Федераль әһәмиәтәге ҡала Мәскәү Москва Ил Рәсәй Рәсәй
Координаталар 55°45′21″ с. ш. 37°37′04″ в. д. H G Я O
Башлыҡ Сергей Собянин[ 1]
Нигеҙләнгән 1147
Халҡы ▲ 12 380 664[ 2] 2017 )
Милли состав урыҫтар ,украиндар ,татарҙар ,әрмәндәр ,әзербайжандар , йәһүдтәр
Сәғәт бүлкәте UTCUTC +4
Телефон коды 495, 499
Почта индексы 190000-199406
Һанлы танытмалар Автомобиль коды 77, 97, 99,
[[{{{вид идентификатора}}}]] 75438
бүләктәр
Мәскәү (рус. Москва Рәсәйҙең баш ҡалаһы, федераль әһәмиәттәге ҡала, Үҙәк федераль округының административ үҙәге һәмМәскәү өлкәһенең үҙәге, уның составына инмәгән[ 3] [ 4] [ 4] рус телле ҡала. Мәскәү — ҡала агломерацияһы үҙәге.
Мәскәү,Рус батшалығы ,Рәсәй империяһының (1728—1730 йылдарҙа), Совет Рәсәйенең һәмСССР -ҙың тарихи баш ҡалаһы. Герой-ҡала. Мәскәүҙә Рәсәй Федерацияһының федераль дәүләт власы органдары (Конституция судынан тыш), сит ил дәүләттәре илселеге, Рәсәйҙең иң ҙур коммерция ойошмалары һәм йәмәғәт берләшмәләренең штаб-фатирҙары урынлашҡан.Халҡы — 12 325 387 кеше (2016)[ 2] 1989 йылда — 5417,2002 йылда — 5941башҡорт йәшәгәне теркәлгән[ 5] Көнсығыш Европа тигеҙлеге үҙәгендә,Ока һәмВолга йылғаларында урынлашҡан. Федерация субъекты булараҡ, Мәскәү Мәскәү һәм Калуга өлкәләре менән сиктәш.
Мәскәү — Рәсәйҙең популяр туристик үҙәге. Кремль, Ҡыҙыл майҙан, Новодевичий монастырь һәм Сиркәү Коломендағы күренештәрЮНЕСКО -ның Бөтә донъя мираҫы объекттары исемлегенә инә[ 6]
Эре мәсеттәр типМәскәү йәмиғ мәсете һәмМәскәү тарихи мәсете һанала.
Ҡаланың исеме йылға атамаһынан алынған. Гидроним этимологияһы Мәскәү аныҡ билдәләнмәгән[ 7] [ 8] [ 9] Фин-уғыр версияһында төрлө телдәрҙән һүҙҙәр бар: коми телендә Моска — «һыйыр», мерянъяларҙан — «айыу» («Медведь»), балтиялы-фин телендә муста — «ҡара, ҡараңғы». Әлеге ваҡытта был версияның яҡлылар бик аҙ[ 10] [ 11] [ 12] [ 13] муста — «чёрный, тёмный». В данный момент у данной версий очень мало сторонников[ 10]
«Московъ» яҡлылар сығанаҡтарында теркәлгән ойконимдың боронғо формаһы иҫәпкә алынмай; «Мәскәү» гидронимын коми теле менән бәйләү урынһыҙ: Коми бер ҡасан да был йылғаның ағымына яҡын булған территорияла йәшәмәгән[ 10] Мари телендәге «моска» һүҙе XIV—XV быуаттарҙағы «мечка» (инә айыу) тигән рус һүҙенән килеп сыҡҡан; Балтик-фин биреүсе этимологияның эҙмә-эҙлелеге һәр береһенең бер-береһенән алыҫлашҡан төрлө телдәрҙән аңлатыла: «Муста» — фин теленән, «ва» коми теленән[ 10] МәскәүКөнсығыш Европа тигеҙлеге үҙәгендә,Ока һәмВолга йылғалары араһында, Смоленск-Мәскәү ҡалҡыулығында (көнбайыштан), Мәскәү — Ока тигеҙлеге(көнсығышта) һәм Мещёрск уйһыулығы көнсығышында (көньяҡ-көнсығышта) урынлашҡан. Ҡала Көнсығыш-Европа платформаһы составына ингән Рус плитаһында урынлашҡан. Төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығышҡа Мәскәүҙән — Көнсығыш Европа платформаһының үҙәк өлөшөндәге иң ҙур депрессия. 2014 йылдың 1 ғинуарына ҡарата ҡала биләмәһе 2561,5 км² майҙанды биләгән [2], был майҙандың яҡынса өстән бер өлөшө (878,7 км²) ҡулса автомагистрале эсендә урынлашҡан[ 14]
Ҡалып:ЧасовойПоясОбъекта/MSK Мәскәү Мәскәү өлкәһе сәғәт зонаһында урынлашҡан. Ҡулланылған ваҡыттың сметаһы сағыштырмаса UTC 3: 00 тәшкил итә[ 15]
Иң юғары нөктәһе — Теплостанская күтәрелеүендә һәм 255 метр тәшкил итә, иң түбәнге нөктәһе — Бесединский күперҙәре янында, Мәскәү йылғаһы ҡалағаһы ҡаланын ағып сыҡҡан урында (был нөктәнең бейеклеге диңгеҙ кимәленән 114,2 м тәшкил итә).
