Ватыкан (па-італьянску:Stato della Città del Vaticano) — незалежная дзяржава-горад і цэнтарРымска-каталіцкай царквы[1], рэзыдэнцыя яе главы —папы рымскага. Знаходзіцца ў заходняй частцыРыму. Тэрыторыя — 0,44 км². У Рыме й яго ваколіцах Ватыкану таксама належаць тры саборы (у імя найсьв. Панны Марыі, сьв. Яна Лятэранскага й сьв. Паўла па-за Сьценамі), шэраг палацаў і вілаў агульнай плошчай 0,7 км². Паблізу Рыму ўзамку Кастэль-Гандольфа знаходзіцца летняя загарадная рэзыдэнцыя папы рымскага.
Ватыкан, па сутнасьці, ня мае свайго сталага насельніцтва. На яго тэрыторыі пражывае Папа, кіраўнікі Рымскай курыі, службоўцы ватыканскіх установаў, вайскоўцыПапскай швайцарскай гвардыі. Паводле зьвестак на 2004 год, у ватыканскіх установах працуе каля трох тысячаў супрацоўнікаў, зь якіх маюць рэлігійны сан 1300 чалавек. Ватыканскае грамадзянства носіць адміністрацыйны характар. У пэрыяд свайго знаходжаньня на службе ватыканскім супрацоўнікам падаецца падданства Сьвятога Прастолу, а ў выпадках паездак за мяжу (за межыІталіі) выдаюцца службовыя або дыпляматычныя пашпарты Сьвятога Прастолу. Афіцыйныя мовы —лаціна (у паўсядзённым жыцьці на ёй амаль ніхто не гаворыць і яна выкарыстоўваецца выключна ў афіцыйных друкаваных дакумэнтах Ватыкану й падчас набажэнстваў). У дыпляматычнай перапісцы выкарыстоўваеццафранцуская. Паўсядзённымі й гутарковымі па частаце ўжываньня зьяўляюццаітальянская,гішпанская,ангельская,нямецкая йфранцуская мовы. Грашовая адзінка —эўра. Папская дзяржава па дагаворы з урадам Італіі ў абмежаваных маштабах чаканіць таксама ўласную манэту —ватыканскі эўра, прызначаны ў асноўным для нумізматаў.
Галоўнымі афіцыйнымі сьвятамі зьяўляюцца — дзень абраньня актуальнага Папы (13 сакавіка)[1],Божае Нараджэньне йВялікдзень.
Гістарычна цяперашні Ватыкан стаў пераемнікамПапскай вобласьці. У756 годзе франскі карольПіпін Кароткі (бацькаКарла Вялікага) у выніку супрацьборства зьлянгабардамі йбізантыйцамі падарыў папуСтэфану IIРым і некалькі правінцыяў у цэнтральнай Італіі, што склала гістарычнае ядро Папскай дзяржавы, так званай «спадчыны сьвятога Пятра». Ватыкан на сёньняшні дзень зьяўляецца самым старым дзяржаўным утварэньнем. Інстытуты ягонай дзяржаўна-царкоўнай улады наўпрост ўзыходзяць даРымскай імпэрыі. Папская дзяржава спыніла сваё існаваньне20 верасьня1870 году, калі войскі караляЭмануіла II Савойскага падчас завяршэньня аб’яднаньня краіны ўвайшлі ў «вечны горад» і абвесьцілі яго сталіцай Італіі. Папа катэгарычна не пагадзіўся з гвалтоўным захопам Рыму і не прызнаў ягоную анэксію. Паўстала «рымскае пытаньне».
Пасьля працяглага пэрыяду непаразуменьня паміж урадамІталіі й Сьвятым Прастолам бакі пайшлі на ўрэгуляваньне адносінаў.11 лютага1929 году былі падпісаныяЛятэранскія дамовы (Канкардат), паводле якіх прызнавалася сувэрэннасьць ватыканскай дзяржавы. У1984 годзе Італія й Ватыкан падпісалі новы Канкардат. У адрозьненьне ад папярэдняга, паводле якогакаталіцызм афіцыйна аб’яўляўся дзяржаўнай рэлігіяй, новы канкардат надае італьянцам фармальна поўную волю выбару рэлігіі.
