уладаньняў у межах гэтай тэрыторыі, што мела цяжкія наступствы для тагачасных жыхароў Мадрыду[26]. Сёньня тут дзеіць адмысловы рэжым аховы птушак.
Дзякуючы вышыні ў 667 мэтраў над узроўнем мора і кантынэнтальнаму кліматулета ў Мадрыдзе сьпякотнае з малой колькасьцю ападкаў, азімы нашмат халадней, чым у гарадах на міжземнаморскім узьбярэжжы. У некаторыя гады выпадае шматсьнегу, а невялікія навалы сьнегу здараюцца практычна кожную зіму. Зважаючы на тое, што зіма звычайна сонечная, дажджыстая, часта зь снежня па люты можа быць адзімак, які суправаджаецца больш прахалоднымі тэмпэратурамі асабліва ноччу і раніцай, калі халодныя вятры дзьмуць у горад з гораў у ваколіцах.
Лета гарачае і сонечнае. У самым гарачым месяцы ліпені сярэднія тэмпэратуры ў дзень вагаюцца ад32 °C да34 °C у залежнасьці ад раёну, пры гэтым максымумы часта перавышаюць35 °C і часам дасягаюць40 °C падчас цеплавых хваляў. Праз вышыні і сухі клімат вільготнасьць у горадзе даволі нізкая, а тэмпэратурны дыяпазон содняў часта шырокі, асабліва ў сонечныя зімовыя дні, калі тэмпэратура ўзрастае ў дзень, а потым хутка паніжаецца пасьля заходу сонца. Мадрыд уважаецца адной з самых сонечных сталіцаў Эўропы. Сярэдняястудзеньская тэмпэратура складае2—4 °C,ліпеньская24—25 °C. Сярэдняя гадавая колькасьць ападкаў складае каля 400 мм.
Гарадзкая рада ёсьць органам, які адказвае за кіраваньне і адміністраваньне места. Яна складаецца з пленума, мэра і выканаўчай рады.
Пленум гарадзкой рады ўважаецца органам палітычнага прадстаўніцтва грамадзянаў у мясцовым самакіраваньні. Ягоныя 57 сябраў абіраюцца на чатырохгадовы тэрмін. Пленум займаецца пытаньнямі падаткаў, выбараў, зацьвярджэньня і зьмены дэкрэтаў ды нарматыўных актаў, зацьвярджэньня бюджэтаў, пагадненьняў, павязаных зь межамі і зьмянамі муніцыпальнай тэрыторыі, кіраваньня паслугамі, удзелу у надмуніцыпальных арганізацыях ды мажлівасьцью зьняцьця мэра[33]. Мэр, як найвышэйшы прадстаўнік гораду, кіруе гарадзкой радай. Ён адказвае за ажыцьцяўленьне гарадзкой палітыкі, кіруе дзейнасьцю іншых органаў і выканаўчай адміністрацыяй[34]. Мэр падсправаздачны пленуму. Ён мае права старшынстваваць на паседжаньнях пленуму, але гэтая адказнасьць можа быць дэлегаваная іншаму муніцыпальнаму радніку.Мэра сталіцы краіны таксама абіраюць праз агульныя муніцыпальныя выбары. У выканаўчую раду ўваходзяць мэр, намесьнікі мэра і шэраг дэлегатаў, якія займаюцца рознымі аддзеламі кіраваньня. Усе гэтыя пасады займаюць муніцыпальныя раднікі[35]. З 2007 году палацСыбэлес служыць сядзібай гарадзкой рады.
Мадрыд ёсьць сталіцай Гішпаніі. Тут месьціцца афіцыйная рэзыдэнцыякараля Гішпаніі ў палацыСарсуэля. У гэтым жа месьце засядае ўрад краіны ды месьціцца афіцыйная рэзыдэнцыя старшыні ўраду ды сядзібы міністэрстваў. Абедзьве рэзыдэнцыі кіраўніка дзяржавы і кіраўніка ўраду разьмяшчаюцца на паўночным захадзе гораду. Акрамя таго, у Мадрыдзе адбываюцца паседжаньні абедзьвюх палатаўгішпанскага парлямэнту.
