Ві́льня (лет.Vilnius) — сталіца і найбольшаеместаЛетувы, на рацэВяльлі пры ўтоку ў яе ракіВільні. Адміністрацыйны цэнтарВіленскага павету. Плошча 392 км². Насельніцтва на 2018 год — 547 328 чалавек. Знаходзіцца за 33 км адбеларуска-летувіскай граніцы. Вузел чыгунак (5 кірункаў) і аўтамабільных дарог. Аэрапорт.
Фрагмэнт мапыВКЛ (Вэнэцыя, 1690 г.) з назвамі Вільні на розных мовах:Widaw на нямецкай,Vilna на італьянскай,Wilenski [горад, замак] на літоўскай (беларускай — мовеліцьвінаў[3]),Wilna на польскай,Vilne на францускай,Vilna на лаціне[4]
Тапонім Вільня ўтварыўся паводлеславянскай традыцыі ад назвы ракіВільні[5], левага прытокуВяльлі, што мае аналёгіі зь іншымі старажытнымігарадамі наэтнічнай тэрыторыі беларусаў[6]. Сваім парадкам,гідронім Вільня таксама мае славянскае паходжаньне[7]. Магчыма, ад беларускага дыялектавага слова вільня 'улукаткі, крутня, месца, дзе трэба круціцца, віляць на абмежаванай тэрыторыі' (напрыклад, ісьці па балотных купінах ды іншым); 'віляньне'[8]. Пад уладайСавецкай Расеі ў рэчышчыпалітыкі летувізацыі расейскі лінгвіст-балтыстУладзімер Тапароў (вучаньАлега Трубачова) зьвязваў назву ракі з сугучнымі летувіскімі словамі vilnis 'хваля', vieloti 'зьвівацца', vėlė 'душа памерлага', Velinas 'валадар царства памерлых' (пазьней — 'чорт')[9][a]. Некаторыя летувіскія дасьледнікі[11] таксама зьвязваюць гідронім зь vilnis, аднак географВадзім Жучкевіч зьвяртае ўвагу на тое, што гэтая водная назва ня мела б ніякага сэнсу[12]. Пагатоў такога значэньня ня мае ніводная водная назва ні на адной зь вядомых моваў[12]. Разам з тым, паводле мовазнаўцыВінцука Вячоркі, гіпатэтычны балтыйскісубстратавы фон беларускай мовы не адкідае магчымасьцібалтыйскага паходжаньня гідроніму[8].
У старажытных пісьмовых крыніцах места ўпамінаецца пад назвайВільня (Vilnia абоVilna, напрыклад, у лістахвялікага князяГедзіміна 1323 году «in civitate nostra regiaVilnia»[19]). Варта зазначыць, што ў старабеларускіх тэкстах з XV ст. суіснавалі формыВильня /у Вильни іВильна /у Вильне (што параўнальна зГорадна —Горадня іКоўна —Коўня), але паступова запанавала формаВильня[8]. ФормуVilniusпа-жамойцку пачалі ўжываць прыкладна з XVII ст. (М. Даўкша ў «Пастыле» 1600 году). Летувіскі тапанімістАляксандрас Ванагас мяркуе, што гэтая форма ўзьнікла пад уплывам польскай назвыWilno (у летувіскай мове няма назоўнікаў ніякага роду, у пазычаньнях ён зьмяняецца на мужчынскі). Сваім парадкам, польскаеWilno утварылася ад старабеларускага варыянтуВільна[8]. Тым часам першаснай і найбольш старажытнай назвай места ў жамойцкіх (летувіскіх) гаворках ёсьцьVilnia, на што зьвяртае ўвагу А. Ванагас і што пацьвярджаецца сучаснайлатыскай назвай —Viļņa[8].
З другой паловы XIX ст., па здушэньнінацыянальна-вызвольнага паўстаньне 1863—1864 гадоў уладыРасейскай імпэрыі пачалі надаваць вялікае значэньне напісаньню назвы места: формаВильна лічылася расейскай,Вильно (польск.Wilno) — польскай. Цяперашнюю расейскую формуВильнюс упершыню ўжылі ў 1940 годзе, калі ўлады СССР перадалі места Летуве, у гэты ж час унаркамаўцы ўсьлед за расейскай мовай пачалі прымусова ўжываць штучную формуВільнюс замест традыцыйнай беларускайВільні.
Традыцыйная гістарычная назваВільня шырока ўжываецца ў беларускіх народных прыказках, прымаўках і фразэмах: «Не за дзень Вільня станавілася» (варыянты: «Не адразу Вільню пабудавалі», «Вільня не адразу збудавалася»), «Рабі пільна (пільня) — і тут будзе Вільня» (варыянт: «Рабі пільна — і будзе Вільня!»), «Круці жорны пільна, то й тут будзе Вільня», «Язык Вільні дапытае», «Языком у Вільні, а галавою за печчу», «За рубель жабу ў Вільню пагоніць»[20][21]. Увогуле, вобраз Вільні пад традыцыйная гістарычнай назвай займае важнае месца ў беларускім фальклёры і літаратуры (Якуб Колас,Уладзімер Жылка ды іншыя).
Згодна з археалягічнымі дасьледаваньнямі, у XI—XII стагодзьдзях каля падэшвыЗамкавай гары існаваўгорад, заснаваныкрывічамі ў сутоцы рэк, які паводле славянскай традыцыі атрымаў назву ад меншай ракі Вільні. Не пазьней за другую палову XII ст. ён стаў сталіцаюўдзельнага княстваПолацкай зямлі. У ім валадарылі прадстаўнікі полацкай княскай дынастыі: у 1070 годзе —Расьціслаў Рагвалодавіч, а па 1129 годзе — ягоныя сыны[7].
Ад пачатку паселішча разьмяшчалася на Крывой (Лысай) гары, што дала яму назву Крывы горад (Крывы замак). Крывы горад упамінаецца ў гістарычных крыніцах яшчэ ў XIV ст. Нямецкія хронікі называюць Крывы горад таксама «горадамРусінскім» («civitas Ruthenica»). Пад аховай Крывога гораду на левым беразе ракі Вільні і вакол Крывой гары, на якой пазьней узьнік Верхні замак, утварылася паселішча. Археолягі выявілі тут культурны пляст таўшчынёй каля 8 мэтраў, ніжні ярус якога датуецца XIII стагодзьдзем[7].
Некаторыя дасьледнікі бачаць ў рэштках мураваных пабудовах на паўднёвы захад ад Замкавай гары паганскае капішча і катэдральны касьцёл і датуюць іх XIII стагодзьдзем, што аднак патрабуе дадатковых аргумэнтаў[22]. Згодна з паданьнем, занатаваным у некаторых гістарычных крыніцах, яшчэ да таго, як Вільня сталагорадам, на яе месцы, паводле паганскага звычаю, спальвалі князёў і баяраў. Гэты звычай нібы заснаваў мітычны князьСьвятарог[23] (Сьвінтарог, Швінтарог), які папрасіў свайго сынаСкірманта спаліць цела па сваёй сьмерці. Некаторыя дасьледнікі мяркуюць, што тут, сапраўды, спальвалі целы тагачаснай пляменнай арыстакратыі, што лічыцца сьведчаньнем працэсаў цэнтралізацыі. На думкуЎладзімера Тапарова, Сьвятарогам ад пачатку называлі месца, дзе спальвалі целы, а потым у працэсе міталягізацыі назва месца ўвасобілася ў імя князя[24].
