«Грамада беларускай моладзі ў Горадні», 1920 год. Адно з шматлікіх дакумэнтальных сьведчаньняў выкарыстаньня менавіта формы назвы «Горадня» самімі беларусамі-гарадзенцамі ў міжваенны час
Варыянтынапісаньня назвы места ў гістарычных крыніцах:Городен,Городень, пазьнейГородно,Городня[10][11]. Каля 1560-х гадоў (напрыклад, у грамацеЖыгімонта Аўгуста, 23 лістапада 1562 году)[12] зьявілася палянізаваная формаГро́дно (польск.Grodno). Лацінская формаGrodna (атляс Браўна, 1575 год), відаць, ёсьць вытворнай ад польскай назвы места. Раней у сярэднявечных лаціна- і нямецкамоўных хроніках ужываліся назвыGarthen,Garten (таксамаGarto). Гэтыя назвы часта блыталіся зGarthe (на правым беразе ракі Нарвы каля сутокі Пісы і Вінцэнты),Garden (колішні замак на дарозе з Мэмэля ў Юрбарк),Garsden (колішні замак на правым беразе ракі Мінгі, недалёка да Мэмэля)[13]. У XX ст. за часамі нямецкіх акупацыяў Горадні афіцыйна выкарыстоўвалася менавітаням.Garten.
Усучаснай беларускай мове (клясычны правапіс) старадаўні тапонім замацаваўся ў форме Горадня, што адпавядае традыцыйнаму беларускаму вымаўленьню[14]. Гэтая форма (побач зГо́радна) здаўна ўжываецца мясцовымі жыхарамі і працягвае выкарыстоўвацца ў наш час[11]. Апроч таго, форма Горадня ўжывалася ў дзяржаўных дакумэнтахБеларускай Народнай Рэспублікі, а таксама ў найбольш аўтарытэтным слоўнікуБеларускай ССР —Некрашэвіча і Байкова, гэтую ж назву ўжываў найбольш аўтарытэтны ў міжваеннайдарэпрэсіўнай Беларусі географАркадзь Смоліч[14]. Таксама часам можна сустрэць паэтычна-літаратурную формуГаро́дня, якая паходзіць з твораўМаксіма Багдановіча іЎладзімера Караткевіча. Прычынай яе зьяўленьня стала невядомасьць пазыцыі націску ў старабеларускіх тэкстах. Аднак гісторык мовыАркадзь Жураўскі знайшоў у тэкстах XVI стагодзьдзя напісаньнегоредньскый — што выразна паказвае на гістарычны націск на першым складзе[14].
Да ўзьнікненьня дзяржаваў тэрыторыю Гарадзеншчыны засялялі плямёныкрывічоў,яцьвягаў,літвы. Археалягічныя раскопкі паказваюць, што першыяславянскія паселішчы на высокім беразеНёмана зьявіліся яшчэ ў X стагодзьдзі. У XII стагодзьдзі на месцы гэтых паселішчаў узьнікгорад, які разьмяшчаўся на скрыжаваньні гандлёвых шляхоў і першапачаткова ўяўляў сабою невялікую крэпасьць з умацаваным гандлёвым местам.
Першыя зьвесткі пра Горадню зьмяшчаюцца ўІпацьеўскім,Лаўрэнцьеўскім іРадзівілаўскім летапісах і датуюцца 1127 годам (у савецкай гістарыяграфіі з прычыны няправільнага пераводу летазьлічэньня памылкова замацавалася дата 1128[16]; менавіта ад яе паводле інэрцыі лічацца і адзначаюцца юбілеі гораду[17]), калі яна была сталіцайГарадзенскага княства. У другой палове ХІІ стагодзьдзя князі Барыс і Глеб збудавалі царкву, вядомую цяпер якКалоская. У 1241 годзе, за часамі княжаньняЮрыя Глебавіча, горад спустошылітатары, а ў 1284 годзе —нямецкія рыцары.
У XIII стагодзьдзі мясцовыя княствы пачалі кансалідавацца ваколНаваградку, беручы ўдзел у стварэньні новай дзяржавы —Вялікага Княства Літоўскага. З 1270 году Гарадзенскае княства канчаткова далучылася да Вялікага Княства Літоўскага.
