Movatterモバイル変換

[0]ホーム
URL:

Эстәлеккә күсергә
Википедияирекле энциклопедия
Эҙләү

Словен теле

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Словен теле
Телдең үҙатамаһы

slovenski jezik, slovenščina

Илдәр

Словения,Австрия,Италия,Венгрия,Хорватия,Германия,АҠШ,Канада,Аргентина,Австралия,КАР

Рәсми хәле

Словения Словения
Европа Берләшмәһе Европа Берләшмәһе

Был телдә һөйләшеүселәр һаны

2,2 млн

Классификация
Категория

Евразия телдәре

Һинд-Европа телдәре

Славян телдәре
Көньяҡ словян телдәре
Көнбайыш төркөм
Әлифба

латиница (словен алфавиты)

Тел коды
ГОСТ 7.75–97

слв 610

ISO 639-1

sl

ISO 639-2

slv

ISO 639-3

slv

Был телдә Википедия


Словен теле (jezik slovenski, slovenščina) — һинд-европа теле, көньяҡ словен теленең көнбайыш тармағына ҡарай. Словен теле, лужица менән бер рәттән, ике һан (двойственное число) һаҡлағанславян телдәренең береһе.

Был телдә һөйләшеүселәр һаны — 2 млн кеше, күбеһеСловенияла йәшәй.

Яҙмаһы — латин алфавиты нигеҙендә,гаевица.

Атамаһы

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Словен теленең үҙатамаһы (словак теле кеүек) «славян» тигәнде аңлата (сағ.иск.-слав.словѣньскъ)[1].

XIX быуатҡа тиклем урыҫ телендә словен теленкраинский/крайнский,виндский,карниольской,карнийский,хорутанский,хорутанско-словен/хорутано-словен,крайно-словен. XIX быуат аҙағында словинский исеме өҫтөнлөк итә, артабан хәҙерге словен менән ҡыҫырыҡлап сығарыла[2].

Лингвогеография

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Социолингвистик мәғлүмәт

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәҙерге словен теле шундай бүлектәргә бүленә:

  • йыйылма тел (jezik zborni): әҙәби мәктәп, театр теле һәм һ. б.;
  • дөйөм, йәки китап-йәнле һөйләү теле (knjižnopogovorni splošno jezik ali): әҙәби — һөйләш варианты, башлыса үҙәк Словенияла һәм, ғөмүмән, ҡалаларҙа ҡулланыла;
  • төбәк йәнле һөйләү теле, унандиалекттарға күсә.

Диалекттары

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]
Диалект төркөмө
тар

Словен теле 48 диалектҡа бүленә, улар ете төркөмгә берләшәләр: каринтия, приморье, ровтар, гореньско, доленьско, штирия һәм паннон уйһыулығындағы. Кочевье һөйләше айырым тора (Кочевье ҡалаһының һәм тирә-яҡтарының ҡатнаш төркөмө, элек немецтар йәшәгән урын)[3][4].

Словен теленең ваҡ әҙәби телдәре

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Прекмурье-словен теле бөгөнгө көндә дөйөм әҙәби тел менән ҡыҫырыҡлап сығарылған тиерлек, әммәВенгрияла ҡулланыла (мәҫәлән, «Porabje» гәзитендә).
  • Резьян телеИталияла (rozajanski/jazek rozojanski/langäč,rozajanskë/rumuninjë rozojanskë'po näs,po našin): Резьела лингвистик һәм лингвистик булмаған факторҙар арҡаһында дөйөм словен норма бер ҡасан да ҡулланылмаған, резьяндар үҙҙәренең урындағы һөйләштәрендә яҙғандар. Резьян диалектыXVI быуатҡа тиклем корош төркөмөнөң бер өлөшө булған. Каринтияла кеүек һөйләшәләр .:žená (вм.žéna),vilažej (вм.pomlad),štredi (вм.štirideset),petardu (вм.petdeset),gorica (вм.dvor),čarnjël (вм.rdeč), әммә төньяҡ-көнсығыш Фриулиҙың немец һәм роман колонизацияһынан һуң, тик диңгеҙ алды төркөмдәренең иң төньяҡ диалекттар төркөмө менән генә бәйләнеш һаҡланған. Романлексикаһының һәмсинтаксисының көслө тәьҫире; мәҫәлән, 60- тан алып 99 тиклем иҫәп егермеләп ҡулланыла :štirkratdwisti dëset nu (« дүрт тапҡыр егерме һәм ун») вм.devetdeset. ҠараИ. А. Бодуэн де Куртенэның ентекле тикшеренеүе «Резья һәм резьяндар», 3- сө том (1- се бүлеге) « Славян йыйынтығы», Пб., 1876, 223—371 стр.