У 1264 годзе Віленскае княства далучылася да Вялікага Княства Літоўскага[25].
ГраматаЖыгімонта I (1432 г.) «Віленскім месьцічам веры рымскае і рускім, што суць рускае веры» — сьведчаньне канфэсійнасьці назвы «рускія», пад якой разумеліліцьвінаўрускай веры[26]
Паводле легенды, што трапіла ў некаторыя хронікі, Вільню заснаваў вялікі князьГедзімін. Ён ўпаляваў на высокай гарытура, па чым спыніўся на начлег у даліне Сьвятога Рога. Уночы Гедзімін сьніў вялізнага жалезнага воўка на гары, які выў як сотня ваўкоў. Уранку князь зьвярнуўся да паганскага вяшчунаЛізьдзейкі, каб той патлумачыў сон. Лідзейка сказаў, што воўк азначае замак і места, якія тут збудуе князь, а ягонае выцьцё — славу, якая пашырыцца на ўвесь сьвет дзякуючы жыхарам гэтага места. Паданьне сьцьвярджае, што Гедзімін прыслухаўся да Лідзейкі і ў 1323 годзе збудаваў на гары замак і заснаваў места[27]. У наш час летувіскія ўлады разглядаюць гэты год як афіцыйны час заснаваньня Вільні.
Мапа Вільні, 1576 г.
НазваВільня ўпершыню сустракаецца ў грамаце даганзейскіх местаўЛюбэку,Брэмэну,Магдэбургу іКёльну ад 25 студзеня 1323 году, дзе гаворыцца што Вільня існавала з даўніх часоў[7]. З дакумэнта вынікае, што ўжо ў 1321 годзе тут былі касьцёлы дамініканаў (спалены прускімі крыжакамі) і францішканаў. Яшчэ раней у Вільні існавалі цэрквы, адну зь якіх — Сьвятога Мікалая збудавалі за часамі Гедзіміна[7].
Панарама Вільні, гравюра XVII ст.
Вялікі князь Гедзімін перанёс з Наваградку ў Вільню сталіцу Вялікага Княства Літоўскага. Як сталічнае места з замкам і вялікакняскім палацам Вільня ўпамінаецца ў мірнай дамове Вялікага Княства Літоўскага з Інфлянцкім ордэнам і местам Рыгай ад 2 кастрычніка 1323 году[7]. Перанос сталіцы ў адзін згарадоў Полацкай зямлі падкрэсьліваеў набыцьцё Полацкам асаблівай вагі ў Вялікім Княства Літоўскім[28].
Панарама, гравюра XVII ст.
За вялікім княземАльгердам (1345—1377) у Вільні збудавалі цэрквы Прачысьценскую, Пятніцкую, Траецкую, на Верхнім замку і, відаць, Духаўскую[7]. Пры вялікакняскай канцылярыі з XIV ст. дзеяў дзяржаўны архіў. У гэты час пачала фармавацца новая плянавальная структура места, абмежаваная рэкамі Вяльлёй, Вільняй і Качаргой. З канца XIV ст. пры манастырах і кляштарах пачалі стварацца школы і бібліятэкі. У 1383 годзе ў Вільні ўпамінаеццаРускі Горад[c] як частка пасаду на ўсход ад пазьнейшыхЗамкавай іВялікай вуліцаў. Да канца XVIII ст. гэтая мясцовасьць былаюрыдыкай праваслаўных мітрапалітаўКанстантынопальскага патрыярхату, пазьнейКіеўскай, галіцкай і ўсяе Русі мітраполііСьвятога Пасаду[22].
22 сакавіка 1387 году Вільня першай у Вялікім Княстве Літоўскім атрымалаМагдэбурскае права, што станоўча паўплывала на эканамічнае разьвіцьцё места. Гэта ўзмацніла і пашырыла гандлёвыя зьвязкі зь местамі Ганзы іКаралеўства Польскага. Вільня пачала выкарыстоўваць герб з выявай Сьвятога Хрыстафора, які пераходзіць цераз раку зь дзіцём-Ісусам на плячах. У гэтыя ж часы тут пачалі ўтварацца рамесныя цэхі, якія тады называліся брацтвамі. Пад 1392 годам упамінаеццавойт пад прозьвішчам Вышка, хоць местам у тыя часы фактычна кіраваў вялікакняскіцівун.
Вільня моцна пацярпела ад набегаў крыжакоў у 1321, 1365, 1375 і іншыя гады. У 1377 годзе яны спалілі частку места. У 1390 годзе па 6-дзённай аблозе крыжакі пад камандаюЭнгельгарта Рабэ атачылі і па штурме 4 жніўня захапілі Крывы замак, аднак ня здолелі ўзяць Ніжні замак. У зацятай разьні, пад мечамі крыжакоў і іхных хаўрусьнікаў —жамойтаў, загінула некалькі тысячаў абаронцаў[30]. У 1391 годзе напад паўтарыўся і прывёў да сутыкненьня ў прадмесьці Вільні. У 1399 годзе гросмайстарТэўтонскага ордэнуКонрад Валенрод па трохмесячнай аблозе захапіў места і спаліў яго, але замак ня ўзяў. Ягонае войска, забіўшы больш за 14 000 жыхароў, адышло. У 1402 годзе захопнікі зноў падыйшлі пад Вільню, але на гэты раз іх ушчэнт разьбіўВітаўт. У 1399 і 1419 гадох места моцна пацярпела ад пажараў.
Панарама Вільні, 1796 г.
Паводле францускага падарожнікаЖыльбэра дэ Лянуа, у 1413 годзе Вільня ня мела ўмацаваньняў. Места выцягнулася вузкай палосай уздоўж ракі Вільні і мела драўляную забудову, сярод якой трапляліся мураваныя цэрквы і касьцёлы. На высокай пясковай гары месьціўся замак, умацаваны «каменьнем, зямлёй і мурам». У гэты час у Вільні жыло шмат купцоў і рамесьнікаў. Тут дзеяў рачны порт. У 1440-я гады ў месьце два разы на год праводзіліся кірмашы. Тутэйшыя купцы мелі права бязмытнага гандлю на ўсёй тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага.
У 1401 годзе ў Вільні падпісаліВіленска-Радамскую унію, якая юрыдычна замацавала зьвяз Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага ў змаганьні зь нямецкай агрэсіяй. У 1413 годзе яна стала сталіцайваяводзтва, з 1416 году тут знаходзілася рэзыдэнцыяправаслаўнага мітрапаліта Вялікага Княства Літоўскага. Паступова Вільня набыла статус важнага палітычнага цэнтру Ўсходняй Эўропы. У 1432 годзе вялікі князь афіцыйна прызначыў у Вільню войта, у гэты ж час утварылася меская рада. У яе склад уваходзілі 24 райцы і 12 бурмістраў, якія пароўну падзяляліся на «лавіцу рускую» (праваслаўных, пазьней уніятаў) і «лавіцу рымскую» (рыма-каталікоў)[22]. У 1533 годзе службовыя абавязкі ў магістраце выконвалі бурмітры і райцы Рыгор Мэка, Гаўрыла Аліфаровіч, Мікола Сяльковіч, Адашка Семяновіч, Юры Нястука і Васіль Фядкевіч. Усе яны мелібеларускае паходжаньне[31].
