Chile (spanischRepública de Chile, amtleRepublik Chile) is a Land im westlichnSiidamerika und ligt zwischn de Breitngrode 17° 30′ S und 56° 0′ S. im Noadn duads anPeru grenzn (aufrana Läng vo 160 Kilomeda), im Ostn anArgentinien (auf 5308 Kilomeda), im Noadostn anBolivien (auf 861 Kilomeda) und im Westn und Sidn vom Land is daPazifik. Insgsamt hod Chile a Landesgrenz vo 6329 Kilomeda. D Noad-Sid Ausdehnung vo Chile bedrogt eba 4300 Kilomeda. Zum Stootsgebiet ghead a deOusdainsl (Rapa Nui), de InslSalas y Gómez, deJuan-Fernández-Insln (inkl. deRobinson-Crusoe-Insl), deDesventuradas-Insln und im Süden deIldefonso-Insln und deDiego-Ramirez-Insln. Chile beosprucht a an Tei vo daAntarktis. Iba deMagellanstross, de ganze zu Chile ghead, hods an Zuagang zumAtlantischn Ozean.
De easchte Besiedlung vo dera Region losst se auf mindestns 12.000 v. Kr. nochweisn. Ab am 16. Joahundat hamdspanischeConquistadores agfangd de Region zum besiedln und zum undawerfa. Vo 1542 wegad is ois a Teil vomVizekinereich Peru undaspanischa Kolonialherrschaft gstandn. Am 12. Februar 1818 is nochad Chile duach an Unobhängigkeitsgriag undam Obabefehl vomBernardo O’Higgins vo da spanischn Kolonialmacht unobhänge woan. Nochm Putsch vomAugusto Pinochet 1973e is as Land 17 Joa vo erm diktatorisch gfiad woan, bis a 1990e aus seim Amt gwäid woan is. Heid is Chile apresidentielleDemokratie.
Mid na Bväikarung vo eba 18 Million Eihwohna (2015 gschatzt) is Chile vo de Eihwohna her as sechstgresste und mid na Flächn vo 755.696 Quadratkilomedda as flächnmasse sibtgresste Land in Sidamerika. D Hauptstod mid eba 5 Million Eihwohna isSantiago de Chile und damit de vo de Eihwohna her gseng gresste Stod vom Land.
D Herkunft vom WortChile is ned ganz nochgwiesn. De heifigste Erklärung is, dass se as Woat aus aSproch vo de Aymara herleitn duad. As Woatchilli bedeit, „Land, wo d Wäid goa is“. Hinda dera Vamutung stehd de Tatsoch, dass de easchtn Spanier wo noch Chile kemma hand, vo de Siedlungsgebiet vo deAymara aus aufbrocha hand. D Spanier hamd vom Afang vo da Kolonisation voSiidamerika as Land sidle vo daAtacamawüstnChile gnennd. A de chilenischn Schuin wiad a nu de Variantn glead, dass Chile a andane Bezeichnung fia den VoglTrile sei kunnd.
A andane Variantn is de, dass vo daInka-SprochQuechua kimmd. D maximale Ausdehnung vomInkareich hod bis obe as heidigeSantiago de Chile obe greicht, wo deInka as Land siadle vomRío Aconcagua wengam recht an koidn Klima und de schnäbedecktn Beag vo deAndntchili dazua gsogt hamd, wos Schnee bedeit.
Ois gwies guid, dass de BezeichnungChile ned auf de gleiche spanische bezeichnung fia dChilischotn zruckgehd.
Chile dastreckt se aufm sidamerikanischn Kondinent iba 4275 Kilomeda in Noad-Sid-Richtung zwischn deAndn und amPazifischn Ozean, is oba am Schnied grod amoi um de 180 Kilomeda broad. De engste Stäi vo Chile (ohne Antarktis) hod grod 90 Kilomeda, de breada Stäid hod dann scha eba 440 Kilomeda. D Längsausdehnung vo Chile glangd wemmas auf Eiropa und Afrika ibadrong dad, vo da Mittn vo Dänemark bis a d Mittn vo da Sahara obe.
Wega seina langa Noa-Sid-Ausdehnung iba mehra wia 39 Breangrod und recht grouße Undaschied a da Hähn vo Westn noch Ostn gseng hod Chile an Haufa vaschiene Klima- und Vegetationszonen.
Des is da Grund fia den stoakn Vuikanismus in Chile und de oiwei recht gachn Eadbem. S easchte dokumendiade Eadbem woa as groußeEadbem vo Concepción am Joa 1570, asEadbem vo Valdivia 1960, vo dem aTsunami an ganzn zirkumpazifischn Raum schware Schädn agricht hod, woa as Bem mid da bis iaz auf da ganzn Wäid hächstn gmessnaMagnitudn.
Stoag vaeinfocht gsogt besteht Mittl- und Sidchile aus zwoa parallele Gebiagszig de vo Noadn noch Sidn Valaufan: de Andn am Ostn und da niadrigane Kistngebiagszug (Kistekordillere,Cordillera de la Costa) am Westn. Do dazwischn ligt as Zendraldoi (Valle Central oderValle Longitudinal) wo da Hauptteil vo da Bväikarung lebt. De Hähn vo de Kordillere, vom Zendraldoi und de Andn nimmd vom Noadn an Sidn obe ob, so dass as Zendraldoi sidle vo da StodPuerto Montt, de wo eba 1.000 Kilomeda sidle vo da Hauptstod Santiago ligt, unda an Meeresspiagl obdaucht. De Kistnkordillere, vo dera wo grod nu a boa Beagspitzn vom Wossa aussa schaund, hand dann a gleichzeitig a Inslkettn. A dera Region gibts desweng aFjord- und Insllandschaft. Am Noadn vo Chile dageng gibts koa ausprägts Zendraldoi ned, de hoaßt quase, de Landschoft steigt vo da Kistn kemmad eascht amoi Steil a und buid dann mid daPampa del Tamarugal a eba 1000 bis 1500 Meda hous Plateau bis zum Fuaß vo de Andn.