Мадрыд таксама ёсьць сталіцайаўтаномнай супольнасьці Мадрыду. Гэты рэгіён мае ўласны заканадаўчы орган і валодае шырокімі паўнамоцтвамі ў такіх сфэрах, як то сацыяльныя выдаткі, ахова здароўя і адукацыя. Рэзыдэнцыя рэгіянальнага парлямэнту, вядомага якАсамблеі Мадрыду, разьмешчаная ў раёнеПуэнтэ-дэ-Вальекас. Сядзіба рэгіянальнага ўраду месьціцца ў Каралеўскім доме пошты ў самым цэнтры гораду на Пляса-дэль-Соль.
Мадрыд адміністрацыйна падзелены на 21 акругі, якія, у сваю чаргу, падзеленыя на раёны. Кожны раён знаходзіцца ў падпарадкаваньні раённага муніцыпальнай рады, чальцам якіх дэлегуюць свае прадстаўнічыя функцыі жыхары канкрэтнага раёну. Горад падзяляецца на наступныя акругі:
Насельніцтва Мадрыду агулам павялічвалася з таго часу, як горад стаў сталіцай Гішпаніі ў сярэдзіне XVI стагодзьдзя, і стабілізавалася на ўзроўні блізу 3 мільёнаў чалавек з 1970-х гадоў. З 1970-х да сярэдзіны 1990-х гадоў насельніцтва пачало скарачацца. Гэтая зьява, якая таксама закранула іншыя эўрапейскія гарады, была часткова выкліканая ростам прадмесьцяў. Дэмаграфічны бум паскорыўся ў канцы 1990-х гадоў і ў пачатку XXI стагодзьдзя дзякуючы іміграцыі і эканамічнаму росту краіны. Рэгіён Мадрыду ўважаецца рэгіёнамЭўрапейскага Зьвязу з самым высокім сярэднім паказьнікам чаканай працягласьці жыцьця. У 2016 годзе сярэдняя працягласьць жыцьця ў месьце складала 82,2 гадоў для мужчынаў і 87,8 гадоў для жанчынаў[36].
Як сталіца Гішпаніі, горад прыцягвае шмат імігрантаў з усяго сьвету, прычым большая частка імігрантаў прыбывае з краінаўЛацінскай Амэрыкі[37]. У 2020 годзе каля 76% зарэгістраванага насельніцтва гораду была народжаная ў Гішпаніі[38], а з тых, хто нарадзіўся за мяжой (24%), пераважная частка прыпадае на Амэрыку (каля 16% ад агульнай колькасьці насельніцтва), меншая доля паходзіць зь іншых эўрапейскіх, азіяцкіх і афрыканскіх краінаў. На 2019 год найбольш хутка расла колькасьць перасяленцаў зВэнэсуэлы, чыя колькасць у Мадрыдзе складала апошнім часам 60 тысяч чалавек. Гэта зрабіла іх другой паводле велічыні супольнасьцю замежнікаў пасьляэквадорцаў, колькасць якіх дасягала 88 тысячаў чалавек[39].
Што тычыцца рэлігійных перакананьняў, згодна з апытаньнем Цэнтру сацыялягічных дасьледаваньняў 2019 году з выбаркай у 469 рэспандэнтаў, 20,7% жыхароў Мадрыду лічаць сябе практыкуючымікаталікамі, 45,8% – непрактыкуючымі каталікамі, 3,8% — вернікамі іншай рэлігіі, 11,1% — агностыкамі, 3,6% — абыякавымі да рэлігіі і 12,8% —атэістамі. Астатнія 2,1% не адказалі на пытаньне наконт сваіх рэлігійных перакананьняў.
Мадрыдзкая мэтраполія ўлучае Мадрыд і навакольныя месты. Паводле зьвестакЭўрастату, насельніцтва рэгіёну крыху перавышае 6,2 мільёнаў чалавек, займаючы плошчу у 4609,7 км². Дзяржаўнай мовай ёсьцьгішпанская, акрамя яе насельніцтвам гораду выкарыстоўваеццакаталянская,галісійская,басконская, а таксама мовы мігрантаў —арабская і іншыя.
