Der Artikl is im DialektObaboarisch gschriem worn.
Judaica (im Uahzoagasinn vo oom):Schabbat-Keaznstenda,Tevila-Kruag fia's Hend woschn,Tora- undTanach-Biachl,Jad-Zoagstob,Schofar-Heandl undEtrog-SchatuinDaDavidstean (hebräisch:magen david =Schuid van David) is des Symboi van Judndum und de Judn sejm.Judäa in oida ZeidDa Tempebeag zJerusalem
UntaJudndum (dt.:Judentum) vastähd ma de Gsomtheit voKuitua,Gschicht,Religion und Tradizion van jidischn Voik, des wos si sejmVoik Israel (hebr.:am jisrael, bnei jisrael) nennd.
Des Judndum wead oft za de Wejdreligiona grechnd, aa wonn do nua rund 13,5 Milliona Menschn dazuaghean. Des hod historische Grind.Kristndum[1] undIslam bruafa se vuifoch af de Iwaliafarunga van Judndum, des wo aa de easchte Wejdreligion woa. Om End vo daAntike hod's jidische Gmoana ned nua imRemischn Reich sondan sogoa inIndien,Kina undAfrika gem.
Deboarische Bezeichnung gehd af's hebräische Woat:yehudi zruck. Des bezeichnd uaspringli de Oghearing van StommJuda und deLeidln, de wo af dem sei Territorium gwohnd hom. Unta'm KiniDavid zHebron wead des Gebiet "Kinireich Juda" gnennd (2 Sam 5,3). Unta'mRehabeam wead des Kinireich afgspoidn. Da sidliche Tei weadJuda gnennd, da neadliche TeiIsrael. Des Noadreich bstähd nua bis722 v. Kr., donoch wead "yehudi" moast untaschiedslos vawendd. Religiese, politische oda nationoie Aspekte wean za dem Zeidpunkt ned untaschiedn.[2] Dobei isJud in easchta Linie de Fremdbezeichnung; de Eingbezeichnung woa meistnsyisrael, woahscheinli um de nationoie Identitet duach Eainnarung on de Fruahgschicht z festing.[3]
Noch'mhalachischn Recht is a Jud, weaKind vo ana jidischn Muada is[4] oda zan Judndum konveatiad is. Seit da Middn van20. Joarhundad is de Definizion aus foingdn Grindn umstrittn:[5]
De Konversion eafordad as Bekenntnis zu de Grundlong van jidischn Glaum und za da Eihhoitung vo seine Voaschriftn.[6] De Meahheit vo de ois Judn Geboanen bfoigd des owa ned.
Vo de Nationalsozialistn san hundadtausnde Menschn ois Judn betrochd und eamoaded worn, de wo noch halachischm Recht koane Judn san.
Vui Bewohna van heiting Stoot Israel wean im jidischn Bewusstsein eazong, gejtn owa noch da halachischn Definizion ned ois Judn.
Noch daTora, de fimf Biacha vo Moses, fongd de Gschicht van jidischn Voik mid'm Bund voGod midAbraham o (Gen 12). Fia de jidische Tradizion is Abraham da Begrinda van Monotheismus, om Glaubm on oan oanzing, unsichtboan God. De Tradizion wead vo sei'm Suhn Isaak und vo dem sein SuhnJakob fuatg'fiahd.
Da Jakob hod zwejfBuama ghod, de wo ois Stommvoda vo de zwejf Stämm vo Israel (Israelitn) gejtn. De ziang voKanaan, am heiting Palästina, nochEgyptn, wo iahre Nochfoahn vasklavd wean. Da Moses befreid de Hebräa mid Huif van God aus daSklaverei, wo eam omBeag Sinai de Tora offnboad wead. Des is da zentroie Mythos van Judndum.
Scho in hellenistischa Zeid hod's ausPalästina gressare Auswondarungsbewegunga gem. Ois Foige dovo is as hellenische Judndum entstondn. Spadastns noch da Zastearung van jidischn Stoot im1. Joarhundadn. Kr. und da Zastearung voJerusalem unta'm Koasa Hadrian (dea hod Jerusalem inAelia Capitolina umgnennd) hom si de Judn so zastreit, doss ma goa nimma vo am regionoi gschlossanen Voik redn hod kenna. De Meahheit vo de Judn hod se iwa'sRemische Reich vastraat ogsiedld. Nocha in da Spadantike und im friahnMiddloita hod se da Schwaapunkt nochBabylonien vaschom. Im Hochmiddloita hom se Judn aa in ondare Tei voEiropa vateit und spada afgrund vo de Pestprogrome bsondas in Osteiropa. Noch da Vatreibung ausSpanien1492 san aa wieda vui Judn ins heitige Palästina gonga sowia in deNeie Wejd. Judn san oft vafoigd und ausgrenzd (ghettoisiad) worn.
Heit gibd's ebba 13,3Milliona Judn af da Wejd, vo dene de moastn inAmerika undIsrael lem. Duach vaschiedaneEmigrazions- undImmigrazionswejn hod se de Vateiung vo de Judn in da Wejd in de letztn Joar vaendad. Voa 15 Joar hom de meistn in da ehemoiingSowjetunion glebd. Zweng da Wiatschoftslog san's teiweis noch Amerika und Israel zong.
De jidische Religion basiad af de religiesn Iwaliefarunga vo de Judn sejba. De Iwaliefarunga tein se in a schriftliche Leah, de in da Tora niedagschriem is, und a mindliche Leah, de wo naMischna undTalmud hoassd.
Mischna undTalmud henga vo daHalacha ob, wo sovui is wias jidische Gsetz. DeHalachah basiad af de rabbinischn Gsetzgebunga und sunstign Vafigunga, de wo mid da Zeid dazuakemma san. S woih bekonntesde Eagänzungsweak is daSchulchan Aruch.
De Haptsproch und -schrift van Judndum is heitNeihebräisch; des is aa de Amtssproch voIsrael. Natiale spuid's Englische a gonz wichtige Roin, wei de moastn Judn in de USA lem. Donem hod aa no desJiddische akuituaeje Bedeitung.
Wia bei fost oin Religiona, gibds Ausanondasetzunga um de Interpretazion vo de heiling Schriftn. Und so hom se im Laff vo da Zeid an Haffa vaschiedna Gruppm buidd, beispuisweis:
Encyclopaedia Judaica Decennial Book 1973–1982, New York: Macmillan Pub Co, 1982,ISBN 965-07-0212-1.
Encyclopaedia Judaica, Version 1.0 (Elektronische Ressource),The most comprehensive authoritative Source on the Jewish World, CD-ROM ed., Jerusalem: Judaica Multimedia Israel, 1997,ISBN 965-07-0665-8
Jakob Klatzkin, Ismar Elbogen (Hrsg.):Encyclopaedia Judaica: das Judentum in Geschichte und Gegenwart, Berlin: Eschkol Publikations Gesellschaft, 1928–1934. - Bd. 1-10
Metzler Lexikon der deutsch-jüdischen Literatur: Jüdische Autorinnen und Autoren deutscher Sprache von der Aufklärung bis zur Gegenwart, hrg. von Andreas B. Kilcher, Stuttgart 2000
Kilcher, Andreas B. / Fraisse, Otfried (Hgg.):Metzler Lexikon jüdischer Philosophen, Stuttgart / Weimar 2003
Charles Cutter:Judaica Reference Sources: A Selective, Annotated Bibliographic Guide, Libraries Unlimited, 3rd Revised and Expanded Edition 2004,ISBN 1-59158-133-8