Da Salar de Talar (4010 Meter) a da Natt vo San Pedro a daAtacamawüstn
De chilenischn Andn buidnd oan vo de hächstn Gebiagszig vo da Wäid und hamd an Haufa Gipfen wo iba 6000 m hou hand. Bei dene dabei is a da hächste Beag vo Chile, daOjos del Salado (6893 m), wos a glei nu da hächste Vuikan auf da Wäid is.
Oa vo de bekanntestn Beag vo Chile (vo Noadn noch Sidn):
Wega da bsundan Strukdua vo Chile gibts koi recht lange Fliss ned. Da längste Fluss is daRío Loa, mid 443 Kilomeda. Des hand oa vo de wichtigstn Fliss (vo Noad noch Sid):
Río Lauca, 160 km, XV. Region (Región de Tarapacá)
Río Lluta, 167 km, XV. Region (Región de Tarapacá)
Río Loa, 443 km, II. Region (Región de Antofagasta)
Río Copiapó, 162 km, III. Region (Región de Atacama)
Río Elqui, 170 km, IV. Region (Región de Coquimbo)
Río Choapa, 160 km, IV. Region (Región de Coquimbo)
Río Aconcagua, 142 km, V. Region (Región de Valparaíso)
Río Maipo, 250 km, Hauptstod-Region und V. Region (Región Metropolitana,Región de Valparaíso)
Río Mapocho, 120 km, Hauptstod-Region (Región Metropolitana)
Río Cachapoal, 172 km, VI. Region (Región O’Higgins)
Río Maule, schiffboa,[7] 240 km, VII. Region (Región Maule)
Río Biobío, 380 km, VIII. Region (Región del Biobío)
Río Imperial, schiffboa,[7] 52 km, IX. Region (Región de la Araucanía)
Zu de chilenischn Seen zäind am Noadn deSoizsän, vo dene wo da grässte und da bekannteste daSalar de Atacama mid 3000 Quadratkilomeda is. Ganz am Noadn ligt da 21,5 Quadratkilomeda groußeLago Chungará auf eba 4500 Meda Hähn, oana vo de am hächstn glenga Sään auf da Wäid.
Wega da Ausdehnung vo mehr wia 4.000 Kilomeda Läng gibts in Chile sau vui Vegetationszonen. A daAtacamawüstn wochst ned recht vui. Wenn amoi ebs wochst, na is a da Natt vo da Gstettn oda a deAndn. Do wachsand nochad recht vui vaschieneKaktusoatn,Sukkulente und oiZwergstreicha. Es wiad oba olle boa Joa amoi stoag rengad, so dass dann grouße Flächn vo da Wüstn fiara boa Dog vo Million Bleame ibazong hand.
Siadle vo da Wüstn kimmd dSteppn mid am druckan Grosland und a de Andn wochst de stoahiateYareta (Azorella yareta), a „Andnboista“ gnennd. A de druckan Teile wochst da „Boldo-Strauch“ (Peumus boldus). A de Gebiage a da Gstettn und a de Andn gibtsNäbewäida („hydrophile Wäida“), wo daBaumfarn (spanischHelecho arborescente) wochst.
De Gebiete wo aWei abaud wiad gengand amRío Elqui rumdum a, weida draustn vom Flussdoi is dann grod nu a Gstauarad und Kakteen.
In Zendralchile wochst deHonigpoim (Jubaea chilensis). DeAraukarie (Araucaria araucana) is da heilige Bam vo deMapuche, da grouße Sama is friaras fia se a wichtige Nahrungsgrundlog gwen. In Chile gibts a an Haufa groußeEikalyptus-Plantagn.
A de Steppngengadn handGuanakos, de wos zua Familie vo deKamele gheand recht vabroad. A de Andnregiona lemandVikunjas und deHuemul (Andnhirsche), asNationaltier vo Chile is zam mimAndnkondor aufm Woppn vo Chile.
Bväikarungspyramidn vo Chile (2014). Quelle: INE.Bväikarungsentwicklung seit 1865 mid Prognosn bis 2050As Bväikarungswachstum seit 1865 mid Prognosn bis 2050
As staatliche chilenische Statistikamt Instituto Nacional de Estadísticas schatzt, dass as Land a da Mittn vom Joa 2015 18 006 407 Eihwohna ghod hod. Davo hand 8 911 940 Mana und 9 094 467, Fraun.[3] Noch da Bväikarungszählung vo 2002 hands nu 15 116 435 Eihwohna (7 447 695 Mana und 7 668 740 Fraun) gwen.[8]
D Bväikarung is seitm Beginn vom 20. Joahundat um as fimffoche ogsting. A da Voikszählung ausm Joa 1895 hand 2 695 625 Eihwohna zäid woan. D Zoi vo de Eihwohna is 5 023 539 bei da Zählung vo 1940 gwen und 13 348 401 hands nochad im Joa 1992 gwen.[9] Seitdem is as Wachstum vo da Bväikarung oiwei langsama woan, vo 1,24 % pro Joa zwischn 1992 und 2002[9] auf 0,99 % zwischn 2002 und 2012.[10]
As Bväikarungswachstum kimmd oba ned grod wega da stoag ogstingna Lemsdawoatung. 2013 hamd nämle de Chilenen de hächste Lemsdawoatung vo olle Sidamerikana ghod.[11][12] 2009 is bei 78,4 Joa gleng: 75,74 fia de Mana und bei 81,19 fia d Fraun.[13] Am gleichn Joa is d Gebuatnratn bei 15,0‰ gwen und d Sterberatn bei 5,4‰, wos a Bväikarungswachstum vo 0,96 % eagibt. De Kindersterblichkeit is bei 7,9‰ gleng.[14] De Entwicklungen fiand olle auf zua na Oidarung vo da Gsäischaft, so dass im Joa 2020 da Groußteil vo da Bväikarung iba 35 Joa oid sei wead.[15]
Am dichtan besiedlt is da GroßraumSantiago de Chile, wo eba d Häiftn vo de chilenischn Eihwohna lebt. D Stod säiba hod eba 5,5 Million Eihwohna; se hod oiso an drittl vo olle Eihwohna vo Chile. Neadle und siadle davo dastreckand se landwiadschaftle gnutzte und dicht besiedlte Gebiete a da Ebene zwischn de Hauptkettna vo de Andn. Grod 100 Kilomeda westle vo Santiago ligt da Groußraum um d HafnstodValparaíso mid eba oana Million Eihwohna.