Калаж Мадрыду: цэнтральныя бізнэсовыя раёны — AZCA ды CTBA, вуліца Кале дэ Алькаля з будынкам Мэтраполіс, Падац перамоваў, Каралеўскі палац і катэдра Альмудэна.
Не зважаючы на тэндэнцыю да пераносу індустрыяльных цэнтраў у прамысловыя паркі, разьмешчаныя па-за гарадзкой рысай, Мадрыд ёсьць другім паводле істотнасьці пасьляБарсэлёны прамысловым цэнтрам Гішпаніі. У апошні час узрасла значнасьць аэрапортуБарахас і ягоны ўнёсак у адміністрацыйную і фінансавую дзейнасьць. Істотна ўзрасло ў апошнія гады будаўніцтва дарогаў і пашырэньне чыгуначнага транспарту. У прадмесьцях працуе некалькі аўтамабільных заводаў, гэтак у раёне Вільявэрдэ працуе завод кампанііGroupe PSA[40]. Як адзін з асноўных фінансавых цэнтраў Эўропы, ягонаяфондавая біржа ёсьць трэцяй паводле велічыні ў Эўропе. Тут разьлічваецца індэксIBEX 35.
Акрамя таго,інфляцыя ў Гішпаніі вышэй за сярэднеэўрапейскі ўзровень. Пачынаючы з 1998 году кошты на жыльлё ўзрасьлі на 150 адстоткаў, чаму садзейнічаў пераход наэўра. Адбылася страта канкурэнтназдольнасьці з асноўнымі гандлёвымі партнэрамі. Дэфіцыт гарадзкога бюджэту ў 67 міліярдаў эўра ёсьць другім паводле памеру ў сьвеце. Эканоміка Мадрыду ўсё больш грунтуецца насфэры паслугаў. У 2011 годзе паслугі складалі 85,9% ад усёй дададзенай вартасьці, у той час як на прамысловасьць прыпадала 7,9%, а на будаўніцтва — 6,1%. Тым ня менш, Мадрыд працягвае заставацца прамысловым цэнтрам, спэцыялізуючыся перадусім на сфэры высокіх тэхналёгіяў. Горад уважаецца адным з найбуйнейшых фінансавых цэнтраў Эўропы і найбуйнейшы ў краіне. У горадзе працуюць 17 унівэрсытэтаў і больш за 30 дасьледчых цэнтраў. Мадрыд ёсьць другой мэтраполіяй у ЭЗ паводле колькасьці насельніцтва і трэцяй паводле ВУП. Сярод вядучых працадаўцаў можна вылучыць кампанііTelefónica,Iberia,Prosegur,BBVA,Urbaser,Dragados іFCC[41].
Мадрыд разьвівае турыстычную дзейнасьць, зьяўляючыся найбольш наведвальным замежнымі турыстамі горадам краіны. Абвяшчэньне Мадрыду ў 1992 годзе «Горадам эўрапейскай культуры» было істотным крокам у разьвіцьці гэтага працэсу. У Мадрыдзе месьціцца сядзібаСусьветнай турысцкай арганізацыі іМіжнароднай турысцкай выставы. У 2018 годзе горад наведалі 10,21 мільёнаў турыстаў, зь якіх 53,3% былі замежнікамі[42]. Найбольшая доля замежных турыстаў прыпадала наЗША. Таксама шмат турыстаў прыязджала зІталіі,Францыі,Вялікабрытаніі іНямеччыны[42]. На 2018 год у Мадрыдзе працавалі 793 гатэля, якія прапаноўвалі 43 816 нумароў. У тым жа годзе ў месьце налічвалася блізу 20 217 кватэраў, якія ўласьнікі прапанавалі падарожнікам.