Па далучэньні да Вялікага Княства Літоўскага Горадня была ў валоданьні вялікага князяТрайдзеня, які ў 1276 годзе пасяліў тут прусаў, што ўцяклі адкрыжакоў[18].
У XIII—XIV стагодзьдзях Горадня праводзіла ўпартае змаганьне зТэўтонскім Ордэнам. Прыкладна ў 1300 годзе кашталянам Гарадзенскага замка стаў знакамітыДавыд Гарадзенскі, сынДаўмонта і найбліжэйшы паплечнікГедзіміна. У 1305 годзе ён разам з Гедзімінам каля Горадні разьбіў ушчэнт войска крыжацкага комтура Конрада Ліхтэнхагена. На працягу наступных гадоў ён ня толькі пасьпяхова адбіваў варожыя напады, але і сам наносіў папярэднія ўдары. У 1326 годзе Давыда Гарадзенскага па-здрадніцку забіў мазавецкі шляхціч А. Гост.
У 1376 годзе Горадня перайшла ў валоданьне князяВітаўта, які зрабіў места ў 1392 годзе другой сваёй сталіцай (агулам у 1386—1430 гадох вялікі князь наведаў Горадню 31 раз[19]). У канцы XIV стагодзьдзя Вітаўт заснаваў у месьцеФарны касьцёл. Неўзабаве Горадня стала найслаўнейшым, пасьляВільні, местам краіны. Гарадзенскаяхаругва ў складзе войска Вялікага Княства Літоўскага ўдзельнічала пад камандай Вітаўта ўГрунвальдзкай бітве.
З скасаваньнем у 1413 годзе княстваў, Горадня стала павятовым местамТроцкага ваяводзтва. У 1496 годзе яна атрымалаМагдэбурскае права. У Горадні ўтворанымагістрат, а ў 1540 места атрымала ўласныгерб «у блакітным полі алень сьвятога Губэрта з залатым крыжам паміж рагамі»[20]. У 1543—1601 гадох у Горадні дзейнічала «Літоўская капэла» — адзін з найбольш раньніх музычных калектываў на Беларусі.
Панарама места, 1862 г.
У 1560—1561 гадох Горадня займала вялікую тэрыторыю, складалася з права- і левабярэжнай частак, трох пляцаў (старадаўніх «Нямецкага» і «Занёманскага» рынкаў), 32 вуліцаў і 5 трактаў[19].Кароль івялікі князьСтэфан Баторы ў 1576 годзе перабудаваў палац, вядомы якСтары замак, у якім да 1586 году разьмяшчалася ягоная рэзыдэнцыя. Па сьмерці Стэфана Баторыя ў зьвязку з тым, што паміж прыдворнымі мэдыкамі ўзьнікла спрэчка 14 сьнежня 1586 году ў Горадні правялі першае на тэрыторыі Ўсходняй Эўропы анатамаваньне ягоных парэшткаў. На 1588 год у месьце было больш за 700 будынкаў, 31 вуліца, цэхі рамесьнікаў-мэталістаў, цагельнікаў, ганчароў, цельляроў і інш. У 1589—1795 гадох Горадня — цэнтарэканоміі. У 1633 годзе ў месьце прымаліВэнэцыянскае пасольства.
У гэтыя часы ў Горадні распачалі сваю дзейнасьць манаскія ордэныезуітаў,дамініканаў,францішканаў,бэрнардынак,брыгітак,кармэлітаў ібаніфратаў (першы каталіцкі аўгустынскі кляштар зьявіўся ў месьце яшчэ ў XV стагодзьдзі). ПаБерасьцейскай уніі ў Горадні імкліва пашыраецца вуніяцтва. Да канца XVIII стагодзьдзя тут было 9 касьцёлаў і 2 грэцка-каталіцкія манастыры.
Захавалася сьведчаньне азначэньня жыхароў Горадніліцьвінамі: «Осташко Троинский сказал: родом де он литвин[a], города Гродни, взят в полон в то время, как великий государь был под Вильною» (1672 год)[23]. Тым часам яшчэкракаўскі дакумэнт 1514 году адрозьніваў «ліцьвіна з Горадні» ад «жмудзіна зКейданаў»[24].