Nach Noadn und Sidn nimmd d Bväikarungsdichtn oiwei mehra o. D Wüstngebiet und da raue Sidn mid recht gache Weda hand grod ganz weng besiedlt.
De chilenische Bväikarung is zu am houha Grad homogen. De Chilenen mid eiropäische Voafahrn und deMestizn buidn um de 95,4 Prozent vo da Bväikarung. 4,6 Prozent buid dann de indigene Bväikarung. Davo hand 93 ProzentMapuche, 5 ProzentAymara und 2 Prozent hand Rapanui.
As Voik vo deMapuche lebt zum Groußteil a da Region zwischn de zwoa FlissBío-Bío undToltén und hod a dera Gengad an Bväikarungsanteil vo 23 Prozent. De Mapuche lossand se a dePicunche,Pewenche und a deHuilliche undateiln. Eana Sproch, asMapudungun, gibts seit a boa Joa a da Schui ois Fach und de Nachrichtnsendung vom Lokala FehrnsehsendaCanal 13 Temuco wiad a dera Sproch ausgstroid.
Am neadlichn Teil vo Chile wohnand gleanane Gruppm voQuechua,Aymara,Chango,Atacameño,Diaguita und vo deKolla. Am eissastn Sidn warnd bis zum Afang vom 20. Joahundat a nu oi gloane Gruppm voSelk'nam,Kawéskar,Yámana,Caucahue und vo deTehuelche dahoamd. De hand oba heid entweda ausgrottet oda se hand a da restlichn Bväikarung aufganga. Außadem hand um de 40 Prozent vo de 5.000 Einwohna vo daOusdainsl, eiso eba 2.000 MenschnPolynesier (Rapanui).
A da Kolonialzeid is Chile vo Eiwandara aus olle Regionen vo Spanien besiedlt woan. Am Afang vom 19. Joahundat hand dann a englische und irische,deitsche Siedla noch Chile kemma. De easchtnDeitschn hand 1843e kemma und hamd se späda voa oim a de Gebiete um anLlanquihue-See und inValdivia,Osorno und inPuerto Montt agsiedlt. De Zoi vo de Deitschn bzw. vo de wo vo Deitsche obstammand ligt bei eba 500.000-600.000 Eihwohna.[16] Andane gleanane Gruppm vo Eiwandara hand nu aus Frankreich, Italien, Kroatien und aus Palästina, bzw. ausm Naha Ostn kemma.
Schwoaze Sklavn hand im Gengsatz zu andane Lända in Amerika grod weng ins Land ghoid woan. De mehran davo konzendriand se auf de StädtSantiago de Chile,Quillota undValparaíso. Am Laufe vo de Joahundat hamd se de Schwoazn mid de Weißn und de Mestizn vamischt, a so dasst de heid vo da Bväikarung fast nimma aussa kennst. A Ausnahme is d StodArica a da Provinz Tarapacá. Arica is 1570 grind woan und hod bis 1883 zuPeru ghead. D Stod zäid zu am peruanischn Zendrum vo da Eifuhr vo afrikanische Sklavn. Vo do aus hand a Groußteil vo de bolivianischn Handlsgüter auf eiropäische Schief valon woan. Arica ligt mittn a da Wüstn und buid zweckst de guadn Abaumeglichkeitn fia Zuckarohr und fia Baumwoi amAzapatal a Oasn. De vuia Eadbem, Ibafälle vo Piratn und da Ausbruch voMalaria hamd dazua gfiad, dass vui Weiße de Stod valossn hamd. A so hod se dann do mid da Zeid a mehra oda wenga isoliade afro-chilenischeEnklavn buid. Chile hod se 1811 ois easchta vo de Staatn in Sidamerika genga dSklaverei ausgsprocha und hods nochad 1823e ogschafft.
A de letztn Joa suachand oiwei eftas Oabata aus Peru und aus Bolivien eana Glick in Chile. De Peruana hamd grouße Eafoig a da Vabroadung vo da peruanischn Kich in Chile.[17] 2007 hod d Regiarung vo Chile a Amnestie fia olle Auslända bschlossn, de wo ohne Aufenthoitsealaubnis im Land hand, des betrifft am mehran Leid aus Peru.[18] De Wiadschaftskriesn in Argentinien hod vui Argentinier dazua brocht se in chile a Oabat zum suacha. A gleanane Gruppm vo Eiwandara kimmd aus Asien, de mehran davo aus Kosea und wohnand im Groußraum vo Santiago.
