Oidboarisch is de Bezeichnung fia deboarische Sproch in da Zeid vom 8. Joarhundat bis Mitte 11. Joarhundat n. Kr.[1] Olle westgermanischn Idiome in dera Zeid, wo de Zwoate Lautvaschiabung stottgfundn hod, wern zum Oidhochdeitschn zejd. Des woa koa homogene Sproch, sundan hod aus mearan Varietaetn bstandn (Oidboarisch, Oidalemannisch, Oidfränkisch)[2]. Bedeitnde oidhochdeitsche Sprochdenkmoi san in Oidboarisch vafosst, meglichaweis aa de ejtasdn.
Oidboarische Sproch moant oisdann ned es moderneBoarisch vom heitignOidbayern, sundan de Urform dovo.
Oidboarisch is im 6. Joarhundat in da Region neadli vo deOipn und sidli vo daDonau entstandn.
Im Joar488 n. Kr. hod es Remische Reich de Donaugrenz nimma vateidign kena und de ehemolign Provinzn Noricum und Raetia afgem. Nacha san west- und ostgermanische Gruppm vo vaschiedna Staemm ins Gebiet voadrunga und hams bsiedlt. Zamma mit am Tei vo da remischn Bevejkarung, wo bliem is, hod si do draus da Stamm vo deBajuwarn entwicklt.[3] Zua sejm Zeid is de boarische Sproch entstandn. Aus da Sprochgenese san aa de vaschiednan Eifliss afs Boarische nochvoiziagbor: westgermanisch (alemannisch, frenkisch), ostgermanisch, romanisch und slawisch.[4] Aus da Ofangszeit gibts owa koane Sprochdenkmoi, de Schriftdokumente aus dera Zeid worn in Latein gschriem. Es Ofangsdatum vom Oidboarischn eagibt si ausm Ofang vo da Ibaliefarung im spodn 8. Joarhundat. Es Enddatum ausm Austausch vo de oidhochdeitschn Endungsvokale (-a, -ulo, -i) duachs Middlhochdeitschee. Da Zeidram losst si aa gschichtli begrindn. Da Ofang vo da oidboarischn Ibaliefarung duachs Ene vom Herzogdum vo de Agilofinger (788 Obsetzung vomTassilo III.) und de Eigliedarung vo Bayern ins Reich vom Karl am Großn. Und es End vom Oidboarischn duach de massivn Vaenderunga in da Sozial- und Wirtschoftsstruktua im 11./12. Jh. (Ofänge im Steddewesn, Buidungswesn, in da Territorialisiarung).[5]
Es Oidboarische Sprochgebiet deckt se weitgehend mit am boarischn Sprochgebiet in heitiga Zeit: Estreich (ausgnumma Vorarlberg), Oidbayern und s deitschsprochige Sidtirol.
As Oidboarische untascheidt si in foigendn Varietaetn gengiba vom Oidhochdeitschn:
de Verschiabung vo de stimmlosn Vaschlusslaute (Tenues) is seitm 8. und 9. Joarhundat voistendi duachgfiat
de Medienvaschiabung is im 8. und 9. Joarhundat weitgehnd duachgfiht (tippisch fias Oidboarische san deFortis-Konsonantnp/t/k stottb/d/g im Olaut)
ausm germanischn <Þ> (th) is scho im 8. Joarhundat a <d> worn
s germanische lange ō bleibt bis ins 9. Joarhundat dahoidn, oft ois <oo> gschriem
da dumpfe Reduktionsvokal <e> in oidhochdeitschn Nemsuim wead im Oidboarischn moast ois <a> gschriem
De Untaschiede zum Oidfrenkischn san in da Phonologie wesentli, de Untaschiede zum Oidalemmannischn nua gering. Es gibt oba aa phonologische Untaschied zum Oidalemannischn. Generej san im Oidboarischn oitadimlichare Sprochvoejtnisse lang dahoidn bliem. Interessant is aa de Vawandtschoft zumLangobardischn.[5]
A Vagleich zwischn vaschiedna oidhochdeitschn Variantn vom „Vater Unser“ zoagt de Untaschiede af.[6]
Oidalemannisch, 8. Jh.