Найбольш наведваемым музэем стаўНацыянальны мастацкі музэй каралевы Сафіі, які ў 2018 годзе наведалі 3,8 мільёны чалавек. У сваю чаргу, музэйПрада прыняў 2,8 мільёнаў наведвальнікаў, амузэй Тысэна-Барнэмісы — 906 815 чалавек[42]. Да канца 2010-х гадоў джэнтрыфікацыя і рост колькасьці кватэраў у цэнтры гораду, якія прапаноўваліся турыстам, прывялі да павышэньня коштаў на арэнду жыльля, што выцесьніла мясцовых жыхароў з цэнтральных раёнаў. Большасьць такіх кватэраў месьцяцца ў раёне Сэнтра[43]. У красавіку 2019 году муніцыпальная рада зацьвердзіла плян, які быў накіраваны на рэгуляваньне гэтай практыкі з мэтай ейнага абмежаваньня.
У Мадрыдзе амаль не захавалася сярэднявечнай архітэктуры, але тое што ёсьць галоўным чынам сканцэнтравана ў цэнтральных раёнах, улучна зь вежамі цэркваў Сан-Нікаляс іСан-Пэдра-эль-Віеха, царквуСан-Хэронімэ-эль-Рэаль і Капліцу Біскупа. Таксама ў Мадрыдзе амаль не захавалася рэнэсанснай архітэктуры, за выключэньнем мастаСэговія і манастыраДэскальсас-Рэалес.
Філіп II перанёс свой двор у Мадрыд у 1561 годзе, ператварыўшы мястэчка ў сталіцу. У эпоху раньніхГабсбургаў адбываўся імпарт эўрапейскіх уплываў, што пацьвярджалася архітэктурным стылем, які паўтараў аўстрыйскі стыль. Ён улучаў ня толькі аўстрыйскія ўплывы, але таксама італьянскія, галяндзкія і ўласна гішпанскія элемэнты, што адлюстроўвала міжнародную значнасьць Габсбургаў[44]. У другой палове XVI стагодзьдзя ў Гішпанію зЦэнтральнай Эўропы быў завезены звычай будаваць вострыя лупняковыя шпілі дзеля ўпрыгожваньня вежаў цэркваў[45]. Лупняковыя шпілі і дахі сталі адметнай рысай мадрыдзкай архітэктуры таго часу[46].
ПанаваньнеБурбонаў у XVIII стагодзьдзі адзначыла новую эпоху ў гісторыі гораду.Філіп V імкнуўся завяршыць візію ўрбанізацыі Мадрыду, закладзеную Філіпам II. Філіп V пабудаваў палац у стылі, адпаведным францускаму густу, а таксама іншыя будынкі, як тобазыліка Сьвятога Міхаіла іцарква Сьвятой Барбары. КарольКарляс III значна ўпрыгожыў горад і імкнуўся ператварыць Мадрыд у адную з найвялікшых сталіцаў Эўропы. За часам ягонага панаваньня былі пабудаваныя музэйПрада, які спачатку быў задуманы як Музэй натуральных навук, а таксамаПуэрта-дэ-Алькаля,Каралеўская абсэрваторыя,базыліка Сьвятога Францыска Вялікага, будынак паштовай службы на Пуэрта-дэль-Соль, каралеўскі мытны дом і Генэральны шпіталь, дзе цяпер разьмешчаныя Нацыянальны мастацкі музэй Каралевы Сафіі і Каралеўская кансэрваторыя музыкі. БульварПасэо-дэль-Прада, аточаны садамі і ўпрыгожаны нэаклясычнымі статуямі, ёсьць прыкладам урбаністычнага плянаваньня. На загад герцага Бэрўіка быў пабудаваныПалац Лірія.
Па перамозе франкістаў у грамадзянскай вайне, архітэктура перажыла інвалюцыю, адкінуўшырацыяналізм і вярнуўшыся да агульнага старомоднага архітэктурнага стылю з мэтай зрабіць Мадрыд сталіцай, вартай «няўміручай Гішпаніі»[49]. Іканічнымі ўзорамі гэтага часу былі будынак Міністэрства авіяцыі як прыклад вяртаньня да стылюэрэрэска і будынакЭспаньня, які стаўся найвышэйшым будынкам Эўропы, калі ён быў урачыста адкрыты ў 1953 годзе[49][50]. Многія з гэтых збудаваньняў вылучаюцца спалучэньнем цэглы і каменя на фасадах. Сындыкатны дом стаў пераломным момантам, паколькі гэта быў першы будынак, які вярнуў мадрыдзкую архітэктуру да рацыяналізму, але гэтае вяртаньне да сучаснасьці было ажыцьцёўлена праз імітацыю італьянскай фашысцкай архітэктуры[49].