D Amtssproch isSpanisch (in ChileCastellano), obwoi, dass as Spanisch wos in Chile gred wiad recht stoag eigfabt is. Vui vo de Weata am chilenischn Spanisch kemmand vo andane Sprochn vo Eiwandara und eiheimische Väika, wia z.Bcloset odaKuchen. In Chile heaschandSeseo undVoseo fia.
Am Sidn vo Chile a de Regiona IX. und X. wiad a oft nu Deitsch gred.
As Land is stoag katholisch prägt, a wenn seit 1925 da Stood und Kiacha offiziäi drennd hand. Da Einfluss vo da Kiacha auf as gsäischaftliche Lem, as Rechtswesn (bsundas as Familienrecht) und auf d Kuitua- und Medienwäid hand oiwei nu recht grouß. Da zwoatgresste Privatsender, daCanal 13, ghead da Katholischn Kiacha. Seit 1998 hand unehelische Kinda gleichbehandlt und seit 2004 is a Scheidung a megle. Abtreibung is 1990 vabon.
A da Voikszäiung[19] 2002 hamd 7.853.000 Leid (eba 70 Prozent) zuaRemisch-katholischn Kiacha ghead und des mochts zua zahlenmasse gresstn Religionsgmoaschaft in Chile. De kiachliche Vawoidungsstrukdua besteht aus fünfKirchenprovinzn mi 26Bistüma und 920 Pfarrein. Eba 15 Prozent vo de Chilenen gheand zuprotestantische Glaumsgmoaschaftn; duach den weit vabroatnpfingstlerischn Einfluss is da Anteil vo de evangelischn Eihwohna vor oim a de letztn boa Joahzent recht stoag agsting.Andane Wäidanschauungen hand nu agehm woan, daAgnostizismus (8,3 Prozent) und da indianischeSchamanismus (grod bei de Uaeiwohna). Gleanane Glaubensrichtungen hand deZeign Jehovas (1,06 Prozent), dMormonen (0,92 Prozent), dJudn (0,13 Prozent) und andane.
Noch neie Befragunga[20] hod se eagehm, dass Chile, nebaUruguay, as zwoatsäkularste Land in Lateinamerika is. Noch dem kemmand auf de katholische Kiacha grod nu eba 50 Prozent vo da Bväikarung, auf de evangelischn Kiachan (inkl. evangelikale Gruppiarunga) kemmand um de 12 Prozent und auf Religionsfreie kemmand 25 Prozent.
Eba 13.000 Joa v. Kr. hamd de easchtn Menschn im heidign Staatsgebiet vo Chile gsiedlt. Späda hod da Noadn vo Chile bis zua Erobarung vo de Spanier zumInkareich ghead. Im Joa 1520e hod daportugieseFerdinand Magellan bei seim Vasuach, d Erdn zum umsegln, de noch eam gnenndeMagellanstross, de am heidign Sidspietz vo Chile ligt entdeckt. De nächstn Eiropäer, de as heidige Chile kemma hand, wand daDiego de Almagro und sei Gfoigschaft, de 1535e, vo Peru aus kemma hand und noch Goid gsuacht hamd, oba vo da lokaln Bväikarung zruckdrim woan hand. De easchte Siedlung vo de Eiropäer de blim is war as 1541 vomPedro de Valdivia grindteSantiago. Seit 1542 war Chile nochad a Teil vom spanischnVizekinereich Peru.
Wei de Spanier recht weng Goid und Suiba gfundn hamd, war Chile wenga seina ogschiena Log a eha wenga indressante Kolonie fia d spanische Krone. De grouße Atacamawistn hod an direktn Weg auf Peru behindat. Erscht späda is Chile duach d landwiadschaftliche Vasoagung fia d Spanier wichtiga woan.
Chile hod vaschiene Voiksgruppm ghod, de wo lange zeid unda dem Begriff Araukana zamgfasst woan hand. Heid weand de ganzn Gruppm undaschien. Am Sidn hamd deMapuche aran haufa Griag an groußn Wiedastand genga d Spanier gleist. DaArauco-Griag (Guerra de Arauco), hod de spanische Besiedlung vo da sidlichn Häiftn vo Chile lang vohindat. De mehran Städte und Forts do drunt hand glei nochdems baud woan hand glei wieda vo de Ureiwohna ibarennd und zlegt woan. Ab 1602 war nocha da FlussBío Bío de faktische Grenz zum Gebiet vo de Mapuche. Da zaage Wiadastand vo de Ureiwohna hod de Spanier 1641 dazua brocht, dass de Mapuche-Nation mim Vadrog vo Quillín okennd hamd. Do drin is nochad festglegt woan, dass da Bío-Bío-Fluss de Grenz is und as Voik vo de Mapuche voie Souveränität hod, ebs wos a da Gschicht vo de sidamerikanischn indigene Väika oamalig is. Es hand zwoa danoch vo de spanier oiwei wieda oi Eroberungsvasuach gstart woan, de Grenz hod se oba a so bis zum End vo da Kolonialzeid ghoidn. Erscht mid da 1861 vom PresidentnJosé Joaquín Pérez ausgruafan „Befriedung Araukaniens“ hand de Mapuche mid chilenische Truppen mid gwoid undawoafa woan und 1883e is eana Gebiet an Chile agliadat woan.
Neba de indianischn Agriff hamd a schwareEadbem,Tsunamis undVuikanausbrich de Entwicklung vom Land behindat. Vui Städte hand ganze zlegt woan, z. BConcepción 1570e odaValdivia 1575e. De chilenischn Städt am Meer hand am 16. und am 17. Joahundat a oft vo englische Piratn agriffa woan.