Ҡала Мәскәү йылғаһының урта ағымында ике ярында ла урынлашҡан. Был йылғанан тыш, ҡала биләмәһендә бер нисә тиҫтә йылға (Мәскәү ҡушылдыҡтары) бар, уларҙың иң ҙуры — Сходня, Химка, Пресня, Неглинная, Яуза һәм Нищенка, шулай уҡ Сетунь, Котловка һәм Горотон. Мәскәүҙә шулай уҡ һәм башҡа һыу ятҡылыҡтары күп: 150-гә яҡын бәләкәй йылға һәм шишмә бар, уларҙың күбеһе коллекторҙарҙа аға,[ 16] [ 17] Ҡалып:Соседние города
Шулай уҡ ҡара:Мәскәүҙең тарихи фотографиялары Мәскәүҙең йәше теүәл генә билдәле түгел. Мәскәү биләмәләрендә тәүге тораҡ пункттарынеолит дәүерендә, беҙҙең эраға тиклем яҡынса 8 мең йыл элек барлыҡҡа килә[ 18] Царицын паркында урта бронза быуатындағыфатьянов мәҙәниәтенә ҡараған тораҡ пункты[ 19] Боровицкий убаһы тирәләй ҙә бронза дәүере тораҡ пункттары табыла[ 20] вятичтар (Вятка тарафынан килгәндәр) һәмкривичтар . Тәүге мәлдә вятичтар Мәскәүҙең төп халҡын тәшкил итә. Кремль районында үткәрелгән археологик ҡаҙылма эштәре XI быуатта ул урында соҡор һәм өйөлгән ер менән уртып алынған тораҡ пункты булыуын раҫлай, уны ҡала, тип атарға ла мөмкин[ 21]
Ипатьевск йылъяҙмаһында 1147 йылдың 4 апрелендәРостов-Суздаль кенәзеЮрий Долгорукий Москов тип аталған ҡалала Новгород-Северский кенәзеСвятослав Ольгович етәкселегендә үҙенең дуҫтарын һәм союздаштарын ҡабул итә, тигән яҙма һаҡланған[ 22] [ 21] туҙға яҙылған яҙмаһында Мәскәү Кучков тип билдәләп үтелә[ 23] кириллица яҙмаһыКремлдең 14-се корпусы аҫтында табылған таш формала була, унда XII быуат аҙағы — XIII тәүге яртыһына ҡараған мәҙәни ҡатлам да табыла[ 24]
1237—1238 йылдарҙа,Русҡа монгол-татар баҫҡынсылары килгән осорҙа, Мәскәү талана һәм яндырыла, әммә уны тиҙҙән тергеҙәләр[ 21]
Кенәзлектең гербы Туҡтамыштың Мәскәүҙе баҫып алыуы. 1382 йыл XIII быуаттың икенсе яртыһында кенәзДаниил Александрович (Александр Невскийҙың кесе улы) хакимлыҡ иткәндә Мәскәү үҙаллы удел кенәзлегенең үҙәгенә әйләнә. Ҡаланың сауҙа юлдары киҫешкән ерҙә урынлашыуы уның үҫешенә һәм күтәрелеүенә булышлыҡ итә[ 21] Коломенский һәмМожайский кенәзлектәре ҡушыла.