З разьвіцьцём эканомікі Гішпаніі ў канцы XX стагодзьдзя ў Мадрыдзе зьявіліся хмарачосы, як тоТорэ Пікаса, Торэс Блянкас і Торэ BBVA, а таксамаБрама Эўропы. У 2000-я гады былі пабудаваныя чатыры найвышэйшыя гмахі ў Гішпаніі, якія разам стварылі бізнэсовы раёнКуатра-Торэс[51].
Мадрыд уважаецца адным з галоўных эўрапейскіх напрамкаў у пляне мастацкіх музэяў. Найбольш вядомы Залаты трыкутнік мастацтва, які месьціцца ўздоўжПасэо-дэль-Прада і ўлучае тры галоўныя музэі, як то музэйПрада,музэй каралевы Сафіі імузэй Тысэна-Барнэмісы.
Мастацкімузэй Тысэна-Барнэмісы запаўняе гістарычныя прабелы ў калекцыях сваіх папярэднікаў. У параўнаньні з Прада ён ўлучае працы італьянскіх раньніх майстроў і творы ангельскай, галяндзкай і нямецкай школаў, а ў выпадку з музэем каралевы Сафіі калекцыя Тысэна-Барнэмісы, якая калісьці была другой паводле велічыні прыватнай калекцыяй у сьвеце пасьлякаралеўскай калекцыі Вялікабрытаніі[52], улучае творыімпрэсіяністаў,экспрэсіяністаў і эўрапейскія ды амэрыканскія карціны другой паловы XX стагодзьдзя, захоўваючы агулам больш чым 1600 карцінаў[53]. Нацыянальны мастацкі музэй каралевы Сафіі месьціць творы мастацтва XX стагодзьдзя. Менавіта тут выстаўлены антываенны шэдэўрПаблё Пікаса 1937 году«Герніка». Іншыя выдатныя працы музэя, асноўная частка калекцыі якога прысьвечана гішпанскаму мастацтву, улучаюць выдатныя калекцыі твораў найвялікшых мастакоў Гішпаніі XX стагодзьдзя, як тоСальвадора Далі,Жаана Міро, Паблё Пікаса,Хуана Грыса іХуліё Гансалеса. Музэй таксама мае бібліятэку мастацтва зь бясплатным доступам.
Нацыянальны архэалягічны музэй Мадрыду экспануе архэалягічныя знаходкі ад дагістарычных часоў да XIX стагодзьдзя, у тым ліку рымскія мазаікі, грэцкую кераміку, ісламскае мастацтва і раманскую архітэктуру, асабліва зьПірэнэйскага паўвострава, якія рзьмешчаныя на трох паверхах. Іканічным экспанатам музэя ёсьць«Жанчына з Эльчы» — ібэрыйскі бюст IV стагодзьдзя да н. э. Іншыя важныя экспанаты ўлучаюць«Жанчыну з Басы»,«Жанчыну з Сэра-дэ-лёс-Сантасу»,«Жанчыну зь Ібісы»,«Бічу з Балясотэ»,«Скарб Гуарасары» ды іншыя творы. Акрамя таго, музэй мае рэпрадукцыю паліхромных карцінаў зь пячорыАльтаміры.Каралеўская акадэмія выяўленчага мастацтваў Сан-Фэрнанда зьмяшчае калекцыю выяўленчага мастацтва, якая ахоплівае пэрыяд з XV да XX стагодзьдзяў. Акадэмія таксама ёсьць сядзібайМадрыдзкай акадэміі мастацтва. Побач з музэем Прада месьціццаКайша-форум, які ёсьць галерэяй постмадэрнісцкага мастацтва. Каралеўскі палац ёсьць велізарным будынкам з раскошнымі пакоямі. Ён зьмяшчае багатыя калекцыі брані і зброі, а таксама самую поўную калекцыюАнтоніё Страдывары ў сьвеце. Музэй Амэрыкі ўтрымлівае мастацкія, архэалягічныя і этнаграфічныя калекцыі з Амэрыкі, якія ахопліваюць пэрыяд ад палеаліту да нашых дзён.