Da Unobhängigkeitsgriag und de Entstehung vo da Republik
Den Drang zua Unobhängigkeit is aufkemma, wia 1808 Spanien vomJoseph am bruada vomNapoleon regiad woan is. Am 18. Septemba 1810 is aJunta ins Lem gruafa woan, de am obgsetztn Kine, amFerdinand VII. treu gwen is. Des Datum wiad in Chile ois da Dog vom Beginn vo da Unobhängigkeit gfeiad. A wengal späda hod se nochad Chile vo Spanien und da Monarchie losglest.
1814, nochm End vomSpanischn Unobhängigkeitsgriag und da Niedalog vo de Patrioten a da Schlacht vo Rancagua hod Spanien wieda de Mocht in Chile ibanumma. De Spanier hand oba a daSchlacht vo Chacabuco vo am chilenisch-argentinischn Heer undam GeneralJosé de San Martín gschlong woan. A da Schlacht vo Maipú 1818 is nochad de spanische Kolonialherrschaft ganz zambrocha. Da San Martín hod zugunstn vomBernardo O’Higgins aufs Präsidentnamt vazicht.
Da O’Higgins säiba is gstiazt woan und 1823 dann as Exil noch Peru. Sei Nochfoiga, daRamón Freire y Serrano hod sei politische Macht ned richtig festign kinna und is nochad vomFrancisco Antonio Pinto Díaz 1828 gstiazt woan. Er hod dann a liberale Vafassung eigfiad wos de Konservativn ned daugt hod. Auf des hi is am 17. Abräi 1830 d Regiarung vomDiego Portales Palazuelos a da Schlacht vo Lircay gstiazt woan. Da Portales hod bis zan August 1831 diktatoarisch regiad. 1833 is mim Portales a strenge präsidiale Vafossung entstondn. Duach de stoag zendralistische Vafossung woa Chile bis zum Biagagriag vo 1891 a lange Zeid recht stabil.
Vo 1836 bis 1839 is zum Peruanisch-Bolivianischn Konfeadarationsgriag gengaBolivien undPeru kemma den wo de Chilenen gwunga hamd.
Am 17. Septemba 1865 hod Chile Spanien an Griag eaklead, nochdem Spanien vasuacht hod militärisch in Peru Einfluss zum gwinga. Auf des hi is zu Seegefechte bei Papudo, bei Abtao und vo da Insl Chiloé kemma. Am 5. Dezemba 1865 hod se dann a Peru mid Chile vabindt und hamd zam genga Spanien kämpft. De Spanier hamd am 31. März 1866 de StodValparaíso stoag unda Bschuss gnumma. Da Konflikt hod se dann erst 1871 und 1883 mid Vadräge endgültig lösn kinna.
Seegefecht vor Iquique am 21. Mai 1879e amSoibedagriag
AmSoibedagriag vo 1879e bis 1884e hod Chile de bis dohi zu de Nochboalända ghearade Atacamawüstn,Lima und oi Teile vo da Pazifikküstn vo Peru besetzt. Am Friadnsvadrog vo 1904 zwischn Chile und Bolivien hod Bolivien an Chile sein Zuagang zum Pazifik ibagehm. A de erobatn Gebiete hand späda grouße Vorkommen voKupfer gfundn woan,Chuquicamata, da gresste Kupfaobbau vo da Wäid ligt do a dem Gebiet.
1891e hod se as Parlament und d Marine am PresidentnJosé Manuel Balmaceda wiedasetzt, nocha is zum Biagagriag kemma. A dem Griag hand eba 6000 Menschn gstoam. Da Balmaceda hod zwoa gressane Schlachtn valoan und hod se dann am 18. Septemba 1891 seiba umbrocht. As präsidial prägte Regiarungssysdem wos bis dohi ghod hamd, hamds nochm Sieg vo de Kongressahänga duach aparlamentarischs System ersetzt, bis dann 1916 apresidentiells Regiarungssystem eigfiad hamd.
Da Palacio de laMoneda, da Siez vom chilenischn Presidentn
Ab 1893 hamd se da de Streitigkeitn um an Grenzvalauf zwischnArgentinien und Chile vaschärft, obwoi 1881 A Grenzvadrog zwischn de zwoa Lända gschlossn woan is. Da Vadrog bestimmt de Andnkordillern ois Grenz: De Grenzlinie valauft „iba de hächstn Beag, de de Wossascheidn buidn“. Auf manche Obschnitt fiad oba de Definition zu problematische Ergebniss. Am Noadn hodBolivien an Teil vo daPuna gegaTarija mid Argentinien dauscht, nochdem Chile de Puna-Region imSoibedagriag bsetzt hod. Zwischn Chile und Argentinien is zu amWettrüsten kemma. Eascht duach a Schiedsgrichtsvafoan hod da Streit 1902 beiglegt wean kinna.Patagonien undFeialand hand nei aufteild woan, dabei hand 54.000 Quadratkilomeda an Chile und 40.000 Quadratkilomeda an Argentinien gfoin. Da Grenzvalauf mid Bolivien is nochad 1904 mid am im gengseitign Einvernemma gschlossna Friednsvadrog festglegt woan. Boid danoch is oba in Bolivien a Revisionismus aufkeimt, der wo bis heind da Grund fiara politisch agspannde Situation zwischn beide Lända is. A de 1970a Joa, wia oi zwe Lända vo Militärdiktaturna regiad woan hand, is vo da chilenischn seitn aboon woan, an eba 10 Kilomeda broadn Gebietsstroaf a da Grenz zu Peru an Bolivien obzumdren, um fiaran endgültigen Frien zum soang. Da Voaschlog is nia umgsetzt woan, wei Bolivien fia des Gebiet koa Kompensation bietn woid.[21] Bolivien versucht zur Zeit einen Anspruch auf einen souveränen Zugang zum Meer mit einer Klage vor demInternationalen Gerichtshof in Den Haag durchzusetzen.[22][23][24]
Chile is amEaschdn Wäidgriag neidral blim, de innenpolitische Log is recht instabil gwen. Da PräsidentArturo Alessandri Palma, dea wo in Chile aSozialversicherungssysdem eigfiad hod, is 1924 duach an Militärputsch ogsetzt woan. Noch da Eifiarung vo arana neia Vafossung am Joa 1925, isa oba 1926 wieda a d Macht kemma. Bis 1932 hod daCarlos Ibáñez del Campo als Land mid diktatorische Mittl regiad. 1932 is d Vafossungsmassige Oadnung wieda heagstäid woan und deRadikalen (a polidische Partei) hamd se de nächstn 20 Joa ois de stärkste Partei etabliad.