З другой паловы XVII стагодзьдзя пачаўся час эканамічнага заняпаду ў разьвіцьці Горадні, што было наступствамшляхецкай анархіі і шматлікіх спусташальных войнаў. Вялікую шкоду Горадні нанесьлі пажары 1675, 1720, 1750 і 1782 гадоў, а ў 1709—1710 гадох места перажыла эпідэміючумы, у выніку якой загінула значная частка насельніцтва.
За часаміВялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1702—1708 гадох Горадня некалькі разоў пераходзіла з рук у рукі, яе разбурылі і разрабавалі расейскія і швэдзкія войскі. У 1705 годзе ў Фарным касьцёле адбылася сустрэча паміж каралём і вялікім княземАўгустам Моцным і маскоўскім гаспадаромПятром I, якія выпрацоўвалі супольную палітыку супраць швэдзкага караляКарла ХІІ.
У другой палове XVIII стагодзьдзя ў Горадні працавалі дзяржаўныя ўстановы Вялікага Княства Літоўскага — Скарбовая камісія, Вайсковая камісія, асэсарскі суд. У 1775 годзе ў Горадню зьМенску іНаваградку перанесьлі паседжаньні вярхоўнага суду Вялікага Княства Літоўскага —Галоўнага трыбуналу. У 1793 годзе места атрымала статус сталіцыГарадзенскага ваяводзтва.
У 1760—1770-я[25] гады гарадзенскі староста, падскарбі надворны літоўскіАнтоні Тызэнгаўз заснаваў у месьце і ягоных ваколіцах некалькімануфактураў:суконную, збройную, панчошную, карэтную і г. д. Ён жа адкрыў першы ў Гораднітэатар. У 1775—1781 гадох у месьце існавала мэдычная акадэмія, якую ў 1781 годзе перанесьлі ў Вільню на правах мэдычнага факультэтуВіленскага ўнівэрсытэту. Створаная на сродкі Антонія Тызэнгаўза Гарадзенская музычная трупа па пераводзе ўВаршаву запачаткавала Варшаўскую опэру.
19 красавіка 1776 году ў Горадні заснавалі камісію добрага парадку, якая займалася ўпарадкаваньнем места, паляпшэньнем ягонага гаспадарча-фінансавага становішча. У кампэтэнцыю камісіі таксама ўваходзілі пытаньні ўпарадкаваньня мескага архіву, складаньня інвэнтароў і плянаў, супрацьпажарнаябясьпека, будаўніцтва, санітарна-гігіенічныя мерапрыемствы, рэвізія шпіталяў і інш. Адным з вынікаў дзейнасьці камісіі была адбудова ў 1784 годземескай ратушы[25].
З 1801 году Горадня стала цэнтрамгубэрні. У гэты час усе мескія прывілеі вывезьлі ўСанкт-Пецярбург іВільню. Расейскія ўлады пазбавілі Горадню ранейшых правоў, што замарудзіла разьвіцьцё эканомікі і культуры места.
Паўстанцы з Горадні, 1863 г.
За часамівайны 1812 году 2 ліпеня ў Горадню ўвайшлі войскіНапалеона. Места стала цэнтрам аднайменнага дэпартамэнту Вялікага Княства Літоўскага, адноўленага Напалеонам. Тут сфармаваўся аддзел Нацыянальнай гвардыі Вялікага Княства Літоўскага з 290 чалавек, жандармэрыя з 856 чалавек. Таксама ішоў набор рэкрутаў у літоўскія пяхотныя і кавалерыйскія часткі. З Гарадзенскай губэрні ў войска Вялікага Княства ўвайшло каля 6400 чалавек, зь іх паводле загадаў аб мабілізацыі 2495 пяхотнікаў і 1103 кавалерысты. Літоўскія часткі ўдзельнічалі ў баях супраць расейскага войска на канцавым этапе вайны, а таксама ў кампаніях 1813 і 1814 гадоў. Расейскія войскі ізноў занялі места 8 сьнежня.