XIV быуатта Мәскәү яңы дөйөм урыҫ үҙәге булараҡ артабан күтәрелеүен дауам итә.Юрий Даниловичтан башлап Мәскәү кенәздәре Төньяҡ-Көнсығыш Русь һәм Новгород биләмәләрендә юғары тип иҫәпләнелгәнБөйөк Владимир кенәзе титулын йөрөтә[ 21] 1589 йылда Мәскәү патриархияһы ойошторола[ 21]
Иван I Данилович Калита кенәзлек иткәндә Мәскәүҙә киң ҡоласлы төҙөлөш башлана, тәүге таш биналар барлыҡҡа килә (шуға тиклем ҡалалағы бөтә йорттар ҙа ағастан була)[ 25] Ҡытай-ҡала территориялары, Мәскәү, Яуза йылғалары аръяғындағы слободалар инә[ 21]
XV быуат аҙағындаИван III Васильевич кенәз булғанда МәскәүРус дәүләтенең баш ҡалаһына әйләнә[ 21] Пушка һәмкитап баҫыу ихаталары хасил була.Мәскәү архитектураһы ҙур ҡаҙаныштарға өлгәшә. Мәскәү биләгән майҙан да киңәйә бара — XVI быуат аҙағынаАҡ ҡала һәмЕр ҡалаһы территориялары уның составына инә. Оборона ҡоролмалары системаһы булдырыла[ 21]
1565 йылда батшаИван Грозный Рус батшалығын опричнинаға һәмземщинаға бүлгәндән һуң ҡала Заемщина үҙәгенә әйләнә[ 26] [ 27]
1605 йылда Мәскәүгәялған батша Лжедмитрий Беренсенең ғәсҡәрҙәре килеп инә. Ялған батшаның власы ҡалала 1606 йылда юҡҡа сыға, халыҡ ихтилалы барышында ул Мәскәүҙә йәшәүселәр тарафынан үлтерелә. 1608 йылдан 1610 йылға тиклем яңы һайланған батшаВасилий Шуйский идара иткәндә Мәскәүҙе лагеры менәнТушинола урынлашҡан икенсе ялғанЛжедмитрия Икенсе ҡамауҙа тота. Был осорҙа Мәскәү дәүләттең ҡалдған өлөштәренән айырылып тора. 1610 йылдың мартындаМихаил Скопин-Шуйский , ғәскәре ялланған шведтар менән бергәНовгород яғынан килеп, Мәскәүҙең ҡамауын өҙә.
1610 йылда Клушино һуғышында Василий Шуйский ғәскәре еңелгәндән һуңСтанислав Жолкевскийҙың полян ғәскәҙәре Мәскәүгә килеп тула.1611 йылда Прокопий Ляпунов ,Иван Заруцкий һәм кенәзДмитрий Трубецкой етәкселегендәгеБеренсе земский ополчениеһы ҡаланан поляктарҙы ҡыуып сығара алмай.1612 йылда земскиий старостаһы Кузьма Минин һәм кенәзДмитрий Пожарский етәкселегендәгеИкенсе земский ополчениеһы ғәскәре4 ноябрҙә Түбәнге Новгородтан сыға һәмДевичье яланындағы һуғышта поляк ғәскәрҙәрен еңә.1612 йылдың аҙағындаКремлдә поляк гарнизондарын капитулировать итергә мәжбүр итеп, уларҙы Мәскәүҙән ҡыуып сығара.
1613 йылда Мәскәүҙә батша тәхетенәМихаил Фёдорович ултыртыла, бына шунан башлана ла индеРомановтар династияһының 300 йылдан ашыу хакимлыҡ итеүе .
XVII быуаттаЕр ҡалаһы Мәскәү биләмәһенә инә,Мәскәү Кремле өҫтәп төҙөлә һәм хәҙерге күренешен ала.Яма ,Мещан һәмНемец слободалары хасил була.Коломенскийҙағы батша резиденцияһы ҙур әһәмиәткә эйә була.