Палац Сапегаў. Я. Шолма, 1819 г.
У ХV ст. у Вільні збудавалі пэрлінубеларускай готыкі —касьцёл Сьвятой Ганны, фундатаркай якога была другая жонка Вітаўта — смаленская князёўнаГанна Сьвятаслаўна. 4 сакавіка 1484 году ў Вільні памёркняжыч Казімер, пахаваны там. Ён лічыцца сьвятым і заступнікам Вялікага Княства Літоўскага. У 1492 годзе ў Вільні заснавалімынцу і першую аптэку. З канца XV ст. у глыб Вялікага Княства Літоўскага пачалі рабіць набегі татары і маскавіты, што стварала небясьпеку для сталіцы. У зьвязку з гэтым магістрат пастанавіў збудаваць вакол местаабарончы мур, урачыстая закладка якога адбылася 23 красавіка 1498 году. Сьпярша збудавалі 5 брамаў — Віленскую, Троцкую, Траецкую, Спаскую і Замкавую, пазьней зьявіліся яшчэ 5 брамаў — Татарская, Рудніцкая, Субач, Бэрнардынская і Мокрая. Будаваньне муру скончылася ў 1522 годзе, ягоная даўжыня склала 2,4 км.
У XVI ст. адбываўся далейшы росквіт Вільні: тут зьявіліся раскошныя палацы Радзівілаў, Хадкевічаў, Сапегаў, Астроскіх, Кішкаў і іншых магнатаў. На актывізацыю мураванага будаваньня паўплывалі таксама пажары ў 1419, 1513, 1520, 1530 і 1557 гадох. У XVI ст. колькасьць 2- і 3-павярховых камяніцаў дасягнула сотні, сфармавалася радыяльная сыстэма вуліцаў. Паводле сьведчаньня сучасьнікаў, у 1517 годзе Вільня велічынёй раўнялася Кракаву з усімі ягонымі прадмесьцямі. Аднак дамы ў Вільні не прымыкалі адзін да аднаго ўшчыльную, як у польскіх местах, а аддзяляліся агародамі, садамі і прысадамі[31].
У 1511 годзе ў месьце дзеялі 14 цэркваў (у тым ліку Міколы Перанесенская, Міколы Ўсьпенская, Кацярынінская, Спаская, Прачысьценская, Міхайлаўская, Раства, Іванаўская, Пятніцкая, Казьмадзям’янаўская, Юр’еўская на Росах, саборная Петрапаўлаўская на Зарэччы, манастыр Сьвятой Тройцы) і 7 касьцёлаў. У 1514 годзе па пераможнайАршанскай бітве ў Вільні зь вялікім трыюмфам сустрэлі князяКанстантына Астроскага. У падзяку Богу і ў гонар перамогі над маскоўскімі войскамі ён збудаваў на месцы старажытных драўляных Траецкай і Мікалаеўскай цэркваў мураваныя.
У 1536 годзе цераз раку Вяльлю перакінулі першы мураваны мост, які пазьней атрымаў назвуЗялёнага. З 1524 году пачала дзеяць паперня, каля 1540 году — арсэнал ілюдвісарня, зь сярэдзіны XVI ст. — вадаправод у драўляных трубах. У 1547 годзе Марцін Палецкі заснаваў шкляную гуту. У 1596 годзе ў Вільні было 15 цэркваў, 14 касьцёлаў, адзін лютэранскі і два кальвінісцкія зборы, а таксама некалькі сынагогаў.
Яшчэ ў 1397 годзе ўпамінаецца пра існаваньне школы для дзяцей месьцічаў, якая дзеяла пры Катэдры. Пазьней невялікія школы існавалі пры манастырах. У 1413 годзе Вільню наведаў паплечнікЯ. ГусаГеранім Праскі, якога прыняў пры сваім двары вялікі князь Вітаўт. За вялікім княземАляксандрам (1492—1506) пры Ніжнім замку жылі астраномВойцех з Брудзева і публіцыстЭразм Вітэлі. За вялікім княземЖыгімонтам Аўгустам (1548—1572) у Вільні адкрылася першая карцінная галерэя і бібліятэка (налічвала больш за 1 тысячу кніг). У 1570 годзе ў Вільні заснаваліезуіцкі калегіюм, які ў 1579 годзе паводле прывілею караля і вялікага князяСтэфана Баторыя і на блаславеньне папыРыгора XIII ператварылі ўва ўнівэрсытэт (па-лацінску:Alma academia et universitas Vilnensis societatis JESU). У XV—XVI стагодзьдзях у месьце дзеялі 5 праваслаўных брацтваў, найбольшым зь якіх было Траецкае.
Апрочліцьвінаў, у Вільні з часоў Альгерда пачалі сяліцца жыды і немцы, за Вітаўтам — крымскія татары, заЖыгімонтам Кейстутавічам — палякі і італьянцы. Неўзабаве места стала важным цэнтрам жыдоўскай культуры ўва Ўсходняй Эўропе. З прычыны свайго вялікага духоўнага значэньня Вільня атрымала назвуПаўночны Ерусалім.
Моцны пажар у 1610 годзе зьнішчыў у Вільні 4700 дамоў, замкі і 10 сакральных будынкаў. Пры падтрымцыкараля і вялікага князяЎладзіслава Вазы, а таксамаканцлераЛьва Сапегі места аднавілі. Цэнтар Вільні забудоўваўся ў асноўным мураванымі будынкамі, узьніклі новыя вуліцы і пляцы. На 1647 год у месьце было каля 839 крамаў, 37 сакральных будынкаў, 10 друкарняў.
Фрагмэнт мапыРэчы Паспалітай, дзе Вільня сьцьвярджаецца часткайБелай Русі (Russia Bianca), якая цалкам атаясамліваецца зьЛітвой (Lituania), тым часамЖамойць (Samogitia) падаецца асобна ад Літвы, аМасковія (Moscovia) — асобна адРусі (Вэнэцыя, 1740 г.)
Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Вільні і ваколіцаўліцьвінамі: «виленский гость литвин Дема Матвеев» (1555 год)[33], «литвин Виленского повету Абросимка», «литвин города Вилны Ян», «литвин Виленского повету Сашка», «литвин Виленского повету Христофор Рудинской», «литвин шляхтич кормовой Виленского повету Матяш Збороцкий» (усе 1609—1610 гады)[34], «литвин Виленского повету Федор Косарев, шляхтич» (1610 год)[35], «литвин Агейка Родионов, Виленского повету» (1657 год)[36]. Тым часам у складзенай у 1621—1622 гадох«Палінодыі»(uk) архімандрытаКіеўска-Пячэрскай лаўрыЗахара Капысьценскага(uk) Вільня азначаецца як «местабеларускае»[37].
За часамівайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай па працяглай аблозе 8 жніўня 1655 году маскоўскія войскі з вулічнымі баямі авалодалі местам, якое па захопе гарэла 17 дзён[22]. 11 ліпеня 1660 году войскі Вялікага Княства Літоўскага на чале зМ. К. Пацам вызвалілі сталіцу. Кіраўніка маскоўскай залогі пакаралі сьмерцю ўласныя салдаты — за катаваньні і масавыя забойствы месьцічаў з асаблівай жорсткасьцю:«много людей невинно покарал и на части рассекши, из пушек ими стрелял, иных на кол сажал, беременных женщин на крюках за ребра вешал, и они вися на крюках, рождали младенцев»[38]. У выніку гэтай вайны Вільня страціла палову насельніцтва, захопнікі зруйнавалі і разрабавалі места. Толькі ў канцы XVII ст. Сапегі, Пацы і Слушкі пачалі адбудоўваць палацы і фундаваць цэрквы і касьцёлы.
УВялікую Паўночную вайну Вільню двойчы руйнавалішвэдзкія войскі, у 1702 і 1707 гадох. Места моцна пацярпела ад мору ў 1709—1711 гадох. Па вайне Вільня паступова адрадзілася. Тут пачалі выходзіць газэты «Кур’ер Літоўскі» («Kurier Litewski») і «Газэта Віленская» («Gazeta Wileńska»). У 1773 годзе па ліквідацыіордэна езуітаў утварыласяАдукацыйная камісія.
У 1788 годзе Расейская імпэрыя ўвяла свае войскі ў Вільню. У 1794 годзе места стала адным з галоўных цэнтраўпаўстаньня Т. Касьцюшкі. У ноч на 23 красавіка паўстанцы на чале зЯ. Ясінскім узялі ўладу ў свае рукі. Яны раззброілі расейскія войскі і арыштавалі афіцэраў на чале з генэрал-маёрам М. Арсеньевым. УтварыласяНайвышэйшая Літоўская Рада. 19—20 ліпеня Вільні беспасьпяхова штурмавалі расейскія войскі, аднак 11 жніўня яны ўсё ж захапілі места і такім чынам здушылі паўстаньне ў Вялікім Княстве Літоўскім.
Адступленьне французаў празь Вільню.Я. Дамель, 1846 г.
У вынікутрэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Вільня апынулася ў складзеРасейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам сьпяршаЛітоўскай, потымВіленскай губэрні,Віленскага генэрал-губэрнатарства. У 1797 годзе пры Віленскім унівэрсытэце адкрылася школа прыгожых мастацтваў, пераўтвораная ў 1803 годзе ў факультэт малярства, скульптуры і гравюры. У пачатку XIX ст. Вільня была трэцім велічынёй местам у Расейскай імпэрыі (пасьляМасквы іПецярбургу)[38], тут было больш за 700 мураваных і столькіх ж драўляных будынкаў, 25 касьцёлаў і цэркваў, 23 кляштары і манастыры.
Увайну 1812 году 16 чэрвеня Вільню занялі войскіНапалеона, які 1 ліпеня падпісаў дэкрэт аб стварэньні Часовага Ўраду Вялікага Княства Літоўскага. 28 лістапада места зноў занялі расейскія войскі. Па вайне тут існавалі патрыятычныя таварыствышубраўцаў,філяматаў,філярэтаў, «прамяністых».
Беларусы на этнаграфічнай мапе Эўропы (Парыж, 1885 г.)
Зь сярэдзіны XIX ст. у Вільні пачала разьвівацца прамысловасьць. У 1860—1862 гадох празь места прайшла чыгункаПецярбург —Варшава, у 1874 годзе —Лібаўска-Роменская. У 1864 годзе ў Вільні адкрылася першая фабрыка (газавая), пачаў дзеяць чыгуналіцейны завод Цымэрмана. Найбольшае прадпрыемства таго часу — тытунёвае таварыства Дурунчы і Шмемана — утварылася ў 1865 годзе. У пачатку 1880-х гадоў адкрыліся прадпрыемствы мэтала — і дрэваапрацоўкі, гарбарнай, харчовай прамысловасьці. У 1894—1895 гадох у месьце працавалі 286 прадпрыемстваў, у 1906 годзе — 225, у 1914 годзе — 266. У 1897 годзе ўтварылася акцыянэрнае таварыствабровара Шопэна, у 1900 годзе пачаў працаваць мэталаапрацоўчы завод. З пачаткам дзейнасьці газавай фабрыкі, цэнтральная частка места асьвятлялася газай (з 1876 году — іншыя вуліцы). У 1879—1882 гадох замест драўлянага водаправоду праклалі жалезны. З 1893 году пачала працавацьконка, з 1896 году — тэлеграфная станцыі і тэлефонная сетка. У 1905 годзе зьявіліся першыя аўтамабілі, у 1908 годзе —трамвай[40].
У пачатку XX ст. у Вільні дзеялі 31 царква і 3 манастыры, 15 касьцёлаў і 3 кляштары, малельня старавераў, 2 лютэранскія і кальвінскі зборы, 5 сынагогаў і 90 малітоўных дамоў, мячэт. Існавала некалькі навучальных установаў, у тым ліку настаўніцкі інстытут, 2 мужчынскія і 1 жаночая гімназія, рэальная, меская, чыгуначная, клясычная, пяхотна-юнкерская, камэрцыйная і хіміка-тэхналягічная вучэльні, паштова-тэлеграфная школа, Літоўская духоўная і Рымска-каталіцкая эпархіяльныя сэмінарыі, Марыінскія вышэйшыя жаночыя курсы, і інш.
16 лютага 1918 году Летувіская Тарыба абвясьціла Вільню сталіцай адноўленайЛетувіскай дзяржавы, хаця фактычнай сталіцай Летувы былаКоўна. Адначасна 25 сакавіка 1918 году згодна зТрэцяй Устаўной граматай Вільня абвяшчалася часткайБеларускай Народнай Рэспублікі. Тут утварыласяБеларуская рада, жыхары места атрымалі ПасьведчаньніНароднага Сакратарыяту БНР[43]. 14 жніўня 1918 году адбылася нарада прадстаўнікоў сацыял-дэмакратычных арганізацыяў Летувы і Заходняй Беларусі, 1—3 кастрычніка 1918 году — першы зьезд Камуністычнай партыі Летувы і Заходняй Беларусі. У сьнежні 1918 году ў Вільні знаходзіўся ўрад БНР. Па адыходзе нямецкіх войскаў, 1 студзеня 1919 году польская мясцовая Самаахова заняла места і разьбіла бальшавікоў, аднак ужо 5 студзеня мусіла была адступіць, уцякаючы ад саветаў[44][45]. Па займаньні гэтай тэрыторыіЧырвонай арміяй 15 сьнежня 1918 году Вільню абвясьцілі сталіцай Савецкай Летувы. 27 лютага 1919 году Вільня стала сталіцайЛітоўска-Беларускай ССР (ЛітБел). 19 красавіка 1919 году Вільню занялі польскія войскі[45]. Савецкія войскі зноў занялі Вільню 14 ліпеня 1920 году[46]. Як вынік «бунту» дывізііЖалігоўскага, які адбыўся 8 кастрычніка 1920 году Вільня на пэўны час стала цэнтрамСярэдняй Літвы. 8 студзеня 1922 году адбыліся выбары ў Часовы Сойм Сярэдняй Літвы, які 20 лютага 1922 году пастанавіў далучыць Віленскую зямлю да міжваеннайПольскай Рэспублікі.