У 1862 праз Горадню прайшла Пецярбурска-Варшаўская чыгунка, якая паспрыяла разьвіцьцю рамесных майстэрняў, дрэваапрацоўчай і тытунёвай прамысловасьці. У 1885 годзе адбыўся вялікі пажар, які значна пашкодзіў гістарычны цэнтар. У канцы XIX стагодзьдзя ў месьце працавалі 73 прамысловыя прадпрыемствы.
Горадня на акварэляхНапалеона Орды, другая палова XIX стагодзьдзя
На думку некаторых польскіх гісторыкаў, у канцы вайны нямецкія ўлады праводзілі ў Горадні палітыку аслабленьня польскіх уплываў: места аддзялілі адЦарства Польскага демаркацыйнай мяжой, што перашкаджала кантактам паміж мясцовымі палякамі і ўладамі ўВаршаве. Паводле гэтага ж меркаваньня, немцы падтрымлівалі беларускія і летувіскія арганізацыі, якія ў той час фармаваліся ў Горадні, і адначасна зьнішчалі польскія[26]. Апроч таго, яны не дазвалялі фармавацца польскай адміністрацыі[26].
У 1919—1921 гадох беларускую культурна-асьветніцкую працу ў Горадні праводзіла Грамада беларускай моладзі: утварылася 1-я Гарадзенская агульная беларуская школа, Фарштацкая (Занёманская) школа, Гарадзенская беларуская прытулкавая школа; дзейнічалі Беларуская школьная рада і Гарадзенская цэнтральная Беларуская вучыцельская рада, выдавалася газэта «Беларускае слова».
1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Горадня ўвайшла ў складБеларускай ССР, дзе яна стала цэнтрам раёну і павету («падраёну»)[30][31].
10 красавіка 1919 году Горадню занялі польскія войскі, па чым яна ўвайшла ў склад часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі — Грамадзкага кіраваньня ўсходніх земляў (ГКУЗ). З 7 чэрвеня 1919 году места стала цэнтарам павету Віленскай акругі ГКУЗ.
Упольска-савецкую вайну ў 1920 годзе бальшавікі захапілі Горадню і ўтрымлівалі яе дзесяць тыдняў. У выніку савецка-летувіскіх перамоваў, у часе якіх тэрыторыя Беларусі разглядалася як расейская, яны далі згоду на максымальнае задавальненьне тэрытарыяльных патрабаваньняў летувісаў (у тым лікуфармальна перадалі ім Горадню). Летувіскі бок забавязваўся спыніць на сваёй тэрыторыі дзейнасьць «антысавецкіх арганізацыяў і груп», у тым ліку органаўБНР i польскіх арганізацыяў. Па адбіцьці Горадні польскімі войскамі, структураў ГКУЗ ужо не аднаўлялі. 20 сьнежня места ўлучылі ў Наваградзкую акругу Польскай Рэспублікі.
Згодна з умоваміРыскай мірнай дамовы 1921 году Горадня афіцыйна стала часткай Польскай дзяржавы, дзе 19 лютага 1921 году ўвайшла ў склад Беластоцкага ваяводзтва як цэнтарпавету. За польскім часам насельніцтва места павялічылася з 40 тыс. чал. (1926 год) да 49 тыс. (1931 год). У Горадні дзейнічалі меская рада, акруговы камітэт і мескія аддзелыТаварыства беларускай школы, беларускія палітычныя арганізацыі, працавалаГарадзенская беларуская гімназія. Аднак у 1930-я гады польскія ўлады зачынілі ўсе беларускія школы[32].
23 чэрвеня 1941 году на другі дзень панападзе Трэцяга Райху на СССР Горадню захапілігітлераўскія войскі. Нацысты ўсталявалі жорсткі акупацыйны рэжым. Яны забілі і закатавалі ўлягеры сьмерці падФолюшам каля 33 тысячаў чалавек. У канцэнтрацыйных лягерах зьнішчылі большую частку жыдоўскага насельніцтва места. Горадня стала цэнтрампартызанскага і падпольнага руху, у ваколіцах места дзейнічала каля 17 тыс. партызан.
16 ліпеня 1944 году ў час Віленскай і Беластоцкай апэрацыі Горадню занялі войскі 3-га Беларускага фронту.