DWäidwiadschaftskrise umara 1930 hod Chile bsundas stoag dawischt. D Preise fia de wichtigstn Exportgüter wiaKupfer undSoibeda hand dramatisch gfoin. Ab de 1930a Joa hod a langsame Erholung eigsetzt, de wo 1938 duach an Putchvasuach vo daNationalsozialistischn Bewegung Chiles und a Massaker wo draufhi gfoigt hod undabrocha woan is.
1934 is zu arana letztn groußn Bauanrebellion inRanquil kemma, de duach de Poizeikräfte oba niedagschlong woan is.
Nochdem Chile a lange Zeit - aus Rücksicht auf de vuia deitschstämmign Chilenen im land - imZwoadn Wäidgriag neidral blim is, hod da PräsidentJuan Antonio Ríos Morales 1944 bschlossn auf da Seitn vo de Alliiertn an Griag doch no bei zum dren. Da Einfluss vo Chile aufn Griagsausgang is oba unbedeitnd.
1945 hod as Land zu de Grindungsmitgliada vo deVereintn Nationa ghead und is 1948 daOAS beidren. As Woirecht fia Fraun is 1949 eigfiad woan.
As Denkmoi vom Jorge Alessandri
Am 2. August 1947 hod da PräsidentGonzález Videla a Kabinett aus Militärs und Unobhängige ernennd. Da Finanzminisda vo dem Kabinett is daJorge Alessandri gwen, der 1958 mid da Huif vo de Konservativn, de Libaroin und vo da Radikaln Partei zum Präsident vo Chile woan is. Er hod de Präsidentschaftswoi genga anSalvador Allende gwunga, am Kandidatn vo Vaoanigtn Linkn.
Am 22. Mai 1960 hod as bisher steagste gmessneEadbem da Wäid mied amTsunami im Anschluss de chilenische Kistn vawüstet, bsundas oag droffa hods de HofnstodValdivia. As Bem säiba hod a Steagn vo 9,5 a daRichterskala ghod. Mehra wia 2000 Menschn hand gstoam, wos daraufhi a Oblenkung vo de innenpolitischn Probleme gschaffd hod. Weide Teile vom ganzn Land hoand oiwei nu in de Hend vo grod a boa wenige reiche Familien gwen.
1964 hod dann daEduardo Frei Montalva ois da Kandidat vo da Christdemokratischn Partei de Woi zum Präsidentn gwunga, a mid da Huif aus deUSA. Er hod vasuacht undam Motto„Revolution in Freiheit“, Soizoirefoama mied am Erhoit vo da demokratischn Oadnung zum Vobindn und so an Spagat zwischn de radikala Foadarunga vo de Linkn und da rigorosn Obweah vo Refoama vo de Rechtn zum schaffa. A Landrefoam hod iba drei Million Hektar Groußgrundbesitz an Bauangnossnschaftn voteild. Mid seine wichtigsdn Refoama is da Frei oba dann doch gscheidad, de teilweis Vostaatlichung vo da Kupfaindustrie zum Beispui. 1969 is Chile daAndngmoaschafd beidren, oba dann 1976 scha wieda ausdren.
Wia 1958 a scha hod 1970 da Gegna vom Jorge Alessandri im Woikampf um as Amt vo Präsidentn wieda Salvador Allende ghoaßn, dem de Gweakschoftn und de Sozialistn zua Seitn gstandn hand. Da Allende hod de Woi gwunga und is wieda Präsident woan.
As chilenische Militär (spanischFuerzas Armadas de Chile) bestehd aus de TeilstreitkräfteHeer (Ejército de Chile),Marine (Armadas de Chile),Luftwaffe (Fuerza Aérea de Chile) und da nationaln Polizei (Carabineros de Chile). DeStreitkräfte vo da Republik Chile hamd insgsamt um de 80.000 Soidatn.
DaStaatshaushoit hod 2009 Ausgom vo umgrechnet 37,87 Mrd.US-Dollar ghod und umgrechnet 31,31 Mrd. US-Dollar Einahmen. Do draus ergibt se a Haushoitsdefizit vo 4,4 % vomBIP.[25]
D Staatsvaschuidung hod 2009 13,5 Mrd. US-Dollar oder 9,0 % vom BIP bedrong.[25]
2006 wa da Anteil vo de Staatsausgom (in % vom BIP):
Chile is in 15 Regiona (spanischRegión) aufteild, de wos mid remische Zoin vo Noad noch Sid duachenummariad hand. D Numma 13 gibts ned, de Hauptstodregion wiad mid RM (Región Metropolitana) okiatzt. A vom präsidentn eigsetzta Intendant steht de Regiona ois Vatreta vor, desweng spuind de Regiona a koa stoage politische Roin. De Regiona hand dann in 54 gleanane Provinzn aufteild de wo dann wiedarum in 346 nu gleanane Gmoana aufteild hand.