Літаратурны раён атрымаў сваю назву дзякуючы літаратурнаму жыцьцю, якое квітнела тут у XVI і XVII стагодзьдзях. Тут жылі некаторыя з самых вядомых пісьменьнікаў Гішпанскага залатога веку, як то Лёпэ дэ Вэга, Кевэда і Гонгара. У гэтым раёне месьціліся вядомыя і важныя тэатры Крус і Прынсыпэ. Па адрасе на вуліцы Аточа дом 87, на паўночным ускрайку раёну, месьцілася друкарняХуана дэ ля Куэсты, дзе ў 1604 годзе было набранае і надрукаванае першае выданьне рамана«Дон Кіхот». Большасьць турыстычных літаратурных маршрутаў арганізавана ў межах гэтага раёну, дзе можна сустрэць сцэны з раманаў эпохі росквіту гішпанскай літаратуры. Не зважаючы на тое, што пісьменьнік-рэалістБэніта Пэрэс-Гальдос нарадзіўся ўЛяс-Пальмас-дэ-Гран-Канарыі, ён зрабіў Мадрыд месцам дзеі многіх сваіх гісторыяў. Існуе нават адмысловы турыстычны тур па Мадрыдзе Гальдоса[54].
У месьце таксама месьціццаКаралеўская гішпанская акадэмія, якая валодае статутнымі паўнамоцтвамі кіраваньня выкарыстаньнем гішпанскай мовы. Акадэмія рыхтуе, выдае і абнаўляе аўтарытэтныя даведнікі гішпанскай мове. Дэвіз акадэміі«Ачышчаць, стабілізаваць і надаваць бляск» адлюстроўвае мэту ўстановы. У Мадрыдзе разьмяшчаецца яшчэ адная міжнародная культурная ўстанова — Інстытут Сэрвантэса, які займаецца прасоўваньнем і навучаньнем гішпанскай мовы, а таксама мае за мэту распаўсюд гішпанскай культуры.Нацыянальная бібліятэка Гішпаніі, зьяўляючыся найбуйнейшай публічнай бібліятэкай краіны, захоўвае калекцыю за больш чым 26 мільёнаў асобнікаў.
Матч мадрыдзкага дэрбі, дзе «Рэал» прымае на сваім полі «Атлетыка».
Футбольны клюб «Рэал» быў заснаваны ў 1902 годзе і ладзіць свае хатнія матчы на стадыёнеСант’яга Бэрнабэў. Клюб ёсьць адным з самых папулярных у сьвеце, а ягоных прыхільнікаў называюць «мадрыдыстамі». Лічыцца, што ў Мадрыдзе сярод прыхільнікаў «Рэалу» перадусім пераважаюць прадстаўнікі сярэдняй клясы, але гэтае сьцьверджаньне ўважаецца даволі спрэчным і не даказаным. Таксама сьцьвярджаецца, што значная частка заўзятараў каманды належыць да працоўнай клясы[55]. Клюб быў абраны найлепшым клюбам ХХ стагодзьдзя, зьяўляючыся пятым самым каштоўным спартовым клюбам у сьвеце і самым пасьпяховым гішпанскім футбольным клюбам, маючы на сваім рахунку больш за сто афіцыйных тытулаў.