Даваеннага ўзроўню насельніцтва Горадні дасягнула толькі ў сярэдзіне 1950-х гадоў. У гэты пэрыяд места пачало ператварацца ў буйны цэнтар прамысловасьці на захадзе Беларусі, колькасьць жыхароў да 1988 году павялічыўся ў 5 разоў у параўнаньні з 1939 годам.
У 2005 годзе пачалася перабудова гістарычнага цэнтру места. У 2008 годзеБеларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры заявіла пра парушэньніЗакону аб ахове гістарычна-культурнай спадчыны пры яе правядзеньні[34]: праводзіцца руйнаваньне культурнага пласту на гістарычным Старым Рынку, плянуецца знос 28 будынкаў у стыліканструктывізму на вуліцах Міцкевіча, Горкага і 17-га верасьня і пабудова там сучаснага гатэльнага комплексу, асноўная транспартная плынь накіроўваецца ў небясьпечнай блізкасьці ад Новага і Старога замкаў; пляны аднаўленьня ратушы і Фары Вітаўта не рэалізоўваюцца.
Горадня разьмяшчаецца наГарадзенскім узвышшы. Характар тэрыторыі вызначаецца Нёманам: цэнтральная частка места разьмяшчаецца ўНёманскай нізіне, якая павольна ў паўднёвым і паўночным кірунку пераходзіць да ўзвышшаў. З гэтай прычыны найвышэйшыя пункты Горадні разьмяшчаюцца ў раёнахВішняўцы іДзевятоўцы.
Мясцовасьць пераважна ўзгорыстая раўніна. Яе сярэдняя вышыня 125—160 мэтраў над узроўнем мора, найбольшая — 180 мэтраў (у паўднёвай частцы места), найменшая — 93 мэтры[35].
Клімат —мерныкантынэнтальны зь пераважным уплывам паветраных масаў, якія прыносіць сыстэмацыклёнаў-антыцыклёнаў зАтлянтычнага акіяна. Пераважны кірунак вятроў — заходні. Звычайна мяккая зіма пачынаецца ў канцы лістапада і працягваецца каля трох з паловай месяцаў зь сярэдняй тэмпэратурай −2,9 °C (найбольш халодны месяц — студзень). Лета цёплае, вільготнае, сярэдняя тэмпэратура 17,1 °C (найбольш цёплы месяц — ліпень). Максымальная тэмпэратура 36,2 °C адзначалася 29 жніўня 1992 году. Мінімальная −36,3 °C — 1 лютага 1970 году.
Сярэднегадавая колькасьць ападкаў: 545—600 мм (мінімум у лютым — 29 мм, максымум у ліпені — 77 мм). Каэфіцыент увільгатненьня большы за 1. Сьнежнае покрыва невялікае.
РакаНёман цячэ праз цэнтар места з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і, прыняўшы ў сябе Ласасянку, строма паварочвае на поўнач. Даліна Нёмана вузкая. У цэнтры места і ніжэй вышыні правага берагу пераважаюць над левымі. Берагі складаюцца з асобных узвышшаў, парэзаных стромкімі ярамі і пакрытых пералескамі (Румлёва вышэй па плыні, лесапаркПышкі — ніжэй). Нёман суднаходны ўніз па плыні. Прытокі Нёмана ў гістарычным цэнтры — рэкіГараднічанка і Юрысдыка, на ўскраіне —Ласосна i Зарніца.
Горадня падзяляецца на 2 раёны — Ленінскі і Кастрычніцкі.
Цяперашнія афіцыйныя раёны места — штучныя негістарычныя ўтварэньні савецкага часу, межы якіх не супадаюць з гістарычнымі мясцовасьцямі места[36]. Яны маюць палітызаваныя ў духурасейскайкамуністычнайпрапаганды назвы, нададзеныя без уліку мясцовых беларускіх тапанімічных традыцыяў[36].
Дынаміка зьмяненьня колькасьці насельніцтва Горадні
XVI стагодзьдзе: 1588 год — ~4 тыс. чал.
