Кипр (Ҡыпрыҫ) Республикаһы (юнан.Κυπριακή Δημοκρατία,төр. Kıbrıs Cumhuriyeti) —Урта диңгеҙҙең көнсығышындағы утрау-дәүләт. 2004 йылдың 1 майынанЕвропа берлеге ағзаһы.
Кипр Республикаһы рәсми рәүештә Кипр утрауының 98 % территорияһын һәм яҡындағы Агиос Георгиос, Геронисос, Глюкиотисса, Кила утрауы, Киедес, Кордилия, Мазаки утрауҙарын биләп тора. Утрауҙың ҡалған 2 % территорияһындабритан хәрби базалары уhынлашҡан.
Ғәмәлдә, 1974 йылдан һуң утрау өс өлөшкә бүленә: 60 % территория Кипр Республикаһы властары контроле аҫтында (күберәкгректар йәшәй), 38 % — Төньяҡ Кипр Төрөк Республикаһы, 2 % — Британия хәрби көстәре контролендә.Төньяҡ Кипр Төрөк Йөмһүриәтенең бойондороҡһоҙлоғоАбхазия Республикаһы һәмТөркиә тарафынан танылған.
Илдә 1 142 575 кеше йәшәй.Баш ҡалаһы —Никосия ҡалаһы.
Кипрҙың тарихҡаса дәүере, аҙаҡҡы мәғлүмәттәргә ярашлы, б.э.т. Х мең йыллыҡта утрауҙа тәүге кеше эҙҙәре барлыҡҡа килгән мәлдән башлана һәм б.э.т. II-се һәм l-се мең йыллыҡтар сигендә, тарихи осорҙа Кипр батшалыҡтарын барлыҡҡа килтергән социаль-сәйәси процестар башланыуы менән тамамлана.
Палеолит дәүерендәге кеше ҡалдыҡтары табылған Грециянан айырмалы рәүештә, Кипр тарихынеолит дәүеренән башлана. Б.э.т яҡынса XI быуатҡа Кипр Эллинистик цивилизацияһының айырылғыһыҙ өлөшө була. Троян һуғышынан ҡайтышлай ахейҙар утрауҙа туҡтайҙар һәм эҙмә-эҙлекле рәүештәавтохтондарҙың («этеокиприоттар») ассимиляцияһын башлайҙар. Шул ваҡыттар утрауҙа гректар йәшәй.
Кипрҙың Урта диңгеҙҙәге уңайлы стратегик урыны төрлө империялар периферияһында ҡалып, уның бөтә тарихы дауамында ҡулдан-ҡулға күп тапҡыр күсеүгә булышлыҡ итә. Б.э.т. 331 йылда Кипр хакимдарыАлександр Македонскийҙың власын таныйҙар. Б.э.т. III быуатта КипрПтолемейҙар державаһы составына инә, унда ул, айырым батшалыҡ булып, ваҡыты-ваҡыты менән ярайһы уҡ автономия менән ҡуллана. Александр Македонский тарафынан яулап алына. Б.э.т. 58 йылда Кипр Рим провинцияһына әүерелә, б.э.т. 48 йылдаЦезарь уны Птолемейҙарға ҡайтара.Антонийҙы (б.э.т. 31 йыл)Октавиан Август еңгәндән һуң, КипрРим империяһы составына инә, уның 395 йылда Көнсығыш һәм Көнбайыш Византияға бүленеүенән һуң —Көнсығыш Византия составына инә. 965 йылдаКипр фемаһы төҙөлә.
1191 йылда инглиз короле Ричард Львиное Сердце Изге Ергә барышлай Кипрҙы яулап ала; ләкин тиҙҙән, үҙенә кәрәкмәгәс, уны Лузиньяндарға һата. Улар король династияһына нигеҙ һалалар һәм Кипрҙа 300 йыл дауамында хакимлыҡ итәләр. Шулай итеп, ул Кипр короллегенә әүерелә.
1489 йылда Кипрҙың аҙаҡҡы королеваһы, данлыҡлы Катерина Корнаро, үҙенең тыуған илеВенецияға утрауҙы бүләк итә һәм 100 йыл тирәһе Кипр Венеция республикаһы составында була (әйткәндәй, ошо осорғаШекспирҙың «Отелло, Венеция мавры» трагедияһы арналған; Фамагуста хатта, йәнәһе, Дездемона үлтерелгән Отелло замогы һаҡланған).
1570—1571 йылдарҙа Кипрҙытөрөктәр яулап алалар һәм 300 йыл унда хакимлыҡ итәләр. 1878 йылда КипрБритания буйһоноуына эләгә, баштаҒосман империяһының номиналь суверенитеты осорондаде-факто, әБеренсе донъя һуғышынан һуң шулай уҡ юридик яҡтан да.
Күп йыллыҡ милли-азатлыҡ көрәш һөҙөмтәһендә, 1960 йылда колониаль империялар тарҡалғандан һуң, утрау бойонһороҡһоҙлоҡ ала һәм тиҙ арала грек һәм төрөк общиналары араһындағы ызғыш аренаһына әүерелә. Инглиздар аҙаҡҡы ваҡытҡа тиклем утрауҙа үҙҙәренеңАкротири һәм Декелия хәрби базаларын тоталар. Кипрҙың беренсепрезиденты итеп Кипр архиепископы һайлана.
Кипр гректары һәмКипр төрөктәре араһында (башҡа төрлө әйткәндә,христиандар һәммосолмандар араһында) бәрелештәр шундай ҡырҡа төҫ ала, хатта 1964 йылда НикосияғаБМО урталыҡ көстәрен индерергә мәжбүр була. 1974 году йылда бәрелештәр асыҡ һуғышҡa әүерелә, хәлдеГреция һәмТөркиәнең ҡыҫылыуы ҡатмарлаштыра. Энозис яҡлылар (утрауҙы Грецияға биреү яҡлылар) «ҡара полковниктар» ярҙамында хәрби түңкәрелеш башҡаралар, уларға яуап итеп Төркиә, төрөктәрҙе яҡлау һылтауы менән, шунда уҡ утрауға үҙенең ғәскәрҙәрен төшөрә. Утрауҙа яҡынса 30 % оккупациялау күҙаллана, сөнки тап шунынса төрөк утрауҙа йәшәй (төрөк мәғлүмәттәренән, гректар ике тапҡырға кәмерәк һанды күрһәтәләр). Ысынында территорияның күберәк өлөшө оккупациялана; төрөк армияһы инглиз базаларына тиклем барып етә һәм шунда туҡтай. Утрау грек һәм төрөк өлөштәренә бүленә.
1974 йылғы һуғыш геройҙарына һәйкәлдәр утрауҙың төньяҡ өлөшөндә лә, көньяҡ өлөшөндә лә бик күп һанда ҡуйылған. Оккупацияланған территорияла 1978 йылда Төньяҡ Кипрҙың Төрөк Республикаһы иғлан ителә, уны тикТөркиә таный.2004 йылда Кипр РеспубликаһыЕвропа берлегенә инә, ә 2008 йылда — еврозонаға.
Бүлгәндән һуң грек-киприоттарҙың күпселеге көньяҡта йәшәй, ә төрөк-киприоттар — төньяҡта. Дөйөм халыҡ һаны яҡынса 800 мең кеше тәшкил итә, шул иҫәптән 300 мең — төрөктәр. Шулай уҡ Кипрҙа 17 мең инглиз,урыҫтар 40 меңдән дә кәм түгел (Рәсәй Федерацияһы илсеһе мәғлүмәттәре буйынса)[1]. 1974 йылғы һуғыштан һуң яҡынса 180 мең грек киприоттары ҡаса йәки мәжбүри рәүештә көньяҡҡа күсерелә. 42 мең тирәһе төрөк киприоттары шулай уҡ ҡаса һәм уларҙы мәжбүри рәүештә төньяҡҡа күсерәләр. Тик Ларнак округы Пила ҡалаһында ғына БМО тәғәйенләгән админстрация ҡарамағында ике халыҡ төркөмө йәшәй.
Кипр Республикаһы контроле аҫтында, 2011 йылдың аҙағындағы мәғлүмәттәргә ярашлы, халыҡ һаны 838 897 кеше тәшкил итә, уларҙың күбеһе (21,4 %) — сит ил граждандары[2]. 2014 йылдан алып хөкүмәт тарафынан законға төҙәтмәләр индереү һәм махсус дәүләт программаһын булдырыу арҡаһында сит ил инвесторҙарына Кипр гражданлығы хоҡуғы бирелә.
БМО-ның мәғлүмәттәренә ярашлы, 2019 йылға ҡарата Кипр Республикаһында 191 922 иммигрант, йәки ил халҡының 16 %, йәшәй[3].
Кипр халҡының күпселеге этник гректар —православие, этник төрөктәр —ислам динен тота.
Кипр православие сиркәүе квази-дәүләт учреждениеһы статусына эйә һәм илдең йәмәғәт-сәйәси тормошонда билдәле роль уйнай; Кипр Сиркәүенеңпредстоятеле — Яңы Юстиниана һәм Кипрҙың Архиепископы. Һәр ауылда тиерлек булған ҡорамдарҙан тыш (500-ҙән ашыу) сиркәүҙең Кипрҙа 9 монастыры бар, был монастырҙар утрауҙағы йыл әйләнәһенә яһалма һуғарылыу ойошторолған бик күп һәм иң уңдырышлы ерҙәргә һәм башҡа төрлө эре мөлкәткә эйә.
Шулай уҡ утрауҙакатолик, маронит сиркәүҙәр һәм башҡа йәһүд һәм башҡа дин ғибәҙәтханалары бар.