Пастанова часовай управы Вільні ад 6 кастрычніка 1939 г. аб патрымцы ўваходжаньня ў складБеларускай ССР, надрукаваная ў газэцеВіленская праўда
19 верасьня 1939 году згоднапактам Молатава-Рыбэнтропа ў Вільню ўвайшлі савецкія войскі, утварыласяВіленская вобласьць. 22 верасьня па-беларуску пачала выходзіць газэта «Віленская праўда», таксама ў Вільні разьмясьцілася рэдакцыя галоўнай савецкай газэты дляЗаходняй Беларусі — «Свабодная Беларусь». 24 верасьня ў актавай залі Віленскай беларускай гімназіі адбылася афіцыйная ўрачыстасьць з нагоды далучэньня Вільні да Беларусі. Каб задаволіць попыт на беларускамоўнае навучаньне ў гімназіі арганізавалі дзесяць паралельных клясаў, а неўзабаве выйшла пастанова ўладаў аб адкрыцьціДругой Віленскай беларускай гімназіі. НаЛукіскім пляцы адбыўся мітынг з удзелам 75 тысячаў месьцічаў, у рэзалюцыі якога гаварылася, што працоўныя Вільні галасуюць за ўваходжаньне ў складБеларускай ССР[49].
Міністар замежных справаў ЛетувыЁзас Урбшыс(be) падпісваеўмову зСССР аб узаемнай дапамозе і перадачы Летуве места Вільні, 10 кастрычніка 1939 г.
Па таемным пераразьмеркаваньні зонаў уплыву паміжТрэцім Райхам іСССР (28 верасьня 1939 году) 10 кастрычніка 1939 году адбылося падпісаньнесавецка-летувіскай дамовы аб перадачы Летуве Вільні і Віленскай вобласьці. У Беларускай ССР дамова не публікавалася да 1 лістапада[50] (у дзень яе складаньня газэта «Звязда» апублікавала карэспандэнцыю, дзе паведамлялася, як віленчукі рыхтуюцца да выбараў дэпутатаў у Народны сход Заходняй Беларусі)[50]. 12 кастрычніка 1939 году старшыня Рады Беларускай Народнай РэспублікіВасіль Захарка накіраваў пратэст прэзыдэнту ЛетувыАнтанасу Сьмятоне супраць падпісаньня дамовы «аб пераходзе да Летувы беларускага места Вільні і беларускіх зямель Віленскай вобласьці», у якой паказаў на адказнасьць Летувы перад беларускім народам за гэты акт. 22 кастрычніка 1939 годуМолатаў заявіўНаткевічу, што СССР супраць зьмяненьняў граніцы, усталяваных дамовай ад 10 кастрычніка 1939 году, але не пярэчыць супраць таго, каб летувісы, якія жадаюць выехаць з Заходняй Беларусі ў Летуву, зрабілі гэта[51]. Прытым падрыхтоўка, падпісаньне і ратыфікацыя дамовы ажыцьцяўляліся без удзелу ўпаўнаважаных прадстаўнікоў БССР, яна не абмяркоўваўся ў вышэйшых органах дзяржаўнай улады Беларусі, дамова парушала палажэньні Канстытуцыі СССР 1936 году і Канстытуцыі БССР 1937 году, якія патрабавалі згоды саюзнай рэспублікі на зьмяненьне яе граніц. З пункту гледжаньня міжнароднага права дамова была чарговым падзелам тэрыторыі Беларусі[52]. Супраць далучэньня Вільні і Віленшчыны да Летувы выступіў урад Польшчы, не падтрымалі дамовыАнгельшчына іФранцыя.
Фрагмэнт артыкула «Расьце палітычная актыўнасьць хатніх гаспадынь» з газэты Беларускай ССР «Зьвязда» ад 16 лістапада1939 г. з актуальным пытаньнем: «Чаму мы аддалі Вільню Летуве?»
27 кастрычніка 1939 году летувіскія войскі ўвайшлі ў Вільню, а 28 кастрычніка адбылася афіцыйная цырымонія сустрэчы летувіскіх войскаў. У сьнежні 1939 году прэм’ер-міністар Летувы заявіў, што «Вільня і Віленскі край хоць ускосна, заваяваныя нашай арміяй»[51]. Тым часам узамен за далучэньне Вільні летувісы пагадзіліся разьмясьціць у сваёй краіне савецкія вайсковыя базы[50]. 3 жніўня 1940 году па ўльтыматумеСССР Летува бяз збройнага супраціву ўвайшла ў яго склад, Вільня стала сталіцайЛетувіскае ССР. Неўзабаве Віленскую беларускую гімназія пераўтварылі сьпярша ў прагімназію, а потым — у няпоўную сярэднюю школу, а Беларускі музэй далучылі да Акадэміі навук Летувіскай ССР.
За часаміДругой Сусьветнай Вайны 24 чэрвеня 1941 году Вільню акупавалі войскіТрэцяга Райху, якія перадалі места пад уладу летувіскай адміністрацыі. Нацысты з дапамогай летувіскіх добраахвотнікаў забілі ўВіленскім гета 95% усіх жыдоў Вільні. Нягледзячы на карныя антыбеларускія акцыі з бокуАрміі Краёвай, летувіскіх паліцыйных фармаваньняў і дывэрсантаў НКВД, у Вільні запрацавалі некалькі пачатковых беларускіх школаў, гімназія і настаўніцкая сэмінарыя, аднавіў дзейнасьць Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча, пачала выдавацца газэта «Беларускі голас». Пад прыкрыцьцём дазволенага немцаміБеларускага нацыянальнага камітэту дзеяў віленскі камітэт падпольнайБеларускай незалежніцкай партыі, што мела на мэце ўтварыць адзіны нацыянальны фронт дзеля змаганьня з нацыстамі і бальшавікамі за незалежную Беларусь[54]. У лютым 1944 году ўлады Трэцяга Райху з улікам этнічнага і гістарычнага аспэктаў перадалі Вільню і Віленшчыну ў складГенэральнай акругі Беларусь (разам зьБерасьцейшчынай,Піншчынай іМазыршчынай)[55]. 13 ліпеня 1944 году места занялі савецкія войскі.Лаўрэнці Берыя ў сваім спэцыяльным паведамленьніЁсіфу Сталіну,Вячаславу Молатаву,Георгію Малянкову іАляксею Антонаву аб выніках апэрацыі з раззбраеньня салдат і афіцэраў польскайАрміі Краёвай ад 3 жніўня 1944 году пісаў[56]:
Стаўленьне насельніцтва да вызваленьня Вільні з-пад нямецкай улады станоўчае. Насельніцтва выказвае задавальненьне, што імша ў касьцёлах будзе цяпер служыцца па-польску, а не па-летувіску. Насельніцтва таксама спадзяецца, што Вільня будзе далучаная да Заходняй Беларусі — абы не да Летувы.