XVIII стагодзьдзе: 1789 год — 5653 чал.[25]; 1794 год — 6431 чал.[25]
XIX стагодзьдзе: 1817 год — 5,1 тыс. чал.[37]; 1860 год — 20,1 тыс. чал.[37]; 1887 год — 46,9 тыс. чал.; 1891 год — 49 952 чал. (25 885 муж. і 24 067 жан.), у тым ліку: шляхты нашчадкавай 1353, асабістай 676; духавенства праваслаўнага белага 36, манахаў 39, рымска-каталіцкага 21, эвангелісцка-лютэранскага 1, юдэйскага 2; грамадзянаў нашчадкавых і асабістых 166, купцоў 335, мяшчанаў 37 328, цэхавых 316, сялянаў 189, рэгулярнага войска 6737, бестэрміноваадпускных 1843, адстаўных ніжніх чыноў 520, салдацкіх дзяцей 133, замежных падданак 307; праваслаўных было 11 497, каталікоў 8243, пратэстантаў 281, юдэяў 29 779, магамэтанаў 152; колькасьць шлюбаў 243; нарадзілася 1057, памерла 786 чал.[38]
XX стагодзьдзе: 1910 год — 63 тыс. чал.; 1913 год — 65,5 тыс. чал.[39]; 1939 год — 49 тыс. чал.[40]; 1956 год — 65 тыс. чал.; 1959 год — 73 тыс. чал.[39]; 1965 год — 98 тыс. чал.; 1971 год — 139 тыс. чал.[40]; 1980 год — 202 тыс. чал.; 1988 год — 272 тыс. чал.; 1991 год — 284 тыс. чал.
XXI стагодзьдзе: 2005 год — 317,3 тыс. чал.; 2008 год — 337,4 тыс. чал.; 2009 год — 327 540 чал.[41] (перапіс); 2014 год — 356 571 чал.[42]; 2015 год — 361 352 чал.[43]; 2016 год — 365 610 чал.[44]; 2017 год — 368 710 чал.[45]; 2018 год — 370 919 чал.[46]; 2019 год — 373 547 чал.[47]; 2020 год — 356 900 чалавек[4]
У Горадні працуе 91 ўстанова дашкольнай адукацыі, 43 установы агульнай сярэдняй адукацыі, у тым ліку 10 гімназіяў, 1 кадэцкая вучэльня і 1 ліцэй, дзе навучаецца больш за 37 тысячаў навучэнцаў. Таксама працуе 5 установаў спэцыяльнай адукацыі, 2 сацыяльна-пэдагагічныя ўстановы, 3 установы дадатковай адукацыі дзяцей і моладзі і 2 міжшкольныя навучальна-вытворчыя камбінаты працоўнага навучаньня і прафэсійнай арыентацыі. У месьце 4 школы мастацтваў (дзьве зь іх — музычныя, дзьве — шматпрофільныя школы мастацтваў).
У Горадні функцыянуюць тры дзяржаўныя ўнівэрсытэты і 5 філіялаў недзяржаўных вышэйшых навучальных установаў:
Гарадзенскі дзяржаўны ўнівэрсытэт імя Янкі Купалы, заснаваны 22 лютага 1940 году, — галоўны цэнтар навукі, культуры і адукацыі Гарадзеншчыны. У складзе ўнівэрсытэту 11 клясычных факультэтаў, дзе на 59 спэцыяльнасьцях навучаюцца больш за 10 тысячаў студэнтаў. Ва ўнівэрсытэце працуюць больш за 2000 штатных выкладчыкаў і супрацоўнікаў (50 прафэсараў і дактароў навук, больш 250 дацэнтаў і кандыдатаў навук).
Гарадзенскі дзяржаўны мэдычны ўнівэрсытэт. Структура мэдычнага ўнівэрсытэту ўлучае 42 катэдры, 6 факультэтаў. Тут падрыхтавалі 12 тысячаў спэцыялістаў. У ВНУ навучаецца каля 2000 студэнтаў. У мэдычным унівэрсытэце працуюць 306 чалавек прафэсарска-выкладчыцкага складу, у тым ліку 44 дактары навук і 159 кандыдатаў навук.