З пункта погляду дзяржаўнага ладу Ватыкан — абсалютная тэакратычнаяманархія, якая не перадаецца паводле спадчыны[3]. Глава дзяржавы —папа рымскі. У выпадку ягонай адсутнасьці або сьмерці бягучымі справамі Ватыкану кіруе камэрленг Сьвятой Рымскай царквы, выконваючы ролю месцаназіральніка ў папярэдні час перад выбарам новага папы. Папу належыць вярхоўная заканадаўчая, выканаўчая й судовая ўлада. У ягоную кампэтэнцыю ўваходзіць прэзэнтацыя Ватыкану ў міжнародных адносінах, заключэньне, ратыфікацыя й дэнансацыя міжнародных дагавораў й канкардатаў, прыём дыпляматычных прадстаўнікоў і прызначэньне прадстаўнікоў Ватыкану ў іншых краінах. Папа абіраецца пажыцьцёва калегіяйкардыналаў. Абраньне зьдзяйсьняецца на канклаве (лац.пад ключом) зь ліку кардыналаў шляхам таемнага галасаваньня большасьцю ня меней за дзьве траціны галасоў. Вышэйшыя кансультатыўныя органы:Сусьветны сабор Рымска-каталіцкай царквы,Калегія кардыналаў іБіскупскі сынод. Сусьветны (або Ватыканскі) сабор склікаецца пэрыядычна раз у некалькі дзясяткаў гадоў для абмеркаваньня найболей важных царкоўных праблем. Апошні сабор склікаўся ў 1962—1965 гадах (21 Сусьветны або Ватыканскі сабор).
Калегія кардыналаў, то бок дарадчы орган пры Папе, зьбіраецца для абмеркаваньня найболей важных царкоўных справаў і для выбараў Папы. Падчас абраньня пантыфіка ў калегіі (канклаве) могуць удзельнічаць толькі кардыналы маладзейшыя за 80 гадоў, прызначаныя Папам пажыцьцёва. Так, зь цяперашніх 189 кардыналаў 174 прызначаныяЯнам Паўлам II. Каля траціны кардыналаў уваходзяць у складРымскай курыі (урад Ватыкану), дзе засяроджанае практычнае кіраўніцтва рэлігійнай, палітычнай і эканамічнай дзейнасьцю Ватыкану. У склад Рымскай курыі ўваходзяцьДзяржаўны сакратарыят, 9 кангрэгацыяў (духоўныя ведамствы), 3 трыбуналы, 12 папскіх радаў і камісіяў, іншыя ведамствы.
Дзейным папам рымскім зьяўляеццаФранцішак, які зьяўляецца выхадцам зАргентыны. Ён быў абраны на гэтую пасаду ў 2013 годзе.
Сьвяты Прастол падтрымлівае дыпляматычныя адносіны з 178 дзяржавамі. Роля Ватыкану ў міжнароднай палітыцы, ягоны ўплыў у сьвеце грунтуюцца на вялізнай колькасьці вызнаўцаў-каталікоў — 1,1 млрд чал. Правадыром ягонай палітыкі зьяўляецца каталіцкае духавенства, то бок 1,9 млн манахаў і каля 0,5 млн сьвятароў, каля 2 тысячаў манаскіх ордэнаў, найбольш буйнымі зь якіх зьяўляюцца ордэныезуітаў, якія налічваюць 26 тысячаў чальцоў,францысканцаў, 45 тысячаў чальцоў, салезіянцаў,капуцынаў,бэнэдыктынцаў,дамініканцаў.
Ватыкан дзейнічае таксама праз гэтак званыя сьвецкія каталіцкія арганізацыі:прафзьвязныя, культурныя, моладзевыя, жаночыя і іншыя арганізацыі. Значная колькасьць з гэтых арганізацыяў уваходзяць у канфэрэнцыю міжнародных каталіцкіх арганізацыяў, праца якіх каардынуеццаДзяржаўным сакратарыятам Ватыкану. Пад пэўным уплывам Ватыкану знаходзяцца клерыкальныя палітычныя партыі ў розных краінах сьвету. У апошні час роля, якую гуляе Ватыкан у міжнародных адносінах стала больш значнай, асабліва на фоне росту ліку глябальных праблемаў, якія закранаюць інтарэсы ўсягочалавецтва. Гэтаму шмат у чым спрыяўЯн Павал II, усталяваныя ім асабістыя кантакты са шматлікімі значнымі дзяржаўнымі дзеячамі. Ён з прыкметным палітычным рэзанансам рабіў рэгулярныя паездкі па сьвеце — падлічана, што Ян Павел II за гады свайго пантыфікату падчас падарожжаў праехаў агульную адлегласьць роўную чатыром адлегласьцям ад Зямлі да Месяца.