Oid-Sid-Rhein-Fränkisch, 9. Jh.
Oid-Ostfränkisch, um 830 n. Kr.
Oidboarisch, Ofang 9. Jh.
St. Gallener Paternoster
Weißenburg Katechismus
Tatian
Freisinger Paternoster
Fater unseer, thu pist in himile, uuihi namun dinan, qhueme rihhi diin, uuerde uuillo diin, so in himile sosa in erdu. prooth unseer emezzihic kip uns hiutu, oblaz uns sculdi unsero, so uuir oblazem uns skuldikem, enti ni unsih firleiti in khorunka, uzzer losi unsih fona ubile.
Fater unsēr, thu in himilom bist, giuuīhit sī namo thīn. quaeme rīchi thīn. uuerdhe uuilleo thīn, sama sō in himile endi in erthu. Brooth unseraz emezzīgaz gib uns hiutu. endi farlāz uns sculdhi unsero, sama sō uuir farlāzzēm scolōm unserēm. endi ni gileidi unsih in costunga. auh arlōsi unsih fona ubile.
Fater unser, thū thār bist in himile, sī geheilagōt thīn namo, queme thīn rīhhi, sī thīn uuillo, sō her in himile ist, sō sī her in erdu, unsar brōt tagalīhhaz gib uns hiutu, inti furlāz uns unsara sculdi sō uuir furlāzemēs unsarēn sculdīgōn, inti ni gileitēst unsih in costunga, ūzouh arlōsi unsih fon ubile.
Fater unser, du pist in himilum. Kauihit si namo din. Piqhueme rihhi din, Uuesa din uuillo, sama so in himile est, sama in erdu. Pilipi unsraz emizzigaz kip uns eogauanna. Enti flaz uns unsro sculdi, sama so uuir flazzames unsrem scolom. Enti ni princ unsih in chorunka. Uzzan kaneri unsih fona allem sunton.
Es Oidboarische untascheid si aa in da Lexik vo andan oidhochdeitschn Idioma. Markant is do vor oim da Untaschied zwischn Boarisch und Alemannisch oanaseits und deFrenkischn Varietaetn andaraseits. Es Oidboarische untascheid se aa in da Lexik wesntli vom frenkischn Oidhochdeitschn owa nua unwesntli vom Oidalemannischn, und zwor um so wenga je weida ma in da Gschicht zruckgehd. Beispui:
De letztn zwoa Beispuiwīh (gweiht) undātum (Odm/Atem) weisn a eindeitige Vawandtschaft zu de gotischn Begriffeweihs undahma af.
Omerkn muass ma, dass de Ibaliefarung vom Oidboarischn Woatschotz eihgschrenkt is, wei fost nur religiese Texte aus dera Zeid ibaliefad worn san. Vui Weata, wo im Oidboarischn gem hod miassn, san fias Boarisch eascht ausm Spodmiddloita ibaliefat, beispuisweis de boarischn WochntogsnamErtog undPfinztog.[5]
In da Linguistik wean ollewestgermanischn Idiome aus da Zeid vo etwa750 bis1050 n. Kr., bei dena deZwoate Lautvaschiebung voahandn is, mitm Iwabegriff „Oidhochdeitsch“ bezeichnt. Insofern is des Oidboarische a Tei vom Oidhochdeitschn. Des Oidhochdeitsche woa i dera Zeid owa seah heterogen, deshoib gibts a vui Mischtexte. A berihmds Beispui dafia is des Hildebrandsliad. Des is uma830–840 vo zwoa unbekanntn Fuldaer Mänchn gschriem worn; zwoar oidhochdeitsch owa in oana eigntimlichn oidsächsisch-boarischn Mischsproch.[7]
Ausm oidboarischn Sprochraam san zoireiche Primärquejn ois Manuskripte iwaliefat, de wo haptsächli in de Skriptorien vo de KlästaFreising (Domklosta),Regnschburg (Stift Niedamünsta),Tegernsee,Benediktbeiern,Passau (Klosta Niedanburg),Wessobrunn,Mondsee undSoizburg (Stift Sankt Peter) entstandn san, owa aa vo boarischsprochign Schreiban im KlostaFulda niedagschriem worn san, sowia spoda aa in dena Klästan (Stifte) vo de Benediktinan inKlosterneuburg undMillstatt.