Гарадзенскі дзяржаўны аграрны ўнівэрсытэт, заснаваны ў 1951 годзе як сельскагаспадарчы інстытут. З моманту арганізацыі тут падрыхтавалі больш за 20 тысячаў спэцыялістаў. Сёньня ў складзе ўнівэрсытэту 8 факультэтаў, 24 катэдры з навучальнымі і навуковымі лябараторыямі. Пэдагагічнай працай займаюцца 247 выкладчыкаў, у тым ліку 6 прафэсараў і 11 дактароў навук.
Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць Гарадзенская цэнтральная меская паліклініка, у склад якой уваходзяць 9 філіяў: мескія паліклінікі нумар 1, 3, 4, 5, 6; дзіцячыя паліклінікі нумар 1 і 2, а таксама Скідзельская меская лякарня. У 2008 годзе адкрылася новая паліклініка (№ 6) на 400 наведваньняў у мікрараёне Дзевятоўцы, а ў кастрычніку 2009 году на базе Гарадзенскай клінічнай лякарні № 1 адкрыўся блёк аднаўленчага лекаваньня.
У месьце выдаецца некалькі газэт, у іх ліку: «Гродзенская праўда»[50], «Вечерний Гродно»[51], «Милицейский вестник» і інш., працуе тэлерадыёкампанія «Гродна»[52], абласное радыё, тэлеканал «Гродна Плюс», тэлеканал «Наш ГОРАД +», вузелтэлеграфнай сувязі, станцыя міжгароднайтэлефонный сувязі. Ёсьць сетка кабэльнага тэлебачаньня «ГАРАНТ»[53].
Зурбананімічнай спадчыны цэнтральнай часткі Горадні да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Замкавая, Маставая і Падольная. У 1990-я мескія ўлады вярнулі гістарычныя назвы вуліцам Вялікай Траецкай, Гараднічанскай і Дамініканскай.
На люты 2014 году ў Горадні налічвалася каля 550 вуліцаў іпраспэктаў,пляцаў і завулкаў. Найбольш пашыранымі былі назвы вуліцаў пра адметнасьці прыроды і разьмяшчэньня. Пятая частка тычылася гісторыіСавецкага Саюзу, што ёсьць вынікам і адным з захадаўкаляніяльнайпалітыкі русіфікацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў. На 3-м месцы паводле пашыранасьці былі вуліцы ў гонар ваяроў, а на 4-м — прапісьменьнікаў і дзеячоў мастацтва. Каля паловы вуліцаў мелі непаўторныя для іншых местаў Беларусі назвы, у тым лікуВетлівая,Сяброўская,Шчодрая іЭкзатычная[55]. Прытым цэнтральныя вуліцы і пляцы Горадні — як і большасьці местаў Беларусі зарэжымам Лукашэнкі — пераважна захоўваюць каляніяльныярасейска-савецкія назвы.
У Горадні працуюць 70 прамысловых прадпрыемстваў. Прадукцыя экспартуецца ў 47 краінаў сьвету, імпарт зьдзяйсьняецца з 42. У месьце выпускаюцца мінэральныя ўгнаеньні, сынтэтычныя валокны, абутак, вопратка, запчасткі да аўтамабіляў, ніткі, вырабы з скуры і поўсьці, будаўнічыя матэрыялы, мэдычная тэхніка, мэбля, шкло, прадукты харчаваньня, цыгарэты, алькагольныя і безалькагольныя напоі ды іншыя віды прадукцыі.
Горадня — буйны транспартны вузел. Тут дзейнічае аэрапорт «Гродна», чыгуначны вакзал і аўтавакзал. З аўтавакзалу штодня выпраўляюцца 88 міжмескіх аўтобусаў. Чыгуначны вакзал штодзень прымае і адпраўляе да 60 цягнікоў. Ад места адыходзяць чыгуначныя лініі наВільню,Масты іБеласток. Зь іх электрыфікаваная толькі лінія ў бокПольшчы, на якой ёсьць сумешчаная каляіна (1435 мм і 1520 мм). Дзейнічае чыгуначны мост церазьНёман.