Яшчэ адзін папулярны мадрыдзкі клюб — «Атлетыка», які быў заснаваны ў 1903 годзе. Свае хатнія матчы клюб гуляе на стадыёнеВанда-Мэтрапалітана. Клюб мае шырокую падтрымку ў горадзе, валодаючы трэцяй паводле велічыні колькасьцю заўзятараў у Гішпаніі. Прыхільнікаў каманды называюць «атлетыстамі» або «матрацнікамі». Лічыцца, што заўзятары «Атлетыка» пераважна паходзяць з працоўнай клясы[56]. Клюб таксама ўваходзіць у лік элітных эўрапейскіх клюбаў, маючы на сваім рахунку некалькі перамогаў уЛізе Эўропы. Таксама няблага каманда выступае ўчэмпіянаце Гішпаніі, часам робячыся чэмпіёнамі краіны.
Трэцім паводле папулярнасьці клюбам Мадрыду ўважаецца «Раё Вальекана», які быў заснаваны ў 1924 годзе. Клюб базуецца ў раёнеВальекас, а ягоныя заўзятары часта маюць левыя палітычныя погляды. Яшчэ адным клюбам, які прадстаўляе адное з прадмесьцяў сталіцы, ёсьць «Хэтафэ», заснаваны ў 1983 годзе. Гэтак жа ў адным прадмесьцяў базуецца клюб «Леганэс», які ў 2016 годзе ўпершыню згуляў ў найвышэйшым дывізіёне гішпанскага першынства, вядомага якЛя Ліга.
Мадрыдзкі баскетбольны клюб «Рэал» быў заснаваны ў 1931 годзе, як частка структуры футбольнага клюбу. На сёньня каманда спаборнічае ўЛізе АБК, а таксама ў баскетбольнайЭўралізе. Свае хатнія матчы каманда ладзіў уПалацы спорту. Баскетбольная каманда «Рэалу», як і футбольная каманда клюбу, лічыцца найбольш пасьпяховай камандай у Эўропе, маючы на сваім рахунку шмат тытулаў, у тым ліку міжнародных. Яшчэ адным баскетбольны клюбам гораду ёсьць «Эстудыянтэс», які быў заснаваны ў 1948 годзе. Клюб некалькі разоў у сваёй гісторыі быў блізкі да чэмпіёнскага тытулу, але на сваім рахунку мае толькі некалькіКубкаў Гішпаніі. Апошнім найвышэйшым месцам студэнтаў быў другі радок у сэзоне 2003—2004 гадоў. Каманда таксама свае хатнія матчы ладзіць у мясцовым Палацы спорту.
Фінальныя этапы адной з галоўных штогадовых міжнародных падзеяў у роварным спорце ладзяцца ў Мадрыдзе. Гэтак званаяВуэльта Гішпаніі ўважаецца адной з трох найбольш прэстыжных шматтыднёвых гранд-тураў у сьвеце. У гішпанскай сталіцы штогод ладзіццаадкрыты тэнісны чэмпіянат, дзе бяруць удзел як мужчыны, гэтак і жанчыны. Спаборніцтвы праходзяць на кортах з грунтавым пакрыцьцём. Турнір уваходзіць у лік дзевяціАТП Мастэрз 1000 і дзевяці WTA 1000 і звычайна гуляецца ў першым тыдні траўня на кортахКаха Махіка. Акрамя таго, з 2019 году Мадрыд ёсьць месцам, дзе гуляюць фінальныя матчы галоўнага турніру мужчынскіх нацыянальных тэнісных камандаў —Кубка Дэвіса. У 2026 годзе ў горадзе мае адбыццаГран-пры Гішпаніі ўФормуле-1[57].
^Remón Menéndez, Juan F. (1998). «Nature and the city: the Parque del Oeste and the expansion of nineteenth-century Madrid». Urban History. 25 (2): 210. —doi:10.1017/s0963926800000808.
López Simón, Iñigo El chabolismo vertical: los movimientos migratorios y la política de vivienda franquista (1955–1975) //Huarte de San Juan. Geografía e historia. — Pamplona: Universidad Pública de Navarra, 2018. —ISBN0804740119
.jpg)
_05.jpg)
_(26238322812).jpg)
_Vista_de_Madrid_desde_Plaza_de_Castilla_03_(cropped).jpg)
.jpg)
.jpg)
_(3622888926).jpg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)