Кіраўніцтва Ватыкану ўдзельнічае ў рашэньні ключавых міжнародных праблемаў, уключаючы ліквідацыюзброі масавага зьнішчэньня, урэгуляваньне рэгіянальных канфліктаў, ахове навакольнага асяродзьдзя. У цэнтры ўвагі Ватыкану — праблемы сьвету, які разьвіваецца, як то адсталасьць,голад ігалеча,беспрацоўе. Таму не выпадкова, што большасьць сваіх паездак Ян Павел II зьдзейсьніў уАзію,Афрыку йЛацінскую Амэрыку. Ватыкан зрабіў важны ўнёсак у пачатак і паступальнае разьвіцьцё агульнаэўрапейскага працэсу. Ён выяўляе значную цікавасьць да блізкаўсходняга мірнага працэсу, да пытаньня аб статусеЕрусаліму, а таксама да ўрэгуляваньня сытуацыі ўІраку й у іншых канфліктных зонах плянэты.
Клімат Ватыкана такі ж як уРыме, умераныміжземнаморскі клімат зь мяккай дажджлівай зімой зь верасня да сярэдзіны траўня і гарачае сухое лета ад траўня да жніўня. Ёсьць некаторыя мясцовыя асаблівасьці, частыя туманы й раса, якія выкліканыя вялікімі памерамібазылікі Сьвятога Пятра, вышынёй на якой яна месьціцца і вялікімі памерамі брукаванай плошчы.
Ватыкан зьяўляецца самай маленькай дзяржавай у сьвеце, маючы плошчу толькі каля 44 гектараў. У ліпені 2007 году Ватыкан пагадзіўся стаць першай вугляродна-нэўтральнай дзяржавай. Яны плянуюць зрабіць гэта за кошт кампэнсацыі выкідаўвуглякіслага газу[4].
Назва «Ватыкан» зьявілася яшчэ да прыняцьцяхрысьціянства ўСтаражытным Рыме й паходзіць ад назвы гор[5]. Менавіта на гэтай тэрыторыі месьцяцца Базыліка Сьвятога Пятра,Апостальскі палац,Сыкстынская капэла і музэі, якія былі пабудаваныя разам зь іншымі будынкамі. Гэты раён быў часткай Рыму да1929 году, калі быў аддзелены ад гораду. Ватыкан месьціцца на заходнім беразеТыбра.
ПаводлеЛятэранскай дамовы, некаторыя будынкі Сьвятога Прастола, якія зараз знаходзяцца на тэрыторыіІталіі, у першую чаргу гэтаКастэль Гандольфа й іншыя базылікі, атрымалі экстэрытарыяльны статус, аналягічны статусу замежных пасольстваў[6]. Гэты статус атрымалі й іншыя структуры й будынкі Ватыкана, якія аказаліся раскіданымі па ўсім Рыме й Італіі. Кастэль Гандольфа й іншыя базылікі патрулююцца ўнутранымі паліцэйскімі агентамі дзяржавы Ватыкан, а не італьянскай паліцыі. Плошча Сьвятога Пятра паводле звычая ахоўваецца сумесна.
Сады займаюць каля 23 га й займаюць большасьцьВатыканскага пагорку. Самы высокі пункт складае 60 мэтраў над узроўнем мора. Каменныя сьцены зьвязваюць вобласьць на поўначы, поўдні й захадзе.
Сады ўзыходзяць даСярэднявечча, калі вінаграднікі й фруктовыя сады былі распаўсюджаны на поўначы Папскага Апостальскага палаца[8]. У1279 годзе папаМікалай III перанёс сваю рэзыдэнцыю назад у Ватыкан зьЛятэранскага палаца й абгародзіў гэтую тэрыторыю сьценамі[9]. Ён сплянаваў Ватыканскі сад.