Існуе разьвітая сетка мескага грамадзкага транспарту. Першыя аўтобусныя маршруты зьявіліся ў 1930 годзе. Аснову парку складаюць аўтобусы маркі «Ікарус», «МАЗ» і «Нёман».Тралейбусныя маршруты адкрыліся 5 лістапада 1974 году, яны пралягаюць да вынесенага за межы места заводуГорадня Азот. Агулам у месьце функцыянуе 47 аўтобусныя і 21 тралейбусных маршрутаў агульнай даўжынёй 596,9 км, штодзённа працуюць 131 аўтобус і 137 тралейбусаў. У сярэднім за дзень транспартуецца да 428 700 пасажыраў. На 39 экспрэсных маршрутах курсуюць 212 мікрааўтобусаў. У індывідуальным карыстаньні гарадзенцаў знаходзяцца 66 848 аўтамабіляў і 6901 ровар.
Горадня — пэрспэктыўны цэнтар турызму міжнароднага значэньня. Старую частку места ў 1988 годзе абвясьцілі помнікам архітэктуры і культуры. Аднак з часоў усталяваньня ў Беларусірэжыму Лукашэнкі пад выглядам узнаўленьня гістарычнага цэнтру Горадні праводзяцца працы, якія часам руйнуюць гістарычнае аблічча места[56].
Валер Леванеўскі (нар. 1963) — беларускі прадпрымальнік, палітычны і грамадзкі дзеяч, былы палітычны зьняволены. Прызнаны «Міжнароднай Амністыяй» вязьнем сумленьня.
Васіль Быкаў (1924—2003) — Народны пісьменьнік Беларусі; жыў і працаваў у Горадні ў 1947—1978, быў літаратурным супрацоўнікам і кансультантам абласной газэты «Гарадзенская праўда», займаў пасаду сакратара Гарадзенскага аддзяленьняСаюза пісьменьнікаў БССР
^абКраткий топонимический словарь Белоруссии /В.А. Жучкевич. —Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 87.
^абвНазвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. Лемцюговай. — Менск: Тэхналогія, 2010.
^Госцеў А., Швед В. Летапіс горада на Нёмане (1116—1990). — Гродна: НВК «Пергамент», 1993. С. 23.
^Сацукевіч І. Уклад М. М. Улашчыка ў развіццѐ беларускай тапанімікі // Крыніцазнаўства, археаграфія, архівазнаўства ў XX—XXI ст. у Беларусі: зб. навук. артыкулаў, прысвечаных 100-годдзю з дня нараджэння М. М. Улашчыка / рэдкал. : С. Ходзін (адк. рэд.) і інш. —Менск: БДУ, 2007. С. 49.[1]
^Госцеў А., Швед В. Летапіс горада на Нёмане (1116—1990). — Гродна: НВК «Пергамент», 1993. С. 11.
^Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991.
^абGierowska-Kałłaur J. Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 — 9 września 1920). Wyd. 1. — Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003. S. 31—32.
Черепица В. Н. Город-крепость Гродно в годы Первой мировой войны: мероприятия гражданских и военных властей по обеспечению обороноспособности и жизнедеятельности. — Гродно: ГрГУ, 2006. — 535 с.
%2c_Vilienskaja._%25D0%2593%25D0%25BE%25D1%2580%25D0%25B0%25D0%25B4%25D0%25BD%25D1%258F%2c_%25D0%2592%25D1%2596%25D0%25BB%25D0%25B5%25D0%25BD%25D1%2581%25D0%25BA%25D0%25B0%25D1%258F_(2021)_05.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(2).jpg)
.jpg)
.jpg)
_(2).jpg)
.jpg)
_(2).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_1948-1963_Anatoly_Nalivaev.jpg)
._Savieckaja_square..jpg)
.jpg)
.jpeg)
.jpg)
%2c_Stary_zamak._%25D0%2593%25D0%25BE%25D1%2580%25D0%25B0%25D0%25B4%25D0%25BD%25D1%258F%2c_%25D0%25A1%25D1%2582%25D0%25B0%25D1%2580%25D1%258B_%25D0%25B7%25D0%25B0%25D0%25BC%25D0%25B0%25D0%25BA_(2021)_03.jpg)
.JPG)
.JPG)
._%25C2%25ABStary_Liamus%25C2%25BB..jpg)