Нягледзячы на меркаваньне віленчукоў і боязнь летувісаў страціць Вільню праз факты масавай супрацы з нацыстамі, Сталін пастанавіў пакінуць места Летувіскай ССР[57]. Па вайне летувіскія ўлады зачынілі беларускую гімназію і настаўніцкую сэмінарыю, а Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча ліквідавалі і фактычна разрабавалі — большая частка яго збораў трапіла ў летувіскія музэйныя фонды і бібліятэку Акадэміі навук Летувы[58]. Да 10 жніўня 1946 году 86,9 тыс. жыхароў Вільні і Віленшчыны запісалася палякамі і выехала з СССР у Польшчу, пазьней — яшчэ каля 24 тысячаў. У 1944—1946 гадох у места перасялілі каля 100 тысячаў этнічных летувісаў, агулам да пачатку 1950-х гадоў — каля 150 тысячаў[59]. Гэты працэс працягваўся і ў наступныя дзесяцігодзьдзі[60]. Адначасна праводзілася масавая палянізацыя беларусаў-каталікоў[59]. На ўзгадненьне з Масквой і камуністычнай Польшчай летувіскія ўлады замест беларускіх школаў насаджалі польскія і расейскія, колькасьць студэнтаў-беларусаў у летувіскім Віленскім унівэрсытэце не перавышала 1%[58]. У гэты ж час савецкія ўлады цалкам спынілі ўсякае беларускае культурнае і палітычнае жыцьцё. Практычна ўсе беларускія дзеячы і іхныя радзіны трапілі пад арышты і дэпартацыю[59][61]. Рэшта беларусаў цярпела дыскрымінацыю пры ўладкаваньне на дзяржаўную службу, сярод іх значна павялічылася беспрацоўе[62].
З канца 1980-х гадоў Вільня стала галоўным цэнтрам руху за незалежнасьць Летувы, абвешчанай 11 сакавіка 1991 году. У месьце стварылі Таварыства беларускай культуры (1987 год), клюб аматараў беларускай народнай творчасьці «Сябрына» і іншыя. У студзені 1989 году ў Вільні прайшоў другі вальны сойм беларускіх суполак, у чэрвені таго ж году — першы зьездБеларускага Народнага Фронту. Пытаньне аб законнасьці і правамоцнасьці перадачы Віленскай вобласьці і іншых беларускіх зямель Летуве зноў узьнікла ў канцы 1980 — пачатку 1990-х гадоў у зьвязку з дэзынтэграцыяй Савецкага Саюзу. 29 сакавіка 1990 году Прэзыдыюм Вярхоўнага савету БССР прыняў заяву, у якой гаварылася, што Беларусь у выпадку выхаду Летувы са складу СССР будзе патрабаваць вярнуць ёй беларускія землі — места Вільню і Віленскую вобласьць, Сьвянцянскі і часткі тэрыторыі 5-і іншых раёнаў Летувы. Гэту заяву фактычна падтрымаў прэзыдэнт СССРМіхаіл Гарбачоў, якія адзначыў на прэс-канфэрэнцыі ўВашынгтоне 3 чэрвеня 1990 году, што тэрыторыя Летувы ўлучае ў сябе некалькі рэгіёнаў, якія раней належалі Беларусі[51]. Аднак па распадзе СССР Вільня засталася сталіцай незалежнае Летувіскае Рэспублікі. Як адзначае гісторыкУладзімер Арлоў, ультыматыўная заява з боку Вярхоўнага савету БССР, кантраляванага камуністамі, што дзесяцігодзьдзямі праводзілі палітыкурусіфікацыі Беларусі, напраўду была спробай Масквы стварыць яшчэ адзін ваенны канфлікт кшталтуКарабаху абоПрыднястроўяе[63]. Калі ў 1992 годзе вялікая група грамадзкіх і культурных дзеячоў зьвярнулася да таго ж самага Вярхоўнага савету з просьбай абмеркаваць стварэньне супольнай камісіі дзеля распрацоўкі варыянту-кампрамісу будучага ўладкаваньня Вільні і Віленшчыны (статус самакіраваньня, вольнага места, незалежнай ад Летувы і Беларусі зоны або аўтаноміі) з запросінамі экспэртаў-назіральнікаў Рады Бясьпекі ААН, то кіраўніцтва Вярхоўнага савету нават не паставіла гэтага пытаньня на разгляд[64].
У 1991 годзе ў Вільні аднавілася выданьне газэты «Наша Ніва», на факультэце славістыкі Віленскага пэдадагічнага ўнівэрсытэту пачала дзеяць катэдра беларускай мовы, літаратуры і этнакультуры. У 1992 годзе ў месьце ўтварылася Каардынацыйная радаБеларускага згуртаваньня ў Летуве. У 1993 годзе аднавіласяТаварыства беларускай школы, адкрылася беларуская сярэдняя школа імя Францішка Скарыны. У чэрвені 2005 году зьМенску ў Вільню пераехаўЭўрапейскі гуманітарны ўнівэрсытэт, які знаходзіцца ў летувіскай сталіцы на правах унівэрсытэту ў выгнаньні, адначасна маючы ўсе правы эўрапейскай вышэйшай навучальнай установы.
У 2009 годзе Вільню абралі Эўрапейскай культурнай сталіцай. У 2015 годзеРэмігіюс Шымашус стаў першым беспасярэдне абраным мэрам места[65]. Па атрыманьні незалежнасьці ў Вільні адрамантавалі многія з старых будынкаў, на беразеВяльлі ў гістарычных Сьніпішках збудавалі новыя камэрцыйныя будынкі. Гэты раён, як чакаецца, стане асноўным адміністрацыйным і дзелавым цэнтрам места. Ён улучае ў сябе сучасныя жылыя і гандлёвыя плошчы з будынкам муніцыпалітэту і 129-мэтровы будынакEuropa Tower. Будаваньне штаб-кватэрыSwedbank стала сымбалем важнасьці скандынаўскіх банкаў у Вільні. У 2008 годзе ў месьце збудавалі комплекс «Віленскі бізнэсовы порт», адна зь ягоных вежаў у наш час ёсьць пятым вышынёй будынкам у Летуве. На сёньняшні дзень насельніцтва і эканоміка Вільні імкліва расьце.
Знаходзіцца ў паўднёва-ўсходняй частцы Летувы. Ляжыць на сутоцы рэкВільні іВяльлі, за 33 км ад граніцы зь Беларусьсю. Плошча 392 км², 20,2% агульнай плошчы займае забудова, астатняя частку — зялёныя насаджэньні (43,9) і водныя аб’екты (2,1).
Клімат Вільнімерныкантынэнтальны з рысамі морскага, што тлумачыцца ўплывамБалтыйскага мора. Зіма адносна мяккая і сьнежная, лета кароткае і прахалоднае. Вясна і восень вельмі зацяжныя. Большую частку году дамінуе пахмурнае надвор’е. Ападкаў у сярэднім выпадае 688 мм у год, максымум — у ліпені. Моцная сьпёка ў летні пэрыяд і траскучыя маразы ўзімку бываюць, але рэдка.