1654 йылда Аптекар приказында (йортонда) «дауалау эшенә өйрәнсектәрҙе» уҡытыу ойошторола[ 28]
XVII быуаттың уртаһы һәм икенсе яртыһында Мәскәүҙә бер нисә социаль һәм сәйәси болалар була:тоҙ ,баҡыр ,1682 йылда һәм1698 йылда стрелецтар болалары .Ҡалып:Фотогалерея
Москва в1908 году (фильм «Москва в снежном убранстве» ) Герб Москвы 1883 года 1712 йылда Рәсәйҙең баш ҡалаһыСанкт-Петербургҡа күсерелә. 1732 йылдаАнна Иоанновна тарафынан Мәскәүҙән Санкт-Петербургҡа күсерелгән Император һарайы 1728 йылдаПётр II хакимлыҡ иткәндә ҡайтанан Мәскәүгә күсерелә[ 29] императорҙарҙы тәхеткә ултыртыу урынына әйләнә. Был титул, тәүге тапҡыр урыҫ батшаһы тәхете барлыҡҡа килгән тәүге ҡала булараҡ, Мәскәүҙең тарихи өҫтөнлөгөн билдәләү өсөн ҡулланыла.словаре Ф. А. Брокгауз һәм И. А. Ефрон һүҙлегендә Мәскәү «Рәсәйҙең батша техете урынлашҡан ҡалаһы» тип атала[ 30]
1755 йылда Михаил Ломоносов һәмИван Шувалов тарафынанғәли йәнәптәре Елизаветаның әмере буйынсаМәскәү университетына нигеҙ һалына.
1812 йылғы Ватан һуғышы ваҡытында Мәскәүзахвачена войсками Наполеон ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына һәмянғындан ҙур зыян күрә.Төрлө иҫәпләүҙәр буйынса , Мәскәү янғыны һөҙөмтәһендә биналарҙың 80 проценты янған[ 31] Храм Ҡотҡарыусы Христос (Христа Спасителя) ҡорамы төҙөлә. XIX быуат аҙағына Мәскәү буйлаптрамвай йөрөй башлай.
1851 йылда Мәскәү менән Санкт-Петербургтытимер юл бәйләнеше тоташтыра.
1896 йылда Николай Икенсене тәхеткә ултырыу тантанаһына арналған саралар барышындаХодын Яланында кешеләрҙең ҡыҫылыуы арҡаһында бик күп ҡорбандар була , ул ваҡиға аҙаҡ «Ходын фажиғәһе» тип атала.
1905 йылда в Мәскәүҙәреволюция тулҡыны һәм урамда ҡоролған баррикадаларҙа һуғыш була.
О. Кадоль. Кремлдең
Спасс башняһы менән Мәскәүҙең түңәрәк панорамаһы. 1819—1823 йылдар
1917 йылдың август уртаһында МәскәүҙәВаҡытлы хөкүмәт тарафынан саҡырылғанБөтә Рәсәй Дәүләт кәңәшмәһе үтә.
1917 йылдың 25 октябрендә Петроградта Ҡышҡы һарайҙы штурмлау башланыу менән бер үк ваҡыттабольшевиктарҙың Мәскәү ҡораллы восстаниеһы башлана, Петроградтағы восстаниенан айырмалы рәүештә Мәскәүҙә ныҡ ҡаршылыҡ күрһәтелә. Восстаниеға ҡаршы сығыусылар, нигеҙҙә, Мәскәү хәрби училищеларыюнкерҙары , йәмәғәт хәүефһеҙлеге комитетына берләшеп, һөжүм итеүселәргә ҡаршы тороу өсөн Кремлде баҫып ала. Ҡапма-ҡаршылыҡ юнкерҙар һәмҡыҙыл гвардеецтар араһында ҡан ҡойғос һуғыштар менән тамамлана. 1917 йылдың25 октябренән 2 ноябренә тиклем дауам иткән был һуғыш мәлендә ҡулланылған артиллерия Мәскәүҙең тарихи үҙәгенә һәм Кремлгә ҙур зыян килтерә.