DeXIV. Region (Región de los Ríos) gibts seit am 2. Oktoba 2007 und is a „Ospoitung“ vo de X. Region, zwenga da bessan Vawoidung. Zua Region gheand de ProvinznValdivia (is a glei d Hauptod vo da Region) undRanco.
DI. Region de Tarapacá is mittlaweile aufteild. Seit am 8. Oktober 2007 hod Arica sei eingne Region. D XV. Region (Región de Arica y Parinacota) umfosst de ProvinznArica undParinacota.
Undahoib vo da Provinzebene hand dann de346 Gmoana (municipalidad odercomuna). De hand nochm Artikl 61 vo da Vafassung de Organe vo da lokaln Säibstvawoidung. Se weand vo am Buagamoasta (alcalde) und am Stodrod gleit.
Da Groußteil vo da Bväikarung lebt a de Regiona V bis X. In Nordchile gibts wenga daAtacamawüstn grod weng gressane Städt, de wos meinstn dann a ganz nouad am Pazifik lingand (zum BeispuiIquique undCopiapó). In Sidchile nimmd siadle voPuerto Montt und da Insl Chiloé d Bväikarungsdichtn stoag o, grod nuCoyhaique und Punta Arenas hand do nu oi gressane Städt.
DaStroßnvokeah hod se in Chile zum wichtigsdn Vokeahsträga entwickld. Am Joa 2005 hod as Land a Strossn- und Wegenetz vo insgsamt 80.651 Kilomedda ghod, davo hand 16.967 Kilomedda asphoidiad gwen.[27] Wega de grod a de letztn Joa intensiv bedrimma Außbaumoßnahma hand oba de Zoin heind scha obsolet.
De wichdigsde und mittlawein voLa Serena bisPuerto Montt ois Audoboh ausbaude Transboadachsn is de ebba 3.000 Kilomedda langeRuta 5 - a Bestandteil vo daPanamericana. Valaufa duads in Noad-Sid-Richtung vo da GrenzstodArica bis obe nochQuellón am Sidn unt.
Im Joa 1976 hod da Bau vo daCarretera Aurtrall agfangd, a ehrgeizigs Stroßnbau-Projekt undam domolign Diktrator, am Augusto Pinochet, um de Regiona vo Puerto Montt bis obe noch Feialand zum vobindn. De Stroß is oba bis heind nu im Bau - a duachgehade Strossnvobindung zwischn Puerto Montt und Coyhaique bzw. zwischn Coyhaique und Punta Arenas exisdiad noch wia vor nua iba as Nochboaland Argentinien.
Guad ausbaud hand dafia dePanamericana und andanemautpflichtige Strossn voa oim im Groußraum rund um d Hauptstod Santiago, wo a de letztn Joa vui neie Stodautobohna wia zum Beispui deAmérico Vespucio oda deCostanera Norte baud woan hand. Vui gloane Nemstreckn, voa oim a de oglenga Teile vom Land, bestengan oba noch wia vor grod aus unbefestigte Schoda- oda Erdpistn. As Landstrossnnetz is bsundas a de middlan Teile vom Land seitm Joa 2005 stoag modeanisiad und vobessad woan, wobei a glei bislang oafoch ausbaude Steckn glei mehrspurig ausbaud woan woan hand.
Wega da Läng vom Land hod Chile an Haufa undaschiedliche Landschaftn. Am Noadn ganz dominant dAtacamawüstn. Da Ostn is vo deAndn prägt. Da Zendrale Teil vo Chile hod a mediterrans Klima. AnGloana Sidn mochand zum Groußteil Wäida und Landschaftn, de ois deChilenische Schweiz bezeichnet weand aus. Ab da Region XI. gibts grouße Gebiete mid Gletscha. Da gresste Gletscha vo Sidamerika is asCampo de Hielo Sur. Do gehd dann de druckane weide Landschoft voPatagonien lous. Do und is as Klima rau und es rengd vui.
A ganz andane Wäid hand nochad de ozeanischn Insln. Do gheand unda andam dazua deOusdainsl und deJuan-Fernández-Insln. D Ousdainsl is archäologisch gseng recht indressant.
InSantiago de Chile,Concepción (Chile) undValparaíso gibts vui Museen und hisdoarische Fleckal. Iba as ganze Land vateilt gibts Monumente de scha lang voa da besiedlung vo de Spanier baud woan hand.
Zwischn da Kuitua a de Städte und aufm Land gibts stoage Undaschied. Aufm Land spuind foiklorisdische und traditionäie Elemente wia da NationaltanzCueca a wichtige Roin. De voikstümliche Kuitua is stoag spanisch undaraukanisch prägt.Payadores hand Voikssänga, vo dene wo de Liadl zum gresstn Teil vo Liebe und vo Dram handlnd. Politische Liadl hand a da Diktadua vonAugusto Pinochet vabotn gwen. As kinstlarische Handweak aufm Land hod vui indianische Eifliss. Heagstäid weand voa oim Web- und Depfasochan und a Schnitzoabatn. A wichtige Roina spuind aufm Land a deHuasos, des is a so a Oat chilenischa Cowboy odaGaucho. De hand auf olle Voiksfesta und voa oim beim chilenischn Rodeo undawegs. De Stodkuitua is eha kosmopolitisch.
