Ра́дио (лат. radio radius — «нур») — мəғлүмəтте радио тулҡындары ярҙамында тапшырыу алымы.
Радиотапшырыу станцияһының аппарат бүлмәһе, 1927 й. Никола Тесла лекцияларҙа радиоэлемтә принциптарын күрһәтә, 1891 йыл.Когерер менән бергә Маркони радиоалғысы 1872 йылда тәүге үткәргесһеҙ элемтәгә патенттыМалон Лумис (Mahlon Loomis). Ул 1866 йылда үткәргесһеҙ элемтә сараһын уйлап табыуы тураһында иғлан итә.Германияла радионы уйлап табыусы типГенрих Герц (1888),АҠШта —Дэвид Хьюз (1878), тағы лаТомас Эдисон (1875, патент алыу йылы — 1885), АҠШта һәм ҡайһы бер балкан илдәрендә —Никола Тесла (1891),Белоруссияла —Яков (Сармат-Яков-Сигизмунд) Оттонович Наркевич-Иодка (1890),Францияла —Эдуард Бранли (1890),Һиндостанда —Джагадиш Чандра Боше (1894 йәки 1895),Англияла —Оливер Джозеф Лодж (1894),Бразилияла —Ландель де Муру (1893—1894) иҫәпләнә.
Радиотулҡындар (радиотелеграфия) ярҙамында тәүге уңышлы мәғлүмәт менән алмашыныу системаһын уйлап табыусы тип ҡайһы бер дәүләттәрҙәИталия инженерыГульельмо Маркони (1895) иҫәпләнә[ 1] [ 2]
Рәсәйҙә радиотелеграфияны уйлап табыусы тип традицион рәүештәА. С. Попов һанала[ 2] [ 3] Санкт-Петербургта уҙған Урыҫ физик-химик йәмғиәте ултырышында А. С. Попов үҙенең уйлап сығарылған объектын — ғәмәлдә донъялағы тәүге булып торған радиоалғысын күрһәтә. 7 май көнө радионың тыуған көнө булып китә.
Попов радиоалғысы Артабан радиоэлемтә 250 метр аралығында урынлаштырыла, ә тиҙҙән Попов уны 600 метрҙан ашыуға тиклем артырырға ирешә. 1899 йылғы Ҡара диңгеҙ флоты күнегеүҙәрендә Попов 20 километр алыҫлыҡа радиоэлемтә урынлаштыра, ә 1901 йылда — алыҫлыҡ 150 километрға етә. Бында төп ролде радиотапшырғыстың яңы ҡоролошо уйнай. А. С. Попов ҡатнашлығында Рәсәй флотында һәм ғәскәрендә радиоэлемтә индереү башлана.
АҠШта радионы уйлап табыусы типНикола Тесла һанала. Ул 1893 йылда радиотапшырғысҡа һәм 1895 йылда радиоалғысҡа патенттар ала.Францияла үткәргесһеҙ телеграфияны уйлап табыусы тип когерерҙы (Бранли трубкаһын) төҙөүсеЭдуард Бранли (1890) оҙаҡ йылдар буйы һаналған[ 4] [ 5]
Һиндостанда 1894 йылдың нояберендәДжагадиш Чандра Боше миллиметрлыҡ диапазонда радиотапшырыуҙы күрһәтә[ 6] [ 7] Бөйөк Британияла Оливер Джозеф Лодж тәүгеләрҙән булып 40 метр аралыҡта радиотапшырыу һәм радиоалығысты күрһәтә.
Электромагнит тулҡындарын тапшырыу һәм алыу сараларын тәүге уйлап табыусыһы булыпнемец ғалимыГенрих Герц (1888) булып тора.
Радионы уйлап табыуҙың төп этаптарын артабанғыса күҙәтергә мөмкин:
1820 йылда —Дания ғалимы, физикГанс Кристиан Эрстед ағыш ебәреүсе үткәргестең комастың магнитлы телен үҙгәртеүен күрһәтә.1829 йылда — америка физигыДжозеф Генри лейден һауыттары менән тәжрибәләр ваҡытында электр разрядттарының металл энәләр араһында магнитлау барлыҡҡа килеүен таба.1831 йылда — инглиз физик-химигыМайкл Фарадей электромагнит индукцияһын күренешен аса.1837 йылда — немец физигы һәм астрономыКарл Огаст фон Штайнхайль , ике үткәргесле телеграфтың үҙенсәлектәрен тикшергән саҡта телеграф бәйләнеше өсөн бер үткәргестә етеүен белдерә. Был телеграф аша үткәргесһеҙ сигнал ебәреү тураһында фараз барлыҡҡа килеүенә килтерә.1845 йылда —Майкл Фарадей электромагнит ҡырын аса.1927 йылдаӨфөл ə тәүге радио ҡабул итеү пункты һəм тəүге дəүлəт радиостанцияһы —Өфө радиотапшырыуҙар компанияһы төҙөлə. 1934 йылда Өфөлə тапшырыуҙарҙы даими рəүештə ҡабул итеү һəм таратыу радиостанцияһы төҙөлә. 1941 йылда Өфөгə Коминтерн исемендәге радиостанция эвакуациялана, ул 1942 йылдың июненəн Союз тапшырыуҙары режимында эшлəй. 1968 йылда СССР-ҙың икенсе программаһын трансляциялау өсөн тапшырғыстар файҙаланыуға индерелə, ультраҡыҫҡа тулҡын диапазонында (66—74 МГц) радиотапшырыуҙар башлана. 1977 йылда ГДР‑ҙыңБерлин радиоһында «Өфө—Галле» дуҫлыҡ радио күпере тура эфирҙа уҙғарыла.
1980-се йылдар аҙағына ҡарата Башҡортостанда 490 радиотрансляция үҙəге һəм 103 миллион радионөктə иҫəплəнə[ 8]
2000 йылдың сентяберенән алып«Юлдаш» һəм «Спутник 107 FM» каналдары трансляциялай башлайҙар. 1990‑сы йылдар башында Өфөлə «Роксана» һəм «Беренсе канал» коммерция музыкаль-күңел асыу каналдары эшлəй, 2005 йылдан алып «Манхэттен» радиоһы асыла. 2010 йылдың 7 февралендә«Ашҡаҙар» радиоһы эфирға сыға.
↑ Guglielmo Marconi//Encyclopaediz Britannica ↑2,0 2,1 Aleksandr Popov//Encyclopaediz Britannica ↑ Какое радио изобретал Маркони (билдәһеҙ) .↑ TSF : Livres anciens, rares, d’occasion sur Galaxidion 2011 йыл 29 ноябрьархивланған . (фр.) ↑ Rendons à César ce qui appartient César 2008 йыл 7 ғинуарархивланған . (фр.) ↑ Jagadish Chandra Bose: The Real Inventor of Marconi’s Wireless Receiver 2015 йыл 16 июньархивланған . ↑ Mukherji, Visvapriya, Jagadish Chandra Bose, second edition, 1994, pp. 3-10, Builders of Modern India series, Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India,ISBN 81-230-0047-2 ↑ Үлмəҫбаева Т. А., Əлиева С. А. Радио тапшырыу Башҡорт энциклопедияһы . — Өфө:БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы» , 2015—2024. —ISBN 978-5-88185-143-9 .Айсберг Е. Д. Радио?.. Это очень просто! Перевод с французского М. В. Комаровой и Ю. Л. Смирнова под общей редакцией А. Я. Брейтбарта. 2-е издание, переработанное и дополненное — М.-Л., Энергия, 1967 — (МРБ : Массовая радиобиблиотека; Вып. 622)Борисов В. Г. Юный радиолюбитель / В. Г. Борисов. — 8-е изд., перераб. и доп. — М. : Радио и связь, 1992. — 409,[1] с. — (Массовая радиобиблиотека; Вып. 1160).ISBN 5-256-00487-5 Сукбаев С. Х., Аюпова Р. М., Аиткулова Э. Р. Говорит Уфа. Уфа, 2004.
%2c_Acervo_do_Museu_do_Colono_(Santa_Leopoldina).jpg)