Словен яҙмаһы

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]
Бохоричица

Глаголица һәмкириллицаны файҙаланыу буйынса миҫалдар аҙ, словенса латиница менән яҙғандар, уның етешһеҙлеге булып . [ʒ], [ʃ] һәм [tʃ] тамғаларының юҡлығы тора (йәғни урыҫ өндәренә яҡын «ж», «ш» һәм «ч», тап килә). Был проблемаларҙы төрлө ваҡытта төрлөсә хәл иткәндәр.

  • Реформация ваҡытынан 1850 йылға тиклем . «бохоричицаны» ҡулланыу өҫтөнлөк иткән. Адам Бохорич исеме менән йөрөтөлә (1520—1598). Бохоричица системаһында латин хәрефе <b>'S</b> төрлө өн әһәмитендә ике формаһы ҡулланыла һәм шипящийҙарҙы билдәләү өсөн хәреф бәйләнеше ('s [з],ſ [с],z [ц],sh [ж],ſh [ш.],zh [ч]). Был системаның етешһеҙлектәре — [з]/[с], [ж]/[ш] һүҙ башында айырылмауы, әгәр ул баш хәреф менән яҙылһа (у юл хәрефе юл's/ſ дөйөм баш хәреф'S). Бохоричица һуңғы яҙған шағирҙарҙың береһе Франц Прешерн (1800—1849).
Дайнчица
Метелчица
  • XVIII быуаттың беренсе яртыһында «дайнчица» ҡулланылған (Петр Дайнко исеме менән йөрөтөлә ,1787—1873) һәм «метелчица» (Франц Метелко исеме менән йөрөтөлә,1779—1860), кириллицанан үҙләштергән [ʃ], [tʃ] һәм [ʒ] тамғалар өсөн система.
  • XIX быуаттың уртаһынан хәҙерге ваҡытта тиклем модифицирланған (ике хәрефкә ҡыҫҡартылған , Ć һәм Đ)Людевит Гайҙың хорват алфавиты («гаица») ҡулланыла. Хәҙерге словен алфавиты 25 хәрефтән тора (латин Q, W, X башҡа, Y, ләкин Č, Š, Ž өҫтәп) һәм өс диграфтар — DŽ, LJ, NJ — улар статусы буйынса, серб-хорват теленән айырмалы рәүештә,, хәрефтәргә тигеҙ була алмай (мәҫәлән, кроссвордтарҙа).
хәрефтәрөн



(МФА)		алло-



фон
A a[a]
B b[b][p]
C c[ts][dz]
Č č[tʃ][dʒ]
D d[d][t]
Dž dž[ʤ][ʧ]
E. e.[e, ɛ]
F.. f.[f]
G g[g][k]
H. h.[x][ɣ]
I i[i]
J j[j]
K k[k][g]
L l[l, w]
хәрефтәрөн



(МФА)		алло-



фондар
Lj lj[ʎ]
M m[m]
N n[n][ŋ]
Nj nj[ɲ]
O o[o, ɔ]
P. p.[p][b]
R r[r]
'S s[s][z]
Š š[ʃ][ʒ]
T ' t[t][d]
U u[u]
V v[v][f]
Z z[z][s]
Ž ž[ʒ][ʃ]

Тарихы

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Словен теленең тарихын биш осорға бүлергә мөмкин.[5]:

  • 1. VI—VIII быуаттарҙа — словен теленең тарих башы, словендарҙың ата-бабалары көньяҡ славян тибындағы праславян диалектында һөйләшкәндәр;
  • 2. IX—X/XI быуаттарҙа — «альп славян», словен, кайкав һәм йыш ҡына чакав диалекттарын берләштерә ; был ваҡытта шундай үҙгәрештәр барлыҡҡа килә :
      • *y:*byti >*biti «быть» юғала;
      • редуцияланғандар төшөп ҡала һәм улар көслө позицияла асыҡланалар ;
      • оҙон акут ҡыҫҡара:bráta «брата» >bràta;
      • баҫымдың күсеше :*dušà >dúša «душа»;
      • тартынҡыларҙың йомшаҡлыҡ-ҡатылыҡ буйынса корреляцияһы юғала;
      • күсеү *dj > j: *kradja > *kraja;
      • сифаттарҙың муж. р. эйәлек килештә флексиялары алмашына-go алмашына-ga:dobrogo >dobroga >dobrega;
      • ҡылымдарҙың 3 — сө затта берлектә һәм күплектә аҙаҡта-t юғала: *nesetъ >neset >nese;
      • лексикала роман һәм герман телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең барлыҡҡа килеүе;
  • 3. XII—XIII быуаттарҙа — словен теле тарихының башланыуы; был осорҙоң периодтары:
      • баҫымлы ижек алдынан баҫымһыҙ һуҙынҡының редукцияһы;
      • циркумфлекстың һуңғы ижеккә күсеүе:prôso >prosô;
      • ҡыҫҡа акуттың бер ижеккә һүҙ башына табан алға күсеүе:zvezdá >zvézda;
      • дифтонгылашлыуыě иô;
      • танау һуҙынҡы өндәренең деназализацияһы;
      • исемдәрҙең килеш типтарын енес категорияһы нигеҙендә формалаштырыу ;
      • 1 -се затта, берлек һандағы ҡылым ялғауҙарының (флексии-m) таралыуы ;
      • ҡылымдарҙың 3 -сө затта, берлектә-st төшөп ҡалыуы;
      • аорист һәм имперфекттың юғалыуы;
      • роман һәм герман телдәренән һүҙҙәрҙе үҙләштереү дауам итә;
  • 4. XIV—XVI века — словен телдәренең диалектлаштырыу осоро;
  • 5. XVII—XIX/XX быуаттарҙа — хәҙерге словен теленең формалашыуы.