Fast 50 Prozent vo de Chilenen hamd arana repräsentativn Umfrog vo 2008 ogehm, dass nia oda fast nia lesn dean. Biacha hand in Chile recht deia, wei de Auflong so niadrig hand. Da Buachmoakt hod se oba mitlaweile a wengal griagt seit da kuituaräin Lähmung de vo da Militärdiktadua kemma is.[28]
De Fuaßboi Wäidmoastaschaft 1962 is in Chile gwen. Dechilenische Fuaßboinationalmannschaft hod do an drittn Bloz gmocht, wos vo eana bis iaz a as beste Eagebnis vo arana Wäidmoastaschaft is. Chile hod se bis iaz achtmoi fiara WM qualifiziad und stehd noch dem aufm viatn Bloz glei hinda Brasilien, Argentinien und Uruguay. De Copa América 2015 hamds gwunga, de wo a im eingna Land ausdrong woan is. Zu de Nationala Fuaßboilegendn gheand daIvan Zamorano,Marcelo Salas und voa oim daElias Figueroa, da easchte (und nemanZico da oazigste) Spuia vo Sidamerika dea dreimoi an Titel fian bestn Spuia vom Kontinent griagt hod. Da Figueroa zäid heind zu de bestn Obweaspuia vom letztn Joahundat. Oba a daMatías Fernández, da sidamerikanische Fuißboia vom Joa 2006 is a recht a Talent am chilenischn Fuaßboi. DaDavid Arellano zäid ois da Eafinda vom Foirückzieher (auf Spanischla chilena).
Neman Fuaßboi spuind nuTennis, daReitspoat (bsundas as chilenische Rodeo) und asSegln a wichtige Roin. Am Tennisdobbe hod da Nicolás Massú mid seim Partna amFernando Gonzáles a de Olympischn Summagspäia vo 2004 as easchte Olympiagoid ibahaupst fia Chile gwunga. Oan Dog späda hod da Massú nu oas draufglegt und as Herrenoanzl gwunga und da Gonzáles de Bronzemedaille. Oane vo de groußn Spoatlegendn vo Chile is da Marcelo Ríos, dea wo ois easchta spanischsprochiga Tennisspuia de Spitzn vo da Wäidranglistn dareicht hod und an Pete Sampras do a Zeigl obglest hod. Am Seglspoat a da Kategorie Breitling hand chilenische Teams bei Rennen wia zum Beispui am Copa del Rey oiwei unda de easchtn drei.
Am 3. Mai 2008 hod de chilenische Polo-Nationalmannschaft am WM-Finale inMexiko-Stod an Wäidmoasta Brasilien besiegt und is duach des as easchde moi Wäidmoasta a dera Disziplin woan.
BeimRuadan (Zwoara ohne Steiermo) hand da Christian Yantani und da Miguel Angel Cerda 2002 inSevilla Wäidmoasta woan. 2005 is da Cerda inJapan mim Felipe Leal Vizewäidmoasta und a daSchweiz Wäidmoasta woan.
Karl F. Appl:Die Geschichte der evangelischen Kirchen in Chile. Erlanger Verlag für Mission und Ökumene, Neuendettelsau 2006,ISBN 978-3-87214-616-8.
Karla Berndt & Birgit Heitfeld:Die chilenische Küche. Umschau, Neustadt an der Weinstraße 2006,ISBN 978-3-86528-266-8.
Robert N. Burr:By Reason or Force. Chile and the Balancing of Power in South America 1830–1905. University of California Press, Berkeley 1974,ISBN 0-520-02629-2.
Simon Collier & William F. Sater:A History of Chile, 1808–2002. 2. Ed., Cambridge University Press, Cambridge (u. a.) 2004,ISBN 0-521-82749-3.
Dirk Heckmann:Chile & Antarktis & Osterinsel. OPS, München 1998,ISBN 3-930487-58-6.
Peter Imbusch (Hrsg.):Chile heute: Politik, Wirtschaft, Kultur. Vervuert, Frankfurt am Main 2004,ISBN 3-89354-590-5.
Boris Schöppner:Nachbeben. Chile zwischen Pinochet und Zukunft. Reportagen und Interviews. Trotzdem Verlagsgenossenschaft, Frankfurt/M. 2008,ISBN 978-3-86569-920-6.
Günter Wessel:Die Allendes: mit brennender Geduld für eine bessere Welt. Bastei-Lübbe, Bergisch Gladbach 2004,ISBN 3-404-61537-9.
Oliver Zöllner:Generating Samples of Diasporic Minority Populations. A Chilean Example. In: Oliver Zöllner (Hrsg.):Targeting International Audiences. CIBAR, Bonn 2005,ISBN 3-932872-12-6, S. 138–149.Webversion des Artikels
↑Diese Zahl beinhaltet die Fläche derOsterinsel und derJuan-Fernández-Inseln. Darüber hinaus beansprucht Chile eine Fläche von "1 250 257,6 km² in derAntarktis zwischen 53° und 90° West.
↑7,07,17,27,3Siehe komplette Liste schiffbare Flüsse und Seen nach D.O. Nº 36.093, vom 19. Juni 1998 in www.bordecostero.cl/documentos/nomina_rios_lagos.pdf
↑10,010,110,2Referenzfehler: Es ist ein ungültiger<ref>-Tag vorhanden: Für die Referenz namensc2012 wurde kein Text angegeben.
↑Central Intelligence Agency: Life expectancy at birth (Years). (HTML) Central Intelligence Agency, 2012, abgerufen am 12. Januar 2014 (englisch): „78.27 2013 est.“
↑Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo (PNUD): Esperanza de vida al nacer (años). (HTML) 15. Oktober 2012, archiviert vom Original[6] am 26. Meaz 2013; abgerufen am 14. März 2013: „2012: 79.3“