Хи́мия ,Химейә [ 1]
Хәҙерге химия фәне атамаһы һуңғы осор латин телендәге chimia һүҙенән алынған, донъялағы бик күп телдәргә ингән: мәҫәлән, инглиз телендә - chemistry, немец телендә- Chemie, француз телендә - chimie. Рус теленә был термин Петр I осоронда ингән.
Фәнни-техник прогреста химия бик ҙур роль уйнай.
Химия халыҡ хужалығының бөтә өлкәләренә лә инә. Химия файҙалы ҡаҙылмаларҙы кәрәкле продуктҡа әйләндерә: металдарҙы, уларҙың иретмәләрен, яғыулыҡ эшкәртеүҙе тәьмин итә.
Ауыл хужалығы етештереү тармағының эш һөҙөмтәһе күп осраҡта химия сәнәғәтенең уны минераль ашламалар һәм үҫемлектәрҙе ҡоротҡостарҙан һаҡлау саралары менән тәьмин итеүгә бәйле. Химияның роле төҙөлөш материалдары, синтетик туҡымалар, пластмассалар, һабын һәм кер порошоктары, медикаменттар етештереүҙә лә бик ҙур.
Химик матдәләрҙе һәм уларҙың әүрелешен белекһеҙ, контролһеҙ ҡулланыу йыш ҡына әйләнә-тирә мөхиттең бысраныуына китерә, ә был үҫемлектәр, хайуандар һәм кешенең йәшәйешенә тиҫкәре йоғонто яһай.
«Алхимия» һүҙе ғәрәпсә. الخيمياء (’al-kīmiyā’ ), урта грек телендәге χυμεία «флюид» (үҫемлек һуты) һүҙенә бәйле тип иҫәпләнә.Был термин медицина һәм фармакология буйынса ҡулъяҙмаларҙа осрай .
"Химия" һүҙенең сығышын, әйтеп үтелгәнсә, Мысырҙың боронғо атамаһы "Хем" менән («Мысыр ғилеме»), шулай уҡ грек телендәге - χυμα ("хюма")- «металдар ҡойоу» һүҙе менән бәйләүселәр ("литье", "сплав") ҙә бар. Был осраҡта "химия" - металдар ҡойоу сәнғәте , йәки металлургия.
"Химия" терминын беренсе булып грек алхимигы Зосима Панополитанлы беҙҙең эраға тиклем V быуатта «төнәтеү», «ҡойоу»( «настаивание», «наливание») мәғәнәһендә ҡулланған .
Боронғо Мысыр мәҙәниәтендә технологиялар бик ныҡ үҫешә, быны ошо илдә төҙөлгән объекттар һәм ҡоролмалар күрһәтә, сөнки уларҙы тик яҡшы теоретик һәм практик нигеҙ булғанда ғына төҙөп була икәне бик яҡшы аңлашыла. Был фәндең тәүге теоретик белем сығанағы Мысырҙан килә икәне тураһында һуңғы ваҡытта күп яҙыла. Боронғо осорҙа эзотерикаға ныҡ бәйле, теорияға оҡшап торғаналхимия — ниндәйҙер кимәлдә хикмәтлесәнғәт менән, ниндәйҙер кимәлдә,тәбиғәт фәндәренең иң тәүгеләренән булған — химия симбиозы. Тик химия был белем һәм тәжрибә комплексынан тик формаль рәүештә генә башлана . Ошондай сығанаҡтарҙың береһе — хатта XVII быуатта ла маг һәм тылсымсылар араһында иң хөрмәтлеһе тип һаналған Гермес Трисмегистың «Изумрудная скрижаль» (лат. «Tabula smaragdina» [ 2] [ 3]
XVI —XVII быуаттарҙа донъяның механистак төҙөлөшөн асыҡлаған фәнни асыштар булғас, сәнәғәт үҫешкәс, буржуазия формалашҡас химия үҙалла фән тип ҡабул ителә. Тик физиканан айырмалы булараҡ химияны төҙөлөш-үҙенсәлек миҡдары менән аңлатып булмай, шуға күрә химия миҡдарға бәйлеме, әллә башҡа төрлө белемме тигән бәхәстәр тыуа.1661 йылда Роберт Бойль «Химик-скептик» хеҙмәтен яҙа. Был хеҙмәтендә ул төрлө есемдәр төрлө киҫәксәләрҙән (корпускулаларҙан) тора һәм улар матдәнең үҙенсәләген билдәләй тип яҙа.Ван Гельмонт яныу процессын өйрәнеп матдәнәнгаз углекислый газ булыуын аса.1672 йылда Бойльметаллдарҙы яндырған ваҡытта уларҙыңмассаһы артыуын аса, ул быны ялҡында ауырлығы булған киҫәксәләр ҡушылыуы менән аңлата.М. В. Ломоносов беренсе иң билдәле «Математик химия элементтары» (1741 ) тигән хеҙмәтендә шул замандағы был өлкәләге эшмәкәрлекте сәнғәт тип иҫәпләгән башҡа ғалимдарҙан айырмалы булараҡ химияны фән тип атай[ 4]
Химия — ҡатнаш есемдә барған үҙгәрештәр тураһындағы фән, шуға күрә лә ул ҡатнаш. ...Был аныҡлау тулы түгел, башҡа химия китаптарында булған бүленеү, ҡушылыу, таҙартыу кеүек төшөнсәләр бирелмәгән тип әйтеүсәләр булыуына шикләнмәйем; әммә, алдан күрә белеүселәр химия китаптарында яҙылған ауыр мәшәҡәтле тикшереүҙәрҙе бер һүҙ менән аңлатып була икәнен аңлай: был һүҙ ҡатнаш есем. Ысынында иһә, ҡатнаш есем тураһында белеме булғандар тарҡалыу, ҡушылыу кеүек төрлө үҙгәрештәрҙе лә аңлата ала.