Тэрыторыя муніцыпалітэту падзяляецца на 21 староства (лет.Seniūnija), межы якіх прыкладна адпавядаюць гістарычным мясцовасьцям і раёнам новай забудовы:
XIX стагодзьдзе: 1804 год — 35 тыс. чал., зь іх каля 22 тыс. каталікоў, 600 праваслаўных, 500 пратэстанаў, 100 рэфарматаў, 11 тыс. юдэяў і 60 магамэтанаў[39]; 1850 год — каля 50 тыс. чал., зь іх шляхты 6658, купцоў 272, мяшчанаў 4930, жыдоў 20 642; 1875 год — 82 668 чал; 1889 год — 109 329 чал.[68] ; 1897 год (расейскі перапіс) — 154 532 чал., зь іх 40% жыдоў, 30% палякаў, 20% расейцаў, 4,5% беларусаў, 2% летувісаў, 3,5% іншых нацыянальнасьцяў[40]
XX стагодзьдзе: 1911 год — 186 461 чал.; 1916 год — 140 800 чал.; 1941 год — 268 тыс. чал.; 1989 год — 291,5 тыс. летувісаў, 116,6 тыс. палякаў, 30,3 тыс. беларусаў, 13,3 тыс. украінцаў, 9,1 тыс. жыдоў; 1993 год — 582 чал.[5]
XXI стагодзьдзе: 2001 год (перапіс) — 542 287 чал., зь іх 57,8% пазначылі сябе яклетувісы, 18,7% — якпалякі, 14% — якрасейцы, 4% —беларусы, 0,5% —жыды, 5% — як прадстаўнікі іншых нацыянальнасьцяў; 2010 год — 560,2 тыс. чал; 2018 год — 547,3 тыс. чал.
Летувіская нацыянальная бібліятэка імя Марцінаса Мажвідаса, названая ў гонар аўтара першай друкаванай кнігі на летувіскай мове, захоўвае ў сваіх архівах 6 912 266 фізычных элемэнтаў. Найбольшы кніжны кірмаш у Балтыі праводзіцца штогод у віленскім павільёнеLITEXPO, найбуйнейшым выстаўным цэнтры Балтыі.
ПрадмесьцеЗарэчча, якое знаходзіцца недалёка адСтарога Места і ёсьць адным з найстарэйшых раёнаў Вільні, з канца XX стагодзьдзя зьяўляецца домам для руху багемных мастакоў. Тут працуюць шматлікія мастацкія галерэі і майстэрні. У 1997 годзе ўДзень Дурня Зарэчча абвясьцілі незалежнай рэспублікай[69]. На галоўным пляцы прадмесьця разьмяшчаецца статуя анёла, які дзьме ў трубу, то бок выступае ў якасьці сымбалю творчай свабоды.
У 1995 годзе ў віленскімНовым Месце паставілі першы ў сьвеце бронзавы бюст вядомаму гітарыстуФрэнку Запе[70]. Гэты бюст адзначыў нядаўна здабытую свабоду слова і пачатак новай эры для летувіскага грамадзтва.
Цэнтар сучаснага мастацтва ёсьць найбольшай пляцоўкай сучаснага мастацтва ў краінах Балтыі, з выстаўной плошчай у 2400 м². Цэнтар імкнецца да разьвіцьця шырокага спэктру міжнародных і летувіскіх выстаўных праектаў, а таксама прадстаўляе шырокі спэктар дзяржаўных праграмаў, у тым ліку ў ім праводзяцца лекцыі, сэмінары, выступы, паказы кіна- і відэаматэрыялаў, а таксама адбываюцца музычныя падзеі.
10 лістапада 2007 году авангардны рэжысэрЁнас Мэкас адкрыўЦэнтар візуальных мастацтваў. Ягоная прэм’ерная выстава называлася «Авангард: ад футурызму да флюксусу». Сучасны арт-цэнтар стаў новай культурнай прасторай места[71]. У ім экспануецца прыватная калекцыя сучаснага летувіскага выяўленчага мастацтва. У музэі праводзяцца выставы твораў з расейскагаЭрмітажу імузэяў Салямона Гугенгайма, а таксама прэзэнтуецца некамэрцыйнае авангарднае кіно. У цэнтры месьціцца бібліятэка, музэй габрэйскай культуры і калекцыі твораў Ёнаса Мэкаса іЮргіса Мачунаса.
Гарадзкая віленская опэра — незалежны опэрны тэатар у Летуве, спалучае ў сабе клясычнае і сучаснае мастацтва.Нацыянальны драматычны тэатар, Дзяржаўны малы тэатар Вільні, Дзяржаўны моладзевы тэатар і шэраг прыватных тэатраў, у тым ліку OKT/Віленскі гарадзкі тэатар, Тэатар танчаў Анджэлікі Чолінай і іншыя, ладзяць спэктаклі клясычнай і сучаснай драматургіі сусьветна вядомых летувіскіх і замежных рэжысэраў.
Нацыянальная філярмонія Летувы ёсьць найбольшай і найстарэйшай дзяржаўнай арганізацыяй, якая ладзіць клясычныя, сучасныя жывыя канцэрты і джазавыя музычныя імпрэзы ва ўсёй Летуве і за мяжой[72].Дзяржаўны сымфанічны аркестар Летувы мае разнастайны рэпэртуар, ладзіць вынятковыя праграмы, і запрашае маладыя таленты выконваць творы нароўні з выдатнымі і прызнанымі салістамі.
Вільня зьяўляецца галоўным эканамічным цэнтрам Летувы і адным з найбольшых фінансавых цэнтраў краінаў Балтыі. Нягледзячы на тое, што ў месьце пражывае толькі 20% насельніцтва Летувы, яно стварае каля адной траціныСУП краіны[73]. Намінальны СУП на душу насельніцтва ўВіленскім павеце на 2014 год складаў каля 18 100 эўра[74], што робіць яго найбольш заможным рэгіёнам Летувы. У 2008 годзе ўнёсак Вільні ў бюджэт краіны склаў амаль 3 млрд эўра, што складае каля 40% агульнага бюджэту. На 2015 год сярэдняя гадавая зарплата да спагнаньня падаткаў у Вільні складае каля 10 000 эўра.
У наш час у Вільні актыўна разьвіваюцца сучасныя сонечныя ілазэрныя тэхналёгіі, дзякуючы такім вытворцам, як «Arginta», «Precizika», «Baltic Solar», а таксама «Ekspla» і «Eksma». Апроч таго, пасьпяхова пастаўляюць на сусьветныя рынкі сваю прадукцыю біятэхналягічныя вытворцы «Fermentas Thermo Fisher», «Sicor Biotech». У 2009 годзе ў Вільні банкBarclays адкрыў тэхналягічны цэнтар, які зьяўляецца адным з чатырох глябальных стратэгічных інжынэрных цэнтраў банку.
У 2013 годзе ў выніку гандлёвага падарожніцтва на грамадзянаў Беларусі прыпала каля 25% таваразвароту ў гандлёвых сетках Вільні[75].
Вільня знаходзіцца блізка да граніцыЭЗ зьБеларусьсю ў пэўным «мёртвым куце» з боку транспартных шляхоў. Празь места ідуць транзытныя цягнікі зРасеі празьБеларусь уКаралявец. Іншыя важныя транспартныя шляхі ідуць праз гістарычную сталіцу Летувы —Коўна. Да яе зь Вільні ідзе хуткасная магістраль.
У грамадзкім транспарце Вільні дамінуюцьаўтобусы ітралейбусы. Прылеглыя да Вільні населеныя пункты злучаюцца зь местам з дапамогай чыгункі (электрацягнікі). Першыя рэгулярныя аўтобусныя маршруты зьявіліся ў 1926 годзе, а першыя тралейбусы пачалі рух у 1956 годзе.