1960 йылғы Конституция (19 статья) буйынса һәр кеше һүҙ, намыҫ һәм дин азатлығына хоҡуҡлығын раҫлай.. Бөтә диндәр ҙә закон алдында тигеҙ Республиканың ҡанун сығара торған, башҡарма һәм административ акты ниндәй булһа дини институтын йәки дини ойошмаһын дискриминациялай алмай. Һәр кеше дин тотоу иреклегенә хоҡуҡлы, ул үҙенең динен үҙ аллы йәки күмәкләп өйрәнә ала. Республика Конституцияһында бындай азатлыҡтың берҙән-бер сикләүҙәр бар һәм улар Республиканың һәм уның граждандарының хәүефһеҙлеген тәьмин итә. Бөтә ошо ҡарарҙар утрауҙа рәсми рәүештә танылған дин юҡлығын раҫлай. Улар шулай уҡ халыҡ аҙсылығын тәшкил иткән ике дини төркөмдөң (католиктар һәм марониттар) хоҡуҡтарын яҡлауын гарантиялай.
Тулайым милли тулайым продукттың сәнәғәткә өлөшө 18 % тура килә. Сәнәғәт продукцияһының 1/3 ҡиммәте сеймал табыу сәнәғәтендә булдырыла һәм эшкәртеүсе сәнәғәттә. Ваҡ предприятиелар өҫтөнлөк ала. Күп кенә эре предприятиелар, бигерәк тә тау-сеймал табыу сәнәғәте, сит ил капиталы ҡулында (башлыса инглиз капиталы). Баҡыр рудаһы (тимер күләме буйынса 16,3 мең т, экспорт), тимерле пириттар (57,6 мең т, экспорт), хромиттар (41,3 мең т), асбест (23,3 мең т, экспорт),тоҙ,гипс, мәрмәр етештерелә. 2010 йылда тау-сеймал табыу сәнәғәтенең тулайым продукцияһы 90,4 млневро тәшкил итә, тармаҡтағы халыҡтың мәшғүллеге — 585 кеше.
Электростанциялар (204 мең кВт дөйөм ҡеүәте) ситтән килтерелгән нефттә эшләй; 1971 йылда электр энергияһын етештереү 564 млн кВт∙сәғәт тәшкил итә. Аҙыҡ-түлек сәнәғәте үҫешкән (1971 йылда шарап етештереү — 49,4 мең т, зәйтүн майы — яҡынса 1 мең т, емеш һәм йәшелсә консервалары һәм башҡалар), тәмәке, туҡыма, күн аяҡ кейеме сәнәғәте. Цемент 1971 йылда 303 мең тонна етештерелә. Ваҡ һөнәрселек етештереү үҫешкән (керамиканан, тимерҙән әйберҙәр).
Кипр сәнәғәте экспорт йүнәлештәре: фармацевтика продукцияһы, эсемлектәр һәм аҙыҡ-түлек,электроника, эшкәртеүсе сәнәғәте продукцияһы, машиналар һәм ҡоролмалар, металдар һәм химия тармағы продукцияһы. Шулай уҡ Кипр мебель,кейем, күн әйберҙәр һәм автомобилдәр өсөн аксессуарҙар экспортлай.
Кипр Республикаһы 6 районға бүленә (грекса επαρχίες).
Райондар муниципалитеттарға һәм йәмғиәттәргә бүленә. Муниципалитеттарҙың вәкәләтле органы — муниципаль советтар (Δημοτικά Συμβούλια), йәмғиәттәрҙең вәкәләтле органы — йәмғиәт советы (Κοινοτικά Συμβούλια).
 Азия илдәре |
|---|
| |
| Европа илдәре |
|---|
|
- Өлөшләтә танылған ил
- Танылмаған илдәр
|
|
- Европала биләмәләре булғанАзия илдәре
- Биләмәләре Европала булыуы бәхәсле булғанАзия илдәре
|
|
| |
|---|
| Ағзалары | |
|---|
| Рәсми кандидаттар | |
|---|
| Ихтимал кандидаттар | |
|---|
| Элекке ағзалар | |
|---|
| |
|---|
| Члены | |
|---|
| Элекке ағзалары | |
|---|
| |
|---|
| |
- 1Ассоциацияланған ағза
- 2Ағзалығы туҡтатылған
|
 Британия империяһының диңгеҙ аръяғы биләмәләре |
|---|
|
Европа и Средиземноморье |
|---|
| | | | ³ Позже вышла из числа королевств Содружества, сохранив членство в нём.
4 В 1949 вышла из Содружества. |
|
|
|
|
Латинская Америка, острова Карибского бассейна и Южной Атлантики |
|---|
| |
|
Африка |
|---|
| | | ¹ Позже вышла/вышел из числа королевств Содружества, сохранив членство в нём.
² С 1970 перестала быть королевством Содружества, в 2013 вышла из Содружества. | |
|
|
|
Азия |
|---|
| | | ¹ Позже вышла/вышел из числа королевств Содружества, сохранив членство в нём.
² В 1941—1945 под оккупациейЯпонской империи. | |
|
|
|
Австралия, Океания и Антарктика |
|---|
| |
|
|
.svg)
.svg)