Сибай —Башҡортостандың республика әһәмиәтендәге ҡалаһы, Башҡортостандың көньяҡ-көнсығышында,Ирәндек тауҙары итәгендә урынлашҡан. Көньяҡ-көнсығыш төбәктең сәнәғәт һәм уҡыу-мәҙәниәт үҙәге.
Өфө ҡалаһынан — 521 км,Силәбе ҡалаһынан — 362 км,Ырымбурҙан — 385 км,Екатеринбургтан — 600 км,Магнитогорсктан — 122 км,Гайҙан — 186,Орск ҡалаһынан 227 км алыҫлыҡта ята.
Ҡала рельефы тигеҙ һәм убалы-түбәле, абсолют билдәләр диңгеҙ кимәленән 335—383 м юғары урынлашҡан. Төньяҡтан көньяҡҡа иң ситке нөктәләр араһы — 9 км, көнбайыштан көнсығышҡа ҡарай 12 км тәшкил итә.
Сибай Башҡортостандың иң йәшҡалалары араһында булһа ла, эргә-тирәлә табылған ҡомартҡылар борон-борондан бында кеше йәшәүен иҫбатлай. Хәҙерге Сибай ҡалаһы һәм яҡындағыБаймаҡ районы ерҙәрендә электәнбөрйән,түңгәүер,ҡыпсаҡ ырыуҙары йәшәгән. Ҡала 8—9 быуаттарҙа телгә алынған бөрйән башҡорттарының аҫаба ерҙәренә ингән.Башҡорт шәжәрәләрендә яҙылғанса,Һаҡмар һәмТөйәләҫ йылғалары бассейнындаТурахан күсмә тормош көткән (Артабан ул хәҙерге Өфө ҡалаһы янында йәшәгән.Турахан кәшәнәһе 14-15 бб. төҙөлгән, хәҙергеШишмә районында урынлашҡан).
Сибай ҡалаһы тарихында ҙур урынды Сибай (Иҫке Сибай) ауылы тотоп тора. Уның тарихы 18 б. 70-се—80-се йылдарынан башлана. Ауылға нигеҙ һалыусыларҙың береһенең ейәнеШ. У. Сибаев властар һәм халыҡ яғынан яҡшы характеристика алған, сәсән һәм «Сибай» йырының авторы булған.
Сибай ҡалаһы XX быуаттың 30-сы йылдары уртаһында Сибай баҡыр-цинк мәғдән ятҡылығын үҙләштерә башлау менән бәйле нигеҙләнгән.1938 йылдан ул эшселәр ҡасабаһы, ә1955 йылдан ҡала статусы ала.
Ҡалала 61 597 кеше йәшәй,Төйәләҫ ауылы менән бергә 62 471 кеше иҫәпләнә. Был мәғлүмәттәр2005 йылдың 1 ғинуарына тура килә. 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Сибай ҡалаһында (Төйәләҫ менән бергә) 60 144 кеше иҫәпкә алынған. Шуларҙың 48,7 — %башҡорттар, 38,7 % —урыҫтар, 8,9 %татарҙар тәшкил итә.
Сибай ашаМагнитогорск —Ира федераль автомобиль юлы һәмАҡъяр — Сибай —Асҡар —Сермән республика әһәмиәтендәге автомобиль юлы үтә.
- Климаты
Асыҡ һәм тигеҙ рельеф сәбәпле, йыл буйы ел тиҙлеге юғары: 5—7 м/сек, күбеһенсә көнбайыштан иҫә. Ҡалала континенталь климат, йәй уртаса йылы, ҡайһы саҡта эҫе, ҡоро, ҡыш һалҡын була. Йылдың уртаса яуым-төшөм кимәле — 300 мм, дымлы атлантик һауаһынУрал тауҙары туҡтата.
| NASA мәғлүмәттәре буйынса Сибайҙа уртаса тәүлек һауа температураһы[5] |
|---|
| Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноябрь | Декабрь | Йыл |
|---|
| −13,0 °C | −13,0 °C | −8,0 °C | 3,0 °C | 14,0 °C | 20,0 °C | 21,0 °C | 19,0 °C | 12,0 °C | 3,6 °C | −6,0 °C | −12,0 °C | 3,0 °C |
|---|
Йыһандан күренеш
2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала 269 Рәсәй Федерацияһының 1112[18] ҡалаһы араһында[19] 375-се урында була.
- Милли составы
2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы:башҡорттар — 53 %,урыҫтар — 35,6 %,татарҙар — 8,3 %, башҡа милләт вәкилдәре — 3,1 %[20].
Ҡаланың төп уҡыу йорттары:
Сибайҙа 14 дөйөм, 12 мәктәпкәсә, 3 өҫтәмә белем биреү учреждениеһы, 2 ҡала ситендәге балалар һауыҡтырыу лагеры эшләп килә.
Ватан һуғышы яугирҙәренә һәйкәл
«Ирәндек» боҙ һарайы- «Ирәндек» боҙ һарайы
- «Бөркөт» физкультура-һауыҡтырыу комплексы
- «Шахтостроитель» футбол клубы
- «Горняк» хоккей клубы
- «РОСТО» Сибай парашют клубы
- «Шоңҡар» кикбоксинг клубы
Файл:Илишев.JPG- Светлана Арғынбаева —Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы.
- Афзалова Римма Шәрифйән ҡыҙы — СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы, БАССР-ҙың атҡаҙанған табибы, Сибай ҡалаһының үҙәк дауаханаһында күҙ микрохирургияһы бүлеге мөдире.
- Байназаров Азамат Хажмөхәмәт улы — хеҙмәт ветераны, «Халыҡтар дуҫлығы» ордены кавалеры, Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе.
- Березина Валентина Кузьминична — төҙөүсе, хеҙмәт ветераны,Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған төҙөүсеһе.
- Ғәбитов Миҙхәт Исмәғил улы — Социалистик Хеҙмәт Геройы.
- Ғәйетбаев Наил Әсхәт улы —Рәсәйҙең һәмБашҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре,Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһы рәйесе.
- Ғүмәров Рафиҡ Абдрахман улы (1933- 2003)- 1980-се йылдарҙа КПСС-тың Сибай ҡала комитетының 1-се секретары,СССР-ҙың нефть һәм газ сәнәғәте отличнигы, "Почет билдәһе" ордены кавалеры, Бәләбәй ҡалаһы Советы башҡарма комитеты рәйесе (1965-1980).Подполковник.
- Елисеева Мария Тимофеевна — уҡытыусы, хеҙмәт ветераны, РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы.
- Йәрмөхәмәтов Зиннур Ғөбәйҙулла улы — 1992—1999 йылдарҙа Сибай ҡала хакимиәте башлығы, техник фәндәр кандидаты, иҡтисад фәндәре докторы, профессор, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе.
- Кодакова Наталья Васильевна — хеҙмәт ветераны, Хеҙмәт даны музейы һәм «Фронтташ әхирәттәр» клубы етәксеһе, Рәсәй Федерацияһының мәғариф отличнигы, БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы, Советтар Союзы Геройы Федор Беловҡа арналған китаптар авторы.
- Ҡудашева Зөлфиә Иҙрис ҡыҙы —Башҡортостандың халыҡ артисы.
- Мотаев Исхаҡ Сәләх улы — «Яңы Сибай» ятҡылығын асыусы.
- Любушкин Виктор Васильевич (23.10.1913—1.02.1983),совет партия һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1939—40 йылдарҙағы совет‑фин һуғышында ҡатнашыусы. 1955—1961 йылдарҙа КПСС-тың Сибай ҡала комитетының 1‑се секретары.Башҡорт АССР-ының III—VI саҡырылышЮғары Советы депутаты.Ленин (1956), икеХеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1949, 1971),Ҡыҙыл Йондоҙ (1970), икеПочёт Билдәһе (1961, 1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙергеЫрымбур өлкәһенеңКваркен районы Айҙарәле ҡасабаһынан[21].
- Муллаҡаева Нурия Камалетдин ҡыҙы — Социалистик Хеҙмәт Геройы.
- Мәүлетҡолов Эмиль Хәсән улы — Рәсәйҙең почетлы төҙөүсеһе, ҡала Советы депутаты.
- Руденко Олег Анатольевич (15.09.1959), хужалыҡ эшмәкәре. 2006-2010 йылдарҙаНефтекама ҡала хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһы хеҙмәтләндереү тармағының атҡаҙанған хеҙмәткәре.Халыҡтар дуҫлығы ордены кавалеры[22].
- Рәсүлев Әбүбәкир Насырйән улы — төҙөүсе, Бөйөк Ватан һуғышы ветераны, РСФСР-ҙың атҡаҙанған төҙөүсеһе.
- Сарбаев Рәил Сәлих улы — Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе, С. Юлаев орден кавалеры, 2000—2005 йылдарҙа Сибай ҡала хакимиәте башлығы.
- Cуворова Анна Сергеевна — флотатор, хеҙмәт ветераны, Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған металлургы.
- Таһиров Мәнир Сәфей улы — уҡытыусы, хеҙмәт ветераны, СССР-ҙың мәғариф отличнигы, «Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытындағы маҡтаулы хеҙмәте өсөн» миҙалы менән бүләкләнгән.
- Үтәғолов Рамаҙан Исмәғил улы — педагогик хеҙмәт ветераны, ҡала башҡорттары Ҡоролтайы башҡарма комитеты ағзаһы, Рәсәй Федерацияһының мәғариф отличнигы, Башҡортостан Республикаһы Тыуған яҡты өйрәнеү ойошмаһының почетлы белгесе, «Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытындағы маҡтаулы хеҙмәте өсөн» миҙалы менән бүләкләнгән, тарих һәм тыуған яҡты өйрәнеү темаһына китаптар авторы.
- Филиппова Мария Федоровна — кондитер, хеҙмәт ветераны, Совет сауҙаһы отличнигы.
- Фәтхуллин Әшрәф Әхмәт улы — Социалистик Хеҙмәт Геройы.
- Хәмитов Хөснөтдин Хәйбулла улы — 1972—1997 йылдарҙа Сибай педагогия колледжы директоры, хеҙмәт ветераны, «Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытындағы маҡтаулы хеҙмәте өсөн» миҙалы менән бүләкләнгән, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы, CCCР-ҙың, РСФСР-ҙың, Башҡортостан Республикаһының мәғариф отличнигы.
- Хәсәнов Сәфиулла Ғайса улы — 1960—2006 йылдарҙа Сибай АТП-һында эшләй, хеҙмәт юлын шоферҙан башлап, етәксегәсә барып етә. Хеҙмәт ветераны, Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған транспорт хеҙмәткәре.
- Юнысова Эльвира Әхтәм ҡыҙы — театр һәм кино актёры,Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған,Башҡортостандың халыҡ артисы, Башҡортостан Республикаһы дүртенсе саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты.
- С. Юлаев һәйкәле
- Ф. И. Белов һәйкәле
- А. Матросов һәйкәле
- «Мәңгелек ут» мемориалы
- Һуғыш хәрәкәттәрендә ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәрҙәр һәйкәле
- В. И. Ленин һәйкәле
- Зәки Вәлиди Туған һәйкәле
Магнитогорск-Сибай (Көньяҡ Урал т. юлы, Башҡортостан Республикаһы территорияһы буйлап 110 км). Әбйәлил һәм Баймаҡ р ндары аша үтә. 1954 й. төҙөлгән.
- ↑1,01,1Башкирская энциклопедия (урыҫ) —Башкирская энциклопедия, 2005. — 4344 с.
- ↑2,02,1ОКТМО (урыҫ)
- ↑Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
- ↑https://web.archive.org/web/20200205130523/http://admsurgut.ru/rubric/120/Partnery-Surguta
- ↑NASA. База данных RETScreen
- ↑6,006,016,026,036,046,056,066,076,086,096,106,116,12Народная энциклопедия «Мой город». Сибай (билдәһеҙ). Дата обращения: 9 октябрь 2013. Архивировано 9 октябрь 2013 года.
- ↑Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ). Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения (билдәһеҙ). Архивировано 22 август 2011 года.
- ↑Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.
- ↑Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
- ↑Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
- ↑Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
- ↑Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
- ↑Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года.
- ↑Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
- ↑с учётом городовКрыма
- ↑Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)
- ↑Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Башкортостан(недоступная ссылка)
- ↑Башҡорт энциклопедияһы — Любушкин Виктор Васильевич 2016 йыл 21 апрельархивланған. (Тикшерелеү көнө: 19 октябрь 2018)
- ↑Руденко Олег Анатольевич. Биографическая справка (рус.) (Тикшерелеү көнө: 6 сентябрь 2019)
 Башҡорттар һаны буйынса Рәсәй тораҡ пункттары |
|---|
| >100 мең кеше | |
|---|
| >50 мең кеше | |
|---|
| >25 мең кеше | |
|---|
| >10 мең кеше | |
|---|
| >5 мең кеше | |
|---|
Төркөм эсендә тораҡ пункты урыны башҡорттар күләмә буйынса бирелде. Мәҫәлән: Баймаҡтабашҡорттар 71,6% (беренсе), Учалыла – 53%(икенсе), Ишембайҙа -29,7%. |
.png)
_-_11.jpg)
Рәсәй_-_6.jpg)
Сибай Викимилектә
.JPG)
Асҡар •
•Ырымбур
Түбәнге Варта •
Пермь •
Златоуст •
Мәскәү •