У канцы 2007 году ў Вільні ўвялі электронную білетную сыстэму. Каб карыстацца грамадзкім транспартам, трэба купіць электронную картку ў крамах або газэтных кіёсках і пералічыць на яе адпаведную суму грошай. Месячныя карткі можна набыць адзін раз і пералічваць адпаведную суму грошай штомесяц рознымі спосабамі, у тым ліку праз інтэрнэт. Да жніўня 2008 году замест электронных білетаў выкарыстоўваліся папяровыя месячныя квіткі[76]. Ранейшыя квіткі на адну паездку замянілі на 30 і 60-хвілінныя білеты.
Віленскі аўтапарк грамадзкага транспарту выкарыстоўвае нізкападлогавыя аўтобусыVolvo іMercedes-Benz, а таксама тралейбусыSolaris. На маршрутах да гэтага часу ходзяць некалькі старых аўтобусаўŠkoda, зробленых у Чэхіі, але многія зь іх цалкам адрамантавалі ўнутры. У 2017 годзе мэрыя Вільні пачала праект абнаўленьня аўтобуснага аўтапарку, аб’явіўшы закуп новых 250 аўтобусаў зь нізкім узроўнем падлогі. Праект прывядзе да таго, што кожны 6 з 10 мескіх аўтобусаў да сярэдзіны 2018 году, будзе новым. Гэта дазволіць пасажырам выкарыстоўваць такія сучасныя тэхналёгіі, як бясплатныWi-Fi і зараджаць свае электронныя прылады ў час паездкі[77]. На 5 верасьня 2017 году былі прадстаўлены 50 новых аўтобусаў Isuzu[78]. Віленскі муніцыпалітэт таксама арганізаваў конкурс на закуп 41 новых тралейбусаў, ягоны пераможца кампанія Solaris згодна з дамовай паставіць новыя тралейбусы да восені 2018 году. У іх таксама будуць функцыі бясплатнага Wi-Fi і зарадкі прыладаў[79].
У 2000-х гадох зьявіліся прапановы сеткі электрычнага трамваю імэтрапалітэну. Аднак ніводны з гэтых праектаў пакуль не рэалізавалі.
Замкі, некаторыя палацы і касьцёлы Вільні — часткаНацыянальнага музэю Летувы. Найбольшая калекцыя мастацтва знаходзіцца ўМастацкім музэі Летувы. У Віленскай карціннай галерэі, якая належыць да Мастацкага музэю, захоўваецца калекцыя старадаўняга мастацтва XVI — пачатку XX стагодзьдзя. На іншым беразе ракі Вяльлі, Нацыянальная мастацкая галерэя праводзіць сталую экспазыцыю летувіскага мастацтва XX стагодзьдзя, а таксама шматлікія выставы сучаснага мастацтва.
Дом сыгнатараў, дзе ў 1918 годзе падпісаліАкт незалежнасьці Летувы, у наш час лічыцца помнікам гісторыі. Дзее Музэй ахвяраў генацыду, прысьвечаны ахвярам савецкай рэпрэсіяў.
Як і большасьць сярэднявечных местаў, Вільня найбольш забудоўвалася вакол ратушы.Замкавая вуліца, галоўная артэрыя, злучаепалац вялікіх князёў зратушай. Іншыя вуліцы агінаюць шляхецкія палацы, сакральныя будынкі, крамы і майстэрні рамесьнікаў. Вузкія выгнутыя вулачкі і панадворкі запаўняюць радыяльны плян сярэднявечнага места.
Старое Места, гістарычны цэнтар Вільні, ёсьць адным з найбольшых на ўсходзе Эўропы і займае тэрыторыю ў 3,6 км². Тут канцэнтруюцца найвядомейшыя гістарычныя і культурныя славутасьці. Камяніцы ў Старым Месьце будаваліся на працягу некалькіх стагодзьдзяў, што стварыла сумесь самых розных архітэктурных стыляў. Хоць Вільня лічыцца местам эпохібарока, тут таксама ёсьць прыкладыгатычнай архітэктуры (Касьцёл Сьвятой Ганны), а таксама архітэктурыэпохі Рэнэсансу ды іншых стыляў. Дзякуючы сваёй унікальнасьці, Старое Места Вільні ў 1994 годзе ўлучылі ўСьпіс сусьветнай спадчыныЮНЭСКО[80].
АнсамбльВіленскага ўнівэрсытэту складаецца з 13 панадворкаў, аточаных будынкамі XV стагодзьдзя.Вострая брама ёсьць адзінай ацалелай брамай зь першых арыгінальных пяці брамаў угарадзкім муры. Яе аздабляе фрэска Найсьвяцейшай Панны Марыі, якая, паводле вернікаў, творыць цуды. Больш за 200 шыльдаў і памятных дошак пісьменьнікаў, якія жылі і працавалі ў Вільні, у лік якіх уваходзяць і замежныя аўтары, аздабляюць сьцены наЛітарацкай вуліцы ў Старым Месьце. У мясцовасьціАнтокалі месьціццакасьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла — шэдэўр XVII стагодзьдзя, выкананы ў стылі барока і вядомы сваім адметным інтэр’ерам, дзе можна пабачыць каля 2 тысячаў фігураў ляпніны.
^ДасьледнікІван Ласкоў зьвяртае ўвагу на наступную супярэчлівасьць балтыйскіх этымалёгіяў: «Гідранімія Летувы, Латвіі і Ўсходняй Прусіі такімі дасьледнікамі, якА. Трубачоў іЎ. Тапароў і іх школа, без усякага аналізу абвяшчаецца наскрозь балтыйскай, хоць у большай частцы сваёй з балтыйскіх моваў не разьвязваецца. І знайшоўшы дзесьці такія ж, як у Балтыі, тапонімы, балтафілы сьцьвярджаюць: тут былі балты. Даходзіць да сьмешнага: балты, на погляд іх, сягалі аж даЎфы — на той падставе, мабыць, што назва Ўфа нагадвае летувіска-латыскае ўпэ 'рака'»[10]
^«Ibi primum oppidum Wilno, quod et in hanc diem caput genti est, ex nomine Villii Ducis, quo auctore et Italiam deseruerant et regiones illas ingressi fuerant, condidere, fluminibus quoque circa illud fluentibus, Villia et Wilno, ex eiusdem Ducis nomine, indidere nomina»[18]
^Улацінскім перакладзеХронікі Віганда, складзенай у 1393—1394 гадох, захавалася характарыстыка Вільні якcivitas Rutenica або гораду, заснаванагарусінамі[29]
^Kronika powstań polskich 1794—1944. — Warszawa: Wydawnictwo Kronika, 1994. S. 345.
^абMaculevičius S., Baltrušiene D. Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo. — Kaunas: Kraštotvarka, 1999. S. 82.
^Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione. — Wilno: Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, 1937. S. 41.
.png)
%2c_Wilna_in_Polish%2c_Vilne_in_French%2c_Vilna_in_Latin_(V._Coronelli%2c_1690)_(2).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_%25D0%25B0%25D0%25B4_27_%25D0%25B2%25D0%25B5%25D1%2580%25D0%25B0%25D1%2581%25D0%25BD%25D1%258F_1432_%25D0%25BC%25D0%25B5%25D1%2581%25D1%2586%25D1%2596%25D1%2587%25D0%25B0%25D0%25BC_%25D0%2592%25D1%2596%25D0%25BB%25D0%25B5%25D0%25BD%25D1%2581%25D0%25BA%25D1%2596%25D0%25BC.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(2).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_-_cathedral.jpg)
.jpg)