1918 йылда большевиктар хөкүмәте Петроградтан Мәскәүгә күсенгәс, Мәскәү илдең баш ҡалаһына әйләнәРСФСР [ 32]
1919 йылдың икенсе яртыһы башындаМилли үҙәк етәкселегендәгеМәскәүҙең большевиктарға ҡаршы ойошмалары совет власын ҡолатыу маҡсатында ҡалала ихтилал ойошторорға тырышып ҡарай һәм был маҡсаттарын бойомға ашыра алмай.Ҡыҙыл террор саралары барышында Мәскәүҙең советтарға ҡаршы йәшерен ойошмаларының күп кенә ағзаларыВЧК органдары тарафынан атып үлтерелә. 1919 йылдың октябрендәРәсәйҙең Көньяғының Ҡораллы көстәре (ВСЮР) Мәскәүгә походы мәлендә Мәскәүгә тиклем 280 км ҡалғас(Мценск ) туҡтап ҡала. Большевиктар легаль булмаған шарттарҙа көрәшергә әҙерләнә һәм Вологдаға күсенә башлай, әммә уларҙың удар төркөмө Орел янында аҡтарҙың армияһын ҡыйратып ташлай.Ҡалып:Фотогалерея
Совет осоронда Мәскәү гербы 1920 йылда Граждандар һуғышында большевиктар еңеү менән ҡала үҫешендә яңы, совет дәүере башлана. Совет осоронда Мәскәү яңынан дәүләт үҙәгенә әүерелә, ҡаланың халыҡ-ара сәйәси әһәмиәте лә күтәрелә. Мәскәү бик йәһәт темпта үҫә, ҡала янындағы ҡасабалар, ауылдар ҡалаға ҡушыла. Шул уҡ ваҡытта ҡаланың тарихи үҙәге, һайлап алып, юҡҡа сығарыла; бер нисә ғибәҙәтхана һәм монастырь, шул иҫәптәнҠотҡарыусы Христос ҡорамы ,Страстный монастырь ҙа емертелә.1922 йылда МәскәүСССР-ҙың баш ҡалаһына әйләнә. Ҡалала транспорт инфраструктураһы йәһәт үҫешә.1924 йылда Мәскәүҙә автобус хәрәкәте асыла,1933 йылда беренсе троллейбус маршруты эшләй башлай, ә1935 йылда пассажирҙар өсөнметрополитендың беренсе һыҙаты сафҡа инә. Мәскәү исемендәге каналды файҙаланыуға тапшырып, Мәскәү йылғаһындағы һыу кимәле күтәртелгәс, Мәскәү йылғаһы эргәһендәге ҡала биләмәләре һыу аҫтында ҡала. Атап әйткәндә, элекке Дорогомиловка һәм йәһүдтәр зыяраттары һыу аҫтында ҡала.
ВЦИК Президиумының 1929 йылдың 14 ғинуарындағы «РСФСР территорияһында край һәм өлкә әһәмиәтендәге административ-территориаль берекмәләрҙе булдырыу тураһындағы» Ҡарары менән 1929 йылдың 1 октябренән үҙәге Мәскәү ҡалаһында урынлашҡанҮҙәк-сәнәғәт өлкәһе булдырыла[ 33]
1931 йылдаРСФСР-ҙың ике эре ҡалаһы — Мәскәү (16 июндә)[ 34] Ленинград (3 декабрҙә)[ 35]
Индустриализация йылдарында Мәскәүҙә юғары һәм урта-техник уҡыу йорттары селтәре юғары темп менән үҫешә.
Утыҙынсы йылдарһа Мәскәүҙә техник йүнәлештәге ғилми-тикшеренеү һәм проект институттары селтәре булдырыла. Уларҙың күбеһеСССР Фәндәр Академияһы системаһына ҡарай[ 36] 1939 йылдан регуляртелевизион тапшырыуҙар ойошторола[ 37] [ 38]
Бөйөк Ватан һуғышы осоронда ҡалалаДәүләт Оборона Комитеты һәмРККА-ның генераль штабы урынлаша,халыҡ ополчениеһы төҙөлә (160 меңдән ашыу кеше).