Словен диалектының иң тәүге билдәле яҙма төрө — «Брижин (Фрейзинген) өҙөк» (Brižinski spomeniki); 972 һәм 1093 йылдар араһында Мёлль йылғаһы үҙәнендә Каринтияла яҙылған . Был словен теленең латинса (каролинг минускул) менән яҙылған дини йөкмәткеле боронғо яҙма ҡомартҡыһы . Ғөмүмән, ул бөгөнгө көнгә тиклем һаҡланған боронғо славян ҡулъяҙмаларҙың береһе булып тора.

XVI быуатта хәҙерге әҙәби словен теленең формалашыуын реформаторҙарПримож Трубарый (1508—1586), Адам Бохорич (1520—1598) һәм Юрий Далматин (1547—1589) эштәре менән бәйләйҙәр. Ул саҡта бөгөнгөСловенияИзге Рим империяһының,Австрия империяһы һәмАвстро-Венгрияның бер өлөшө булған, уларҙанемец теле элита теле була, ә словенса тик "ябай " кешеләр генә һөйләшкән.

XVIII быуатта әҙәби телдең нигеҙе түбәнге доленьск һәм гореньск диалекттары менән аралаша. Иллиризм һәм панславизм сербхорват, чех һәм урыҫ телдәренән һүҙҙәр алып килә.

1850 йылдарҙа әҙәби словен теленең формалашыуы тамамлана. Әҙәби телдең үҫешенә католик епископы Антоний Сломешек Мартин үҙенең әҙәби эшмәкәрлеге менән ҙур йоғонто яһай. Бөгөнгө словен телендә доленьск консонантизмы һәм гореньск вокализмы бар.

Лингвистик ҡылыҡһырлама

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Фонетика һәм фонология

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Һуҙынҡылар

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]
Словен һуҙынҡылары
КүтәрелешРәт
АлғыУртаАртҡы
ҡыҫҡаоҙонҡыҫҡаоҙонҡыҫҡаоҙон
Юғарыiiːuuː
Уртаeːoː
Уртаɛɛːəɔɔː
Түбәнгеaaː

Баҫымһыҙ позицияла 6 ғына һуҙынҡы тора: /i/, /ɛ/, /ə/, /a/, /ɔ/, /u/[6][7].

Тартынҡылар

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Словен теленең тартынҡы өндәре (йәйә эсендә фонемалар аллофондары)[8][9][10]:

Ирен тартынҡыларыТел осо тарт.Тел уртаһы (аңҡау)Тел арты
Танау өндәре/m//n//ɲ/[ŋ]
Шартлаулы өндәр/p//b//t//d//k//ɡ/
Аффрикаттар/t͡s/[d͡z]/t͡ʃ/[d͡ʒ]
Фрикатив (ышҡылыулы) өндәр/f//v//s//z//ʃ//ʒ//x/[ɣ]
Аппроксиманталар[w]/j/
Тел эргәһе өндәре/l//ʎ/
Ҡалтыраулы өндәр/r/
  • словен һөйләү телендә әҙәби палаталь (аңҡау) тартыңҡылары урынына [ɲ] һәм [ʎ] (nj һәмlj яҙмала) әйтелештә теш араһы [н] һәм [l][11]
  • Бөтә тел белгестәре [dʒ] фонемаһын үҙ аллы фонема тип һанамай..[9].
  • Тартынҡылар регрессив рәүештә һаңғырау- яңғырау буйынсаассимиляцияланалар:sladek [ˈslaːdək] «татлы» —sladka [ˈslaːtka] «татлы»,glas [ˈɡlaːs] «голос» —glasba [ˈɡlaːzba] «музыка». Һүҙ аҙағында яңғырау тартынҡылар һаңғырауланалар. Өн [л] һүҙ һүҙ аҙағында һәм тартынҡы алдынан [u] күсә :stol [stɔu] «ултырғыс»,molčati [mɔuˈtʃaːti] «өндәшмә». [V] өнө күсә [u]. шул уҡ позицияла , ә башында, уртаһында һәм предлогта (бәйләүестәрҙә)v тартынҡыһы алдынан [u] күсә:nov [nɔu],vsak [uˈsaːk] «һәр»,predvsem [prɛduˈsɛm] «иң элек- прежде всего»,v redu [u ˈreːdu] «в порядке»[7].
  • Тартынҡы [н] барлыҡҡа килеү урынына ҡарап ассимиляциялана [ŋ] тел арты тартынҡылары алдынан [k], [g], [x]:angel [ˈaːŋɡɛu] «фәрештә- ангел». Предлог (бәйләүес)k — [x] башланғысk- [ɣ]g алдынан - (яҙғанда ике осраҡта лаh хәрефе ҡулланыла).

Просодия

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]
Словен телендәге диалекттарҙа динамик һәм музыкаль (тоник) баҫым типтарының таралыуы[12]

Элек словен теле музыкаль баҫым менән характерланған , әле лә диалекттарҙың бер өлөшөндә ул һаҡлана. Был системала юғары һәм түбәнтондар айырыла, ғәҙәттә, оҙон баҫымлы һуҙынҡы [ər]. Тонлы баҫымлы һуҙынҡы транскрипцияла [ər] юғары тон акут (á), ә түбән тон — циркумфлекс (â); ҡыҫҡа һуҙынҡыла юғары тон гравис (à), түбән тон — ике гравис (ȁ) билдәләнә. Ябыҡ һуҙынҡы хәрефтәрҙең аҫтына нөктә ярҙамы менән (ẹ һәмọ)[13] яҙыла.

Морфология

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Й.Топоришин словен телендә туғыҙ .һүҙ төркөмөн билдәләй:исем (samostalnik),сифат (pridevnik),рәүеш (prislov),ҡылым (glagol), предикатив (povedkovnik), бәйләүес (predlog),теркәүес (veznik),киҫәксәләр (členek),ымлыҡтар (medmet)[14].

Исем һүҙ төркөмө

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Словен телендә исемдәр һан һәмкилеш менән үҙгәрә, шулай уҡ енес категорияһы менән билдәләнә. Һан өс төрлө: берлек, икеле һәм күплек. Исемдәрҙең тик берлек һандағы төркөмө «<i>singularia tantum</i>», һәм исемдәрҙең тик күплек һанда торғандары «<i>pluralia tantum</i>» .Килештәр алты — төп килеш (imenovalnik), эйәлек (rodilnik), төбәү (dajalnik), төшөм (tožilnik), ул (mestnik) һәм сығанаҡ (orodnik). Саҡырыу формаһы юғалған. Енес (род) өс — муж. р., жен. р. һәм сред. р.. Ир-ат енесен ((муж. р.) белдергән берлек һанда торған исемдәр йәнле(одушёвлен.) һәм йәнһеҙ (неодушёвлен.) буйынса айырыла[15].

Ҡатын-ҡыҙ енесенә (жен. р.) исем һүҙ төркөмөнөң килеш менән үҙгәреш миҫалыvoda «һыу-вода»,mati «әсә-мать»,pesem «йыр-песня»,stvar «әйбер-вещь»[16]:

Килеш һәм һанI склонениеII склонение
Төп килеш берлек һандаvôdamátipésemstvár
Эйәлек килеш бер.һ.vodémáterepésmistvarí
Төбәү килеш бер.һ.vôdimáteripésmistvári
Төшөм килеш бер.һ.vodómáterpésemstvár
Сығанаҡ килеш берлек һандаvodómáterjopésmijostvárjo
Урын-ваҡыт килеш берлек һандаvôdimáteripésmistvári
Төшөм килеш. ике һандаvodémáteripésmistvarí
Төбәү.-сығ. килеш ике һандаvodámamáteramapésmimastvaréma
Төп килеш күплек һандаvodémáterepésmistvarí
Эйәлек килеш күп. һандаvodámáterpésmistvarí
Төбәү килеш күп. һандаvodàmmáterempésmimstvarém
Төшөм килеш күп. һандаvodémáterepésmistvarí
Сығанаҡ килеш күп. һандаvodámimáteramipésmimistvarmí
Урын-ваҡыт килеш күп. һандаvodàhmáterahpésmihstvaréh

Й. Топоришин шулай уҡ ҡатын-ҡыҙ енесенә ҡараған (жен. р.) исем һүҙ төркөмдәрен III төр килеш менән үҙгәртеүгә бүлә, бында килеш менән үҙгәрмәгән исемдәр, һәм IV төр менән үҙгәргән сифат һүҙ төркөмөнәнсубстантивлашҡан исемдәр инә.[17].

Средний род исемдәренең килеш менән үҙгәреүенә миҫалдар:leto «год»,srce «сердце»,ime «исем»,dekle «девушка»,drevo «дерево»[18]:

Килеш һәм һанI склонение
Төп килеш бер. һандаlétosrcéimédeklèdrevó
Эйәлек килеш бер. һандаlétasrcáiménadeklétadrevésa
Төбәү килеш бер. һандаlétusŕcuiménudeklétudrevésu
Төшөм килеш бер.һандаlétosrcéimédeklèdrevó
Сығанаҡ килеш бер.һандаlétomsŕcemiménomdeklétomdrevésom
Урын-ваҡыт килеш бер.һандаlétusŕcuiménudeklétudrevésu
Урын-төшөм килеш ике һандаlétisŕciiménideklétidrevési
Төбәү-сығ.килеш ике һандаlétomasŕcemaiménomadeklétomadrevésoma
Төп килеш күп.һ.létasŕcaiménadeklétadrevésa
Эйәлек килеш күп.һ.létsŕciméndeklétdrevés
Төбәү килеш күп.һ.létomsŕcemiménomdeklétomdrevésom
Төшөм килеш күп. һ.létasŕcaiménadeklétadrevésa
Сығанаҡ килеш күп. һ.létisŕciiménideklétidrevési
Урын-ваҡ. килеш күп һ.létihsŕcihiménihdeklétihdrevésih

Сифат һүҙ төркөмө

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Сифаттарҙың килеш менән үҙгәреүенә миҫалдарnòv «яңы- новый»[19]:

Килешмуж.родсредний роджен. род
Төп килеш бер. һ.nòv /nôvinôvonôva
Эйәлек килеш бер. һандаnôveganôve
Төбәү килеш бер. һандаnôvemunôvi
Төшөм килеш бер. һандайәнһеҙ (неодуш.)nòv /nôvinôvonôvo
йәнле(одуш.)nôvega
Сығанаҡ килеш бер.һ.nôvimnôvo
Урын-ваҡыт килеш бер. һ.nôvemnôvi
Урын.-төшөм килеш. ике (двойст.)һандаnôvanôvi
Төбәң-сығанаҡ килеш ике (дв.)һандаnôvima
Төп килеш күп.һандаnôvinôvanôve
Эйәлек килеш күп.һандаnôvih
Төбәү килеш күп.һандаnôvim
Төшөм килеш күп.һандаnôvenôvanôve
Сығанаҡ килеш күп.һандаnôvimi
Урын-ваҡыт килеш күп.һандаnôvih

Төп сифаттар өсөн сағыштырыу дәрәжәһе хас: төп дәрәжә, сағыштырыу дәрәжәһе һәм артыҡлыҡ дәрәжәһе. Сағыштырыу дәрәжәләре морфологик (һүҙ яһаусы ялғауҙар) һәм аналитик (тасуирлау) юлдары менән яһалалар.[20]:

  1. морфологик ысул менән сифаттарҙың сағыштырма дәрәжәһе (primernik /komparativ)-š-,-j- һәм-ejš- суффикстары (һүҙ яһаусы ялғауҙар) һәм төп дәрәжәләге нигеҙгә ҡушылыусы үҙгәртеүсе ялғауҙар (окончание) ярҙамында барлыҡҡа килә :
    1. mlád «йәш-молодой» —mlájši,húd «яуыз-злой» —hújši,sládek «татлы-сладкий» —slájši,krátek «ҡыҫҡа короткий» —krájši,ràd —rájši «иң яҡшы-лучше, тиҙҙән-скорее» (предикатив булараҡ ҡулланыла йәки бер составлы эйәһеҙ һөйләмдәрҙең хәбәре урынында),tánek «йоҡа-тонкий» —tánjši,májhen «бәләкәй-маленький» —mánjši,gŕd «некрасивый» —gŕši,tŕd «ҡаты» —trši,širòk «киң» —širši,ljúb «яратҡан-любимый» —ljúbši,lép «матур-красивый» —lépši,dóber «яҡшы-хорощий» —bóljši,dólg «оҙон-длинный» —dáljši;
    2. drág «ҡәҙерле-дорогой» —drážji,tíh «тихий» —tíšji,nízek «түбән» —nížji,láhek «еңел» —lážji,vêlik «ҙур» —véčji,visòk «юғары» —víšji,blag —blážji; йәки иҫкергән йәки диалект формалары:kráčji «ҡыҫҡа»,méčji «артыҡ йомшаҡ»,stárji «өлкән, более старый»,globóčji «артыҡ тәрән-более глубокий»;
    3. bogàt «бай» —bogatéjši,dêbel «толстый-йыуан» —debeléjši,strahopéten «ҡурҡаҡ» —strahopétnejši,globòk «тәрән» —globokéjši,srdít «сердитый» —srdítejši,hláden «һалҡын» —hladnéjši,krêpek «ныҡлы» —krepkéjši,svêtel «светлый» —svetléjši,tèmen «темная» —temnéjši,mêhek «йомшаҡ» —mehkéjši,tôpel «йылы» —topléjši,gôrek «ҡыҙыу» —gorkéjši,stàr «иҫке» —staréjši,nòv «яңы» —novéjši һәм башҡа күп кенә;
  2. сифаттарҙың сағыштырыу дәрәжәһе аналитик ысул менән һүҙbolj:bolj slovenski ҡушылмаһы ярҙамында яһала « более словенский».

Һан

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

«Ике-два», «өс-три», «дүрт-четыре», «биш-пять» һандарының килеш менән үҙгәреше[19]:

Килеш«Ике»«Өс»«Дүрт»«Биш»
мужской родсредний и женский родымужской родСредний и женский родымужской родсредний и женский роды
Төп килешdvádvétríjetríštírještíripét
Эйәлек килешdvéhtréhštírihpêtih
Төбәү килешdvématrémštírimpêtim
Төшөм килешdvádvétríštíripét
Сығанаҡ килешdvématrémištírimipêtimi

Алмаштар

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

1 — се, 2- се зат алмаштарының (өтөрҙән һуң мөнәсәбәт һүҙҙәр (клитикалар-)[21]:

Килеш1-се зат2- се зат
МинБеҙБеҙ икәүләп (вдвоём)ҺинҺеҙҺеҙ икәүләп (вдвоём)
Төп килешjàzmí (м.),mé (ярай.)mídva (м.),médve (ярай.)tìví (м.),vé (ярай.)vídva (м.),védve (ярай.)
Эйәлек килешmêne,menàs,nasnáju,najutêbe,tevàs,vasváju,vaju
Төбәү килешmêni,minàm,namnáma,namatêbi,tivàm,vamváma,vama
Төшөм килешmêne,menàs,nasnáju,najutêbe,tevàs,vasváju,vaju
Сығанаҡ килешmenój /mánonàminámatebój /tábovàmiváma
Урын-ваҡыт килешmêninàsnájutêbivàsváju

3 -сө зат алмаштарының килеш менән үҙгәреше[21]:

КилешБерлек һаныИке (двойственное число) һандаКүплек һаны
муж. родсред. роджен. род
Төп килешònônoônaônadva (м.),ônidve (сағ.),ônidve (ярай.)ôni (м.),ôna (сағ.),ône (ярай.)
Эйәлек килешnjêga,ganjé,jenjíju,ju/njìh,jihnjìh,jih
Төбәү килешnjêmu,munjéj,jejnjíma,jimanjìm,jim
Төшөм килешnjêga,ganjó,jonjíju,ju/njìh,jihnjìh,jih
Сығанаҡ килешnjímnjónjímanjími
Урын-ваҡыт килешnjêmnjéjnjíjunjìh

Ҡылым

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡылым замандары

Заман системаһы словен телендә хәҙерге һәм киләсәк замандан, перфект һәм плюсквамперфекттан тора[22].

Хәҙерге заман ҡылымдың зат менән үҙгәрешенә миҫалdelati «эшләй-делать»,govoriti «һөйләй-говорить»,imeti «иметь»,jesti «есть»,biti «быть» һәмne biti «не быть»[23]:

Зат һәм һанdelatigovoritiimetijestibitine biti
1-се зат бер.һандаdélamgovorímimámjémsèmnísem
2-се зат бер. һ.délašgovoríšimášjéšsìnísi
3-сө зат бер.һ.délagovoríimájéjèní
1-се зат ике.һ.délavagovorívaimávajévasvànísva
2-се зат ике һ.délatagovorítaimátajéstastànísta
3- сө зат ике.һ.délatagovorítaimátajéstastànísta
1-се зат күп.һ.délamogovorímoimámojémosmònísmo
2-се зат күп.һ.délategovoríteimátejéstestèníste
3-сө зат күп.һ.délajogovoríjoimájojedósòníso

Перфект(үткән заман) ҡатмарлы юл менән барлыҡҡа килә: уның формаһы хәҙерге заман.l-сифат ҡылымдан һәм ярҙамсы ҡылымданbiti тора. Ҡылымdelati "делать " перфектта (үткән заманда) зат менән үҙгәреше[24]:

Зат һәм һанмуж. роджен. родсред. род
1-се зат бер.һ.delal semdelala sem*delalo sem
2-се зат бер.һ.si delalsi delala*si delalo
3-сө зат бер.һ.je delalje delalaje delalo
1-се зат ике һ.sva delalasva delali*delali sva
2-се зат ике.һ.delala stadelali sta*delali sta
3- сө зат ике.һ.delala stadelali stadelali sta
1 мн кеше. чsmo delalismo delale*smo delala
2 мн кеше. чste delaliste delale*delala ste
3-сө зат күп. чso delaliso delaleso delala

Плюсквамперфект формаһы .l-сифат ҡылымдан һәм ярҙамсы ҡылымbiti перфектта тора[24]:

Зат һәм һанмуж. роджен. родсред. род
1-се зат бер.һ.delal bil semdelala bila sem*delalo bilo sem
2-се зат бер.һ.delal bil sidelala bila si*si delalo bilo
3-сө зат бер. һje delal bilje delala bilaje delalo bilo
1-се зат дв. чdelala sva biladelali sva bili*delali sva bili
2-се зат дв. чdelala bila stadelali bili sta*delali bili sta
3- сө зат дв. чdelala bila stadelali bili stadelali bili sta
1 мн кеше. чdelali bili smodelale bile smo*smo delala bila
2-се зат күп.һ.delali ste bilidelale ste bile*delala ste bila
3-сө зат күп.һ.so delali biliso delale bileso delala bila

Киләсәк заман эш-хәрәкәт тамаланған һәм тамамланған ҡылым төрҙәренән ярҙамсы ҡылымды айырым формаға ҡушыу юлы менәнbitil яһала[24]:

Зат һәм һанмуж. роджен. родСред. род
1-се зат бер. һbom delalbom delala*delalo bom
2-се зат бер.һ.boš delalboš delala*delalo boš
3-сө зат бер.һ.bo delalbo delalabo delalo
1-се зат дв. чbova delalabova delali*delali bova
2-се зат дв. чbosta delalabosta delali*delali bosta
3- сө зат дв. чbosta delalabosta delalibosta delali
1-се зат күп. һ.delali bomodelale bomo*delala bomo
2-се зат күп.һ.boste delaliboste delale*delala boste
3-сө зат күп.һ.bodo delalibodo delalebodo delala
һөйкәлештәр

Словен телендә өс һөйкәлеш: хәбәр һөйкәлеше, теләк һөйкәлеше һәм бойороҡ һөйкәлеше бар[22].

Синтаксис

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Һүҙҙәр тәртибе — ирекле, SVO (subject—verb—object) тәртибе база булып тора[25].

Лексикаһы

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Словен лексикаһында тәүге үҙләштереү романизмдарға ҡарай,. Уларҙың словен теленә үтеп инеүеСловенияға славяндарҙың күсеү ваҡыты менән башлана, һәм улУрта быуаттарға тиклем дауам итә. .Беренсе сиратта, топонимдар:лат. Capris / Caprae >Koper,лат. Sontius >Soča. Бынан тыш, шундай һүҙҙәр :jambor «мачта» <лат. arbor «ағас-дерево»,golida «подойник» < вульг..-лат. *galeda,hlače «ыштан-штаны» < средн.-лат. calcae,fant «егет-парень» <итал. fante[26].

Словен теленең һүҙлек составында VIII быуаттан алып XIX быуатҡа тиклем үҙләштерелгән ҙур һандағы германизмдар урын алған :flinta «мылтыҡ-ружьё» <нем. Flinte,gmajna «общий» < сред. р. ..-нем. gemeine,krompir «картуф» <нем. Grundbirne. Шулай уҡ немец теле аша латин һәмгрек сығышлы лексика үтеп ингән:klošter «монастыры»,škrinja «сундук»,špital «дауахана-больница»[26].

Өйрәнеү тарихы

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Словен телдәре буйынса өҙлөкһөҙ ғилми-тикшеренеү эштәре 1945 йылда ойошторолған Фран Рамовш исемендәге Словен фән һәм сәнғәт академияһында алып барыла. Академияла тел материалын йыйыу, һүҙлектәр һәм атластар төҙөү, диалекттарҙың тарихи грамматикаһының яҙылышын һәм фонотекаһын өйрәнеү эштәре буйынса ғилми эштәр башҡарыла.Әлеге ваҡытта унда словен теленең төп һүҙлектәре төҙөлгән.

  • хәҙерге словен әҙәби теленең һүҙлеге — jezika knjižnega slovenskega Slovar (5 томлы, Ljubljana: 1970—1991; электрон версияһыhttp://bos.zrc-sazu.si/sskj.html),
  • орфографик һүҙлек (130 000 артыҡ һүҙ) (Slovenski pravopis, Ljubljana: SAZU ZRC, 2001. — Электрон версия 1500 стр.http://bos.zrc-sazu.si/sp2001.html),
  • этимологик һүҙлеге (F. Bezlaj. Etimološki jezika slovar slovenskega, 1-5, 1976—2007 Ljubljana; M. Snoj. Slovar Slovenski etimološki. Ljubljana; SAZU ZRC, 1997, 2003, 2009; һуңғы баҫма, тулыландырылған һәм киңәйтелгән, 30.000 артыҡ һүҙ словен теленең этимологияһын тәшкил итә.)
  • словен теленең фразеология һүҙлеге(J. Keber. Frazemov Slovar slovenskih. Ljubljana: SAZU ZRC, 2011).
  • тәүге словен лингвистик атласы (atlas 1 lingvistični Slovenski. Človek — telo, bolezni, družina. Ur.J. Škofic. Ljubljana: SAZU ZRC, 2011).

Ике тел корпусы төҙөлгән: Nova besedahttp://bos.zrc-sazu.si/nova_beseda.html һәм Gigafidahttps://web.archive.org/web/20120712022800/http://demo.gigafida.net/

Словен теленең иң абруйлы тасуирлау грамматикаһы Йоже Топоришич тарафынан яҙылған(Toporišič Jože. Slovenska slovnica. 4., izdaja prenovljena in razširjena. — Maribor: Obzorja, 2004. — Str 923., ilustr. —ISBN 961-230-171-9).

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑Bezlaj F. Etimološki slovar slovenskega jezika. — Ljubljana: Mladinska knjiga, 1995. — Т. III. — С. 265. —ISBN 86-11-14125-3.
  2. ↑Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 198—199. —ISBN 5-87444-216-2.
  3. ↑Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 199. —ISBN 5-87444-216-2.
  4. ↑Toporišič J. Slovenska slovnica. — Maribor: Založba obzorja, 2000. — С. 23. —ISBN 961-230-171-9.
  5. ↑Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 203—205. —ISBN 5-87444-216-2.
  6. ↑Toporišič J. Slovenska slovnica. — Maribor: Založba obzorja, 2000. — С. 71. —ISBN 961-230-171-9.
  7. ↑7,07,1Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 209. —ISBN 5-87444-216-2.
  8. ↑Priestly T. M. S. Slovene // The Slavonic Languages / Comrie B., Corbett G. — London, New York: Routledge, 1993. — P. 394.
  9. ↑9,09,1Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 207. —ISBN 5-87444-216-2.
  10. ↑Toporišič J. Slovenska slovnica. — Maribor: Založba obzorja, 2000. — С. 85. —ISBN 961-230-171-9.
  11. ↑Toporišič J. Slovenska slovnica. — Maribor: Založba obzorja, 2000. — С. 75—76. —ISBN 961-230-171-9.
  12. ↑Lencek R. L. The structure and history of the Slovene language. — Columbus: Slavica, 1982. — P. 141. —ISBN 0-89357-099-0
  13. ↑Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 207—208. —ISBN 5-87444-216-2.
  14. ↑Toporišič J. Slovenska slovnica. — Maribor: Založba obzorja, 2000. — С. 255. —ISBN 961-230-171-9.
  15. ↑Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 211—212. —ISBN 5-87444-216-2.
  16. ↑Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 220. —ISBN 5-87444-216-2.
  17. ↑Toporišič J. Slovenska slovnica. — Maribor: Založba obzorja, 2000. — С. 296. —ISBN 961-230-171-9.
  18. ↑Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 222. —ISBN 5-87444-216-2.
  19. ↑19,019,1Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 223. —ISBN 5-87444-216-2.
  20. ↑Toporišič J. Slovenska slovnica. — Maribor: Založba obzorja, 2000. — С. 325—326. —ISBN 961-230-171-9.
  21. ↑21,021,1Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 224. —ISBN 5-87444-216-2.
  22. ↑22,022,1Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 214. —ISBN 5-87444-216-2.
  23. ↑Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 225. —ISBN 5-87444-216-2.
  24. ↑24,024,124,2Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 214, 225-226. —ISBN 5-87444-216-2.
  25. ↑Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 227. —ISBN 5-87444-216-2.
  26. ↑26,026,1Дуличенко А. Д. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. —М.:Academia, 2005. — С. 229. —ISBN 5-87444-216-2.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә |сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Словен_теле&oldid=1036068» битенән алынған
Категориялар:
Йәшерелгән категориялар:
[8]ページ先頭
©2009-2025 Movatter.jp