Шаран районы —Башҡортостандағы муниципаль район.
Район Башҡортостандың көнбайышындаБөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығында урынлашҡан. Климаты йылы, бер аҙ ҡоролоҡло. Район территорияһындаСөн йылғаһы башлана. Ере йыуылған һәм типик ҡара, Төньяҡ һәм төньяҡ-көнбайышта һоро һәм ҡара һоро урман тупраҡлы.Имән,йүкә,ҡайын һәмуҫаҡ ағаслы урмандары район еренең 24%-ын биләй.
Файҙалы ҡаҙылмалары:нефть (Михайловка, Арҙат, Мостафа), кирбес сеймалы (Иҫке Тумбағош, Наратаҫты, Аҡбарыҫ, Йәнәхмәт һәм Юность), ҡом ҡатыш ҡырсынташ (Шаран, Баҡса), балсыҡҡа ҡушыла торған ҡом (Ивановка) ятҡылыҡтарынан ғибәрәт.
Майҙаны — 1384 км². Район үҙәге Шаран ауылынан Өфөгә тиклем 201 км, иң яҡын тимер юл станцияһы Туймазыға 29 км.
1935 йылда ойошторолған, ләкин, Башҡортостандың административ ҡоролошонда үҙгәрештәр булыу сәбәпле, ике тапҡыр район статусын юғалта, 1967 йылда яңынан тергеҙелә.
- Абдуллин Марат Ибраһим улы (16.10.1948), ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2000—2011 йылдарҙаБашҡорт дәүләт университетының химия-технология факультеты деканы. Химия фәндәре докторы (1988), профессор (1989).Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2001) һәм мәғариф отличнигы (2004),Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (2001), СССР‑ҙың уйлап табыусыһы (1981). Яҙыусы һәм драматургИбраһим Абдуллиндың улы.Шаран ауылынан[2].
- Андреева Әлфиә Васильевна (23.01.1958), ғалим-ветеринар табип, юғары мәктәп уҡытыусыһы.Рәсәй Федерацияһының Тәбиғи фәндәр академияһы ағза-корреспонденты, биология фәндәре докторы (2003), профессор (2004). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2015).Ерекле ауылынан[3].
- Густов Виталий Павлович (27.03.1949), ветеран-нефтсе, 1967—2009 йылдарҙа «Арланнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1999 йылдан — цех начальнигы. Рәсәй Федерацияһы Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының почётлы нефтсеһе (2001). СССР‑ҙың Дәүләт премияһы лауреаты (1988). 3-сө дәрәжә Хеҙмәт Даны ордены кавалеры (1986).Иҫке Драж ауылынан[4].
- Йософ Гәрәй (7.03.1904—22.03.1988), башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе. 1936 йылданСССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. 1937—1939 йылдарҙа Башҡорт АССР-ы Яҙыусылар союзы идараһының яуаплы секретары.
- Гәрәев Рәүис Ғиниәт улы (24.04.1949—3.06.2005), ғалим-агроном, партия һәм дәүләт эшмәкәре. 1996—2005 йылдарҙа Татарстан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты директоры.Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (2000), ауыл хужалығы фәндәре докторы (1998). Татарстандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1995) һәм Татарстан Республикаһы Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1997).Түбәнге Зәйет ауылынан[5].
- Диярова Зиниә Әнүәр ҡыҙы (5.01.1959), педагог,Шаран ауылы 2-се мәктәбенең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, район башҡорттары ҡоролтайының башҡарма комитет рәйесе. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007).
- Михайлов Дмитрий Иванович (7.11.1919—5.12.2018), нефтсе.Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. РСФСР-ҙың 6‑сы саҡырылыш Юғары Советы депутаты.Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). РСФСР‑ҙың атҡаҙанған нефть һәм газ сәнәғәте хеҙмәткәре (1980), Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған нефтсеһе (1965), СССР‑ҙың почётлы нефтсеһе (1969).Шаран ауылынан.
- Сабитов Сәлих Ғиззәт улы (10.10.1912—18.05.1979) — Дан орденының тулы кавалеры,Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы.Йәрәмкә ауылынан[6].
- Фәррахов Миңлехажи Миңлевәли улы (19.03.1931—1.02.2003), нефтсе,Социалистик Хеҙмәт Геройы (1966). ИкеЛенин (1971, 1986),Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1966) һәмХалыҡтар дуҫлығы (1981) ордендары кавалеры.Йомаҙыбаш ауылынан.
- Халиуллин Юрий Михайлович (10.08.1943), хәрби инженер-механик-ғалим, контр-адмирал (1990). Юғары хәрби мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. 1992—1998 йылдарҙа В. И. Ленин исемендәге Ленинград Юғары хәрби-диңгеҙ инженер училищеһы начальнигы, 1998—2000 йылдарҙа — Хәрби-диңгеҙ инженер институты етәксеһе. Техник фәндәр докторы (1996), профессор (1998).Ҡырым Республикаһының 1-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2002). III дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәт иткән өсөн» (1988) һәм «Хәрби хеҙмәттәре өсөн» (1998) ордендары кавалеры.Анисимова Поляна ауылынан[7].
- Закир Һаҙый (15.03.1863—1932),ХХ быуат башы яҙыусыһы. Йәрәмкә ауылынан.
- Цибизов Леонид Герасимович (2 ғинуар1925 йыл —16 июнь2009 йыл) —Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәр, танкист.Советтар Союзы Геройы (1943). Совет Армияһы полковнигы.Украина Ҡораллы көстәренең генерал-майоры (2008). Красная Горка ауылынан.
1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):
Халыҡтың уртаса тығыҙлығы 15.02 кеше. Районда 112 ауыл бар, шуларҙың иң ҙурҙарыШаран (4,7 мең),Ерекле (1,0 мең),Түбәнге Зәйет (0,8 мең кеше).
- Милли составы[26]:
2010 йылғы йән иҫәбе мәғлүмәттәренә ярашлы:татарҙар — 33 %,башҡорттар — 24,9 %,мариҙар — 19,7 %,урыҫтар — 11,6 %,сыуаштар — 9,7 %, башҡа милләт вәкилдәре — 4,3 %[27].
Районауыл хужалығы йүнәлешле, территорияһы һөрөлөүе юғары кимәлдә (56,5 %).Иген культуралары, шәкәр сөгөлдөрө,картуф үҫтереүгә, һөт-ит йүнәлешендәге мал үрсетеү, сусҡа һәм һарыҡсылыҡ буйынса махсуслашҡан.Умартасылыҡ һәмбалыҡсылыҡ үҫешкән.Шаран ауылы май яҙыу һәм кирбес заводтары эшләй.
Район территорияһын Баҡалы — Туймазы һәм Саҡмағош — Туймазы автомобиль юлдары киҫеп үтә.
Районда 49 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 17 урта; 4 дауахана, ПУ, 26 дөйөм китапхана, 51 клуб учреждениеһы бар. Урыҫ һәм татар телдәрендә «Шаранские просторы» — «Шаран киңлекләре». гәзите сыға.
- ↑1,01,1Всероссийская перепись населения 2010 года
- ↑Башҡорт энциклопедияһы — Абдуллин Марат Ибраһим улы 2016 йыл 6 апрельархивланған. (Тикшерелеү көнө: 15 октябрь 2018)
- ↑Башҡорт энциклопедияһы — Андреева Әлфиә Васильевна 2016 йыл 6 апрельархивланған. (Тикшерелеү көнө: 21 ғинуар 2018)
- ↑Башҡорт энциклопедияһы — Густов Виталий Павлович 2016 йыл 21 апрельархивланған. (Тикшерелеү көнө: 22 март 2019)
- ↑Башҡорт энциклопедияһы — Гәрәев Рәүис Ғиниәт улы 2016 йыл 21 апрельархивланған. (Тикшерелеү көнө: 22 апрель 2019)
- ↑Башҡорт энциклопедияһы — Сабитов Сәлих Ғиззәт улы 2016 йыл 21 апрельархивланған. (Тикшерелеү көнө: 1 октябрь 2017)
- ↑Башкирская энциклопедия — Халиуллин Юрий Михайлович 2019 йыл 24 декабрьархивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 9 август 2018)
- ↑перепись населения СССР 1939 года
- ↑9,09,19,29,39,49,5Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008. — Б. 448.
- ↑перепись населения СССР 1959 года
- ↑перепись населения СССР 1970 года
- ↑перепись населения СССР 1979 года
- ↑перепись населения СССР 1989 года
- ↑Всероссийская перепись населения 2002 года
- ↑1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
- ↑Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (урыҫ)
- ↑Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
- ↑Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) —Росстат, 2013. — 528 с.
- ↑Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
- ↑Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
- ↑Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
- ↑Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) —М.:Росстат, 2017.
- ↑26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года —Рәсәй Федерацияһы статистика федераль хеҙмәте.
- ↑Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019. — Б. 62.
- ↑Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
- ↑https://archive.is/20120714152848/tatar-bashkort.narod.ru/tb-15.htm
- ↑Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан (билдәһеҙ) (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. Дата обращения: 5 март 2013. Архивировано 9 март 2013 года.(недоступная ссылка)
.png)
Рәсәй.svg)
Шаран районы Викимилектә