Ватыкан мае некалькі асноўных крыніцаў прыбыткаў, галоўным зь іх ёсьцьІнстытут рэлігійных справаў, які, фактычна, зьяўляецца ватыканскім банкам, бюджэт якога складае штогод некалькі млрддаляраў ЗША.Банкамат гэтага банку маюць інтэфрэйс налацінскай мове, які, напэўна, зьяўляецца адзіным такім банкаматам у сьвеце[10]. Сярод іншых крыніцаў прыбытку варта адзначыць ахвяраваньні вернікаў і фінансавая й эканамічная дзейнасьць уласных прадпрыемстваў, то бок у папскай загараднай рэзыдэнцыі, напрыклад, наладжана вытворчасьць шырокай гамы малочных прадуктаў пад маркай «Фаторыя Пантыфічыя». Акрамя таго Ватыкан мае прыбытак ад продажупаштовых марак,манэтаў,мэдалёў і сувэніраў турыстам, а таксама паступленьні ад музэяў і публікацыяў. Прыбытак і ўзровень жыцьця сьвецкіх працаўнікоў супастаўлены з заробкам калегаў, якія працуюць уРыме[11]. Іншыя галіны прамысловасьці ўключаюць паліграфію, выраб мазаікі й вытворчасьць супрацоўнікам уніформы.
Сьвяты Пасад зьдзяйсьняе шырокую прадпрымальніцкую дзейнасьць, у тым ліку фінансавую. Валодае значнай нерухомасьцю ўЭўропе,Лацінскай Амэрыцы, супрацоўнічае зь міжнароднымі банкамі й манаполіямі. Каля 3/4 капіталаў Ватыкану ўкладзена ўІталіі. Толькі ў Італіі яму належыць 482 тысячаў га апрацоўваемых плошчаў, уключаючы некалькі тысячаў гектараў у раёне Рыму. Значная частка нерухомасьці «вечнага гораду» таксама належыць Ватыкану праз шэрагстрахавых кампаніяў.
Ватыкан выпускае ўласныя манэты. Ён выкарыстоўваеэўра ў якасьці сваёй валюты з1 студзеня1999 году, дзякуючы спэцыяльным пагадненьням зЭўрапейскім зьвязам. Але выраб сваіх уласных манэтаў і банкнотаў ня быў ўведзены да1 студзеня2002 году. Выпуск эўра-манэтаў строга абмежаваны дамовай, хоць і зьяўляецца некалькі большым, чым звычайна дапускаецца ў год[12]. З-за сваёй рэдкасьці, ватыканскія эўра-манэты высока цэняцца калекцыянэрамі. Да прыняцьця эўра Ватыкан выкарыстоўваў у якасьці ўласнай валютыватыканскую ліру, якая мелі адзіны курс зьітальянскай лірай.
Групы паломнікаў, якія прыбываюць у Ватыкан з розных краінаў сьвету й турысты ўносяць свой унёсак у бюджэт Сьвятога Прастола. Штогод ягоная сума ў сярэднім складае каля 90 млн даляраў ЗША. Дзяржава Ватыкан, у якой працуюць каля 4 тысячаў чалавек[1], мела станоўчае сальда ў памеры 6,7 млн эўра ў2007 годзе, але сутыкнуўся з дэфіцытам у2008 годзе большым за 15 мільёнаў эўра[13].
Практычна ўсё насельніцтва Ватыкана — падданныя Сьвятога Стальца, бо падданства Ватыкана не існуе, якія маюць пашпарт і зьяўляюцца прыслужнікаміКаталіцкай Царквы.
На2005 году з 557 падданых Сьвятога Стальца 58 —кардыналы, 293 чалавекі маюць статус духавенства й зьяўляюцца чальцамі папскіх прадстаўніцтваў, 62 — іншыя прадстаўнікі духавенства, 101 — чальцышвайцарскай гвардыі, а астатнія 43 — цывільныя. У1983 годзе ў Ватыкане не зарэгістравана ніводнага навароджаннага. Нябольш за палову, 246 грамадзянаў, захавалі сваё першае грамадзянства. Грамадзянства Ватыкану не спадкаецца й ня можа быць набыта з прычыны нараджэньня ў горадзе. Яно можа быць атрымана толькі на выснове служэньня Сьвятому Стальцу й скасавана з прычыны спыненьня працоўнай дзейнасьці ў Ватыкане.
Артыкул 9 Лятэранскага пагадненьня1929 году паміж Ватыканам іІталіяй паведамляе, што калі асоба перастае быць грамадзянінам Ватыкану й ня мае грамадзянства любой іншай краіны, яму даецца італьянскае грамадзянства. Этнічна, большасьць зь іх зьяўляюцца італьянцы, з-за выключэньнем чальцоў швайцарскай гвардыі. Да «дзённага» насельніцтва Ватыкана адносяцца таксама каля 4 тысячаў працуючых там італьянцаў, але якія жывуць па-за межамі Ватыкана. У2005 годзе ў Ватыкане было зарэгістравана 111 шлюбаў.
Бібліятэка Ватыкана й калекцыі музэяў Ватыкана маюць высокае гістарычнае, навуковае й культурнае значэньне. У1984 годзе Ватыкан быў дададзеныЮНЭСКО ў сьпіс аб’ектаў сусьветнай спадчыны, гэта толькі адзіны такі выпадак, калі ў сьпіс патрапіла цэлая дзяржава[14]. Акрамя таго, гэта адзінае месца на сёньняшні дзень зарэгістраванае ЮНЭСКО як цэнтар засяроджваньня культурных каштоўнасьцяў.
Пры Ватыкане дзейнічаюцьПапская акадэмія навук, створаная ў1603 годзе), якая падпарадкоўваецца непасрэдна Папу й мае сваёй мэтай садзейнічаць дасьледаваньням у вобласьціфізыкі,матэматыкі йпрыродазнаўства, а таксамаПапская акадэмія сацыяльных навук. Папскія акадэмікі прызначаюцца Папам зь ліку вядомых навукоўцаў у вобласьці матэматычных і прыродазнаўчых навук. Папская акадэмія навук налічвае 78 чальцоў, Папская акадэмія сацыяльных навук — 40 чальцоў.
Ватыкан выдае сотні газэтаў і часопісаў у розных краінах. Афіцыйнае выданьне Ватыкану — штодзённая газэта «Асэрваторэ рамана», якая мае наклад каля 50 тысячаў адзінак. У Сьвятога Прастола маецца сваё агенцтва друку —Аджэнцыя Інтэрнацыянале Фідэс (АІФ).Радыё Ватыкану вядзе свае перадачы на 41 мовах, у тым ліку й набеларускай мове, на большасьць краінаў сьвету, у тым ліку на краіныСНД. Пры Ватыкане маецца «Ватыканскі тэлевізійны цэнтар» («Тэлепачэ»). З1996 году Ватыкан падключаны да сеткіінтэрнэт.
Ватыкан мае даволі добра разьвітую транспартную сетку з улікам сваіх памераў, якія складаюцца ў асноўным з плошчы й тратуара. У краіне, якая мае 1,05 кілямэтраў у даўжыню й 0,85 кілямэтраў у шырыню[15], яна мае невялікую транспартную сыстэму, безаэрапортаў абошашы. У Ватыкане месьціцца аднагэлікоптэрная пляцоўка й чыгуначная станцыя, якая належыць да італьянскай чыгуначнай сеткі й цягнецца па тэрыторыі Ватыкану ўсяго 300 мэтраў[16].
ПапаЯн XXIII быў першым Папам, як пачаў выкарыстоўваць гэтую чыгунку.Ян Павал II таксама выкарыстоўваў яе, але й даволі рэдка.Чыгунка ў асноўным выкарыстоўваецца для перавозкі грузаў. Ватыкан ня мае аэрапортаў, зьяўляючыся такім чынам адной зь нешматлікіх незалежных дзяржаваў у сьвеце без аэрапорту, але аэрапортыРыма абслугоўваюць Ватыкан, то бокаэрапорт імя Леанарда да Вінчы—Ф’юмічына і ў меншай ступені, аэрапортЧампына, служаць у якасьці адпраўнога пункту для міжнародных візытаў Папы[16].
.svg)
.svg)