1941/42 йылдар ҡышындаМәскәү янындағы һуғыштарҙа совет ғәскәрҙәреИкенсе Донъя һуғышы башланғандан алып беренсе тапҡырвермахты еңә.1941 йылдың октябрендә немец ғәскәрҙәре Мәскәүгә ныҡ яҡынлай; күп кенә сәнәғәт предприятиелары эвакуациялана, хөкүмәт учреждениеларынКуйбышевҡа эвакуациялау башлана.1941 йылдың 20 октябрендә Мәскәүҙәҡамауҙа ҡалыу мөмкинлеге тураһында ҡарар ҡабул ител. Шуға ҡарамаҫтан,7 ноябрҙә Ҡыҙыл майҙанда хәрби парад үткәрелә, парадтан һуң унда ҡатнашыусы һалдаттар туранан-тура фронтҡа йүнәлтелә.1941 йылдың декабрендә Мәскәү янында немецтарҙың«Үҙәк» армия төркөмөнөң һөжүме туҡтатыла; совет ғәскәрҙәренең Мәскәү янында уңышлы контрүөжүме һөҙөмтәһендә немец ғәскәрҙәре баш ҡала янынан бик алыҫҡа алып ташлана.1945 йылдың 24 июнендә на Ҡыҙыл майҙандаЕңеү Парады үткәрелә.
1952—1957 йылдарҙа үтә бейек йорттар төҙөлө башлай, аҙаҡ улар «Сталиндың үтә бейек йорттары» тип атала һәм совет дәүерендәге Мәскәүҙең символдарының береһенә әүерелә[ 39]
1960 йылдаМКАД буйлап Мәскәүҙең яңы сиге билдәләнә, тик 1984 йылдан һуң ғына ҡала шул сикте үтеп үҫә башлай.
1960-сы йылдар аҙағында — 1970-се йылдар башында ҡала үҙәге етди рәүештә үҙгәртеп ҡорола. Булған урамдарҙы киңәйтеү, яңы магистралдәр һәмтиповой күп ҡатлы панель йорттар төҙөү өсөнМәскәүҙең ҡайһы бер архитектура ҡомартҡылары емертелә[ 40]
1957 һәм 1985 йылдарҙа Мәскәүҙә иҫәп буйынсаVI һәмXII Бөтә донъя йәштәр һәм студенттар фестивалдәре үткәрелә.1980 йылда МәскәүXXII йәйге Олимпия уйындарын ҡабул итә.Ҡалып:Фотогалерея
1993 йылда ҡабул ителгән Герб 1991 йылдың 19—22 авгусында ҡалалаГКЧП тарафынан ойошторолғанавгуст путчы була.1993 йылда президент һәм парламент араһындағы ҡапма-ҡаршылыҡ һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгәнконституцион-дәүләт көрсөгө үҙенеңкульминацияһына етә. 1993 йылдың 3—4 октябрендә произошли попытка захвата телецентра «Останкино» телеүҙәген баҫып алыу һәм Юғары Совет бинаһын («Аҡ йортто» ) утҡа тотоуға килтерә. Аҙаҡ ҡалала һиҙелерлек үҙгәрештәр була.1995 йылда баш ҡаланың яңы рәсми символдары — ҡала гербы, флагы һәм гимны раҫлана. Ғибәҙәтханалар тергеҙелә, большевиктар тарафынан шартлатылғанҠотҡарыусы Христос ҡорамының тулы масштаблы күсермәһе төҙөлә.
1990-сы йылдар аҙағында — 2000-се йылдар башында ҡала беренсе тапҡырхалыҡ-ара терроризм хәүефе менән күҙмә-күҙ осраша. Мәскәүҙә бер нисә террористик акт була.