XVIII быуат башындаШталь яныу ваҡытындафлогистон тигән матдә барлыҡҡа килә тип яңы теорияға нигеҙ һала.1749 йылда М. В. Ломоновсов «Йылы һәм һыуыҡ турыһында уйланыуҙар» тигән хеҙмәтен яҙа (ул1742 —1743 йылдарҙа уҡ был турала яҙған — ҡарағыҙ «Заметки по физике и корпускулярной философии»). Был хеҙмәттеЛ. Эйлер (1747 йылдың 21 ноябрендәге хаты) юғары баһалай.
1848 йылда профессорД. М. Перевощиков М. В. Ломоносовтың хеҙмәттәрен өйрәнеп, уныңйылылыҡ теорияһы фән үҫешенән ярты быуатҡа алданыраҡ бара тип билдәләй («Современник», январь 1848, т. VII, кн. 1, отд. II, с. 41—58) һәм башҡа тикшереүселәр ҙә бының менән килешә.[ 4]
1754 йылда Блэк углекислый газ ,Пристли 1774 йылда —кислород , әКавендиш 1766 йылда —водород булыуын аса.
1740 —1790 йылдар дәүерендәЛавуазье һәмЛомоносов [ 4] ут матдә түгел, ә йылылыҡ процессының эҙемтәһе икәнен иҫбатлайҙар.Пруст 1799 —1806 йылдарҙа составтың даими булыуы тураһында законды аса.
Гей-Люссак 1808 йылда газ күләме тураһында Авогадро законын аса.Дальтон «Химик философияның яңы системаһы» тигән хеҙмәтендә (1808 —1827 )атомдар барлығын иҫбат итә, бер төрлө атмдарғаатом ауырлығы элемент
↑ http://bulletin-bsu.com/arch/files/2016/4/53_Ergin_1148-1152.pdf 2019 йыл 7 июньархивланған . ↑ Возникновение и развитие химии с древнейших времён до XVIII века. Всеобщая история химии. М.: Наука. 1989 ↑ Рабинович В. Л. Алхимия как феномен средневековой культуры. М.: Наука. 1979 ↑4,0 4,1 4,2 Михаил Васильевич Ломоносов. Избранные произведения. В двух томах. Т. 1. Естественные науки и философия. — М.: Наука. 1986 Менделеев Д. И. Периодический закон: В 3 т. на сайтеРуниверс Некрасов Б. В. Основы общей химии, т. 1. — М.: «Химия», 1973 Химическая энциклопедия, п. ред. Кнунянц И. Л., т. 5. — М.: «Советская энциклопедия», 1988 Химия: Справ. изд./ В. Шретер, К.-Х. Лаутеншлегер, Х. Бибрак и др.: Пер. с нем. — М.: Химия, 1989 Джон Мур. Химия для чайников = Chemistry For Dummies. —М .:«Диалектика» , 2011. — 320 с. —ISBN 978-5-8459-1773-7 .Н. Л. Глинка. Общая химия. —М .: Интеграл-Пресс, 2008. — С. 728. —ISBN 5-89602-017-1 .Джуа М. История химии. —М .: Мир, 1966. — 452 с.Дубинская А. М., Призмент Э. Л. Химические энциклопедии, в кн.: Химический энциклопедический словарь. — М., 1983 Потапов В. М., Кочетова Э. К. Химическая информация. Где и как искать химику нужные сведения. — М., 1988 Аблесимов Н.Е. Химия - это плохо?http://shkolazhizni.ru/world/articles/52420/ Кузнецов В. И. Общая химия: тенденции развития. М.: Высшая школа,Аблесимов Н.Е. Сколько на свете химий? // Химия и жизнь - XXI век. 2009. № 5. С. 49-52; № 6. С. 34-37. Ахметов, Н. С. Общая и неорганическая химия. Общая неорганическая химия. Учеб. для вузов.-4-е изд., испр.,-М,: Высш. шк., Изд. центр" Академия", 2001.-743 с., ил., 2001. Мелентьева, Галина Александровна. Фармацевтическая химия. Рипол Классик, 1985. Ете быуынлы гетероциклдар