Da Iwagang zwischn Oidboarisch undmiddlhochdeitschn Boarisch woa fliaßnd. Es gibt no bis ins spade 11. Jh. Belege fias Oidboarische. So is no noch 1050 im Klosta Wessobrunn a oidboarische Iwasetzung vom alemannischn St. Gallner Notker ogfeatigt worn. Heit wead des Werk noch seim derzeitign AufbewohrungsortWean"Weana Notker" gnennt. Emfois no groußnteis af Oidboarisch is des zRegnschburg noch1067 vafossteOtlohs Gebet.
↑K. Bosl, Bayerische Geschichte. Münschen 1971, S. 23–24
↑W. Mayerthaler, Woher stammt der Name „Baiern“? In: D. Messner (Hg.). Das Romanische in den Ostalpen. Österreichische Akademie der Wissenschaften: Wien, S. 65f.
Bergmann, Rolf; Götz, Ursula:Altbairisch = Altalemannisch? Zur Auswertung der ältesten Glossenüberlieferung; Aufsatz in: Ernst, Peter; Patocka, Franz (Hrsg.):Deutsche Sprache in Raum und Zeit. Festschrift für Peter Wiesinger zum 60. Geburtstag, Edition Praesens, Wean, 1998,ISBN 3-7069-0087-4, Seite 445–461
Werner Besch, Anne Betten, Oskar Reichmann, Stefan Sonderegger:Sprachgeschichte: ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung; Walter de Gruyter, 2003,ISBN 3-11-015883-3
Lexikon der Germanistischen Linguistik, Herausgeba Hans Peter Althaus, Helmut Henne, Herbert Ernst Weigand, 2. iwaorbate Aflog, Tübingen 1980.ISBN 3-484-10396-5
Mayerthaler Willi, Fliedl Günther, Winkler Christian:Der Alpen-Adria-Raum als Schnittstelle von Germanisch, Romanisch und Slawisch: Infinitivprominenz in eiropäischen Sprachen, Tübingen: Narr, 1995,ISBN 3-8233-5062-5
Reiffenstein Ingo,Aspekte einer Sprachgeschichte des Bayerisch-Österreichischen bis zum Beginn der frühen Neuzeit, Kapitel in: Sprachgeschichte: Ein Handbuch zur Geschichte der deutschen Sprache und ihrer Erforschung, Von Werner Besch (Hsg.), 2. Auflage, 3. Band, Berlin, New York: de Gryuter, 2003, S. 2899–2942,ISBN 3-11-015883-3
Wiesinger, Peter (Hrsg.):Sprache und Name in Österreich – Festschrift für Walter Steinhauser zum 95. Geburtstag – Wean: Braumüller, 1980 – VII, 369 S.ISBN 3-7003-0244-4 (Schriften zur deutschen Sprache in Österreich, 6)
Anthony Rowley,Der Bairische Superlativ; in „Sprache, Sprechen, Sprichwörter“, Maik Lehmberg (Hg.), Stuttgart: Steiner, 2004ISBN 3-515-08459-2, gesehen bei:Google Books
Mayerthaler, Eva und Willi (1990):Aspects of Bavarian syntax or Every language has at least two parents. In: Edmondson, Jerold et al. (Hgg.): Development and Diversity. Language Variation across Time and Space. A Festschrift for Charles-James N. Bailey. The Summer Institue of Linguistics and the University of Texas at Arlington, S. 371–429.
Josef Schatz:Altbairische Grammatik, Laut-und Flexionslehre. Verlag: Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen, 1907.