2000-се йылдар капиталь архитектура[ 41] Москва-Сити» районы хасил була[ 42] [ 43] [ 44] [ 45] Автомобиль тығындарына һәм йәмәғәт транспортының етешмәүенә килтергән етерлек дәрәжәлә үҫешмәгән транспорт инфраструктураһы етди проблема булып тора. Йәмәғәт транспорты өсөн бүленгән һыҙаттарҙы булдырыу буйынса саралар, яңы автомобиль эстакадаларын һәм сиселештәрен төҙөү, хәрәкәткә контролде көсәйтеү (юл ҡағиҙәләрен боҙоуҙарҙы автоматик видеотеркәү камералары, эвакуаторҙар эшен юлға һалыу), урындарын ойоштору, Мәскәү мэрыС. С. Собяниндың фекеренсә, 2016 йылда хәрәкәтте 12 процентҡа тиҙләтеү мөмкинлеген биргән[ 46]
2010 йылға тиклем Мәскәүгә тарихи тораҡ пункты статусы бирелгән була, әммә Рәсәй Федерацияһы Мәҙәниәт министрлығының 2010 йылдың 29 июлендәге приказы менән ҡаланан был статус алып ташлана[ 47]
ХХ быуаттың 90-сы йылдарынан алып Мәскәү һәм Мәскәү өлкәһен берләштереү проекты әүҙем тикшерелә, 2011 йылдың йәйендә аныҡМәскәү территорияһын киңәйтеү проекты хасил була һәм көньяҡ-көнбайыш территорияларҙы ҡушыу иҫәбенә уны үҙәк булыуҙан туҡтатыу күҙаллана[ 48] [ 49] [ 50] [ 51] Яңы Мәскәү» тип аталған был проект[ 52] [ 53] [ 54] [ 55]
2018 йылда Мәскәү ҡалған 11 ҡала менән бергәфутбол буйынса донъя чемпионатын ҡабул итә. Был ваҡиға айҡанлы ҡалала бер нисә мөһим спорт һәм инфраструктура объекттары төҙөлә.
Ҡалып:Фотогалерея
Мәскәү ҡалаһына 1965 йылдың 8 майында,«Алтын йондоҙ» миҙалын һәмЛенин орденын тапшырыу менән бергәГерой- ҡала исеме лә бирелә[ 21] СССР-ҙың баш ҡалаһы Мәскәү хеҙмәтсәндәренең Тыуған ил алдындағы күренекле хеҙмәттәре, немец-фашист илбаҫарҙары менән көрәштә күрһәткән ҡаһарманлығы, батырлығы һәм ҡыйыулығы өсөн һәм совет халҡының 1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүенең 20 йыллығы айҡанлы . Ленин ордены (6 сентябрь, 1947)[ 21] Мәскәү хеҙмәтсәндәренең Тыуған ил алдындағы күренекле хеҙмәттәре, немец-фашист илбаҫарҙары менән көрәштә күрһәткән ҡаһарманлығы, батырлығы һәм ҡыйыулығы, сәнәғәтте, мәҙәниәтте үҫтереүҙә һәм ҡаланы реконструкциялауҙың генераль планын ғәмәлгә ашырыуҙа өлгәшкән уңыштары, Мәскәү ҡалаһының 800 йыллығы айҡанлы .Октябрь Революцияһы ордены (4 ноябрь, 1967)[ 21] 50-летия Бөйөк Октябрь социалистик революцияһының 50 йыллығы айҡанлы .Мәскәү мэрияһы Рәсәй Федерацияһы Конституцияһына ярашлы, Мәскәү үҙаллыфедерация субъекты , йәғнифедераль әһәмиәттәге ҡала булып тора.
Мәскәүҙә башҡарма властыМәскәү хөкүмәте башҡара, уның башлығымэр , закондар сығарыу эшмәкәрлеге менән 45депутаттан торғанМәскәү ҡалаһы думаһы шөғөлләнә. 2006 йылдан 2012 йылға тиклемМәскәү ҡалаһы уставындағы үҙгәрештәргә бәйле мэр туранан-тура һайлауҙарҙа һайланмай, мэр президент күрһәтеүе буйынса тәғәйенләнә. Тәүге туранан-тура һайлауҙар булған2003 йылғы тауыш биреүҙән һуң ғәмәлдәге ҡала начальнигының мөҙҙәте тамамланғандан һуң 2015 йылда туранан-тура һайлауҙар булырға тейеш ине[ 56] [ 57] һайлауҙар 2013 йылдың сентябрендә үк булып үтә [ 58]
Мәскәү райондарын территориаль билдә буйынса административ округтарға берләштергән ун бер префектура һәм 125 район управалары урындағы идараны ғәмәлгә ашыра. «Мәскәү ҡалаһында урындағы үҙидараны ойоштороу тураһындағы» законға ярашлы[ 59] 2003 йылдың башынан муниципалитеттар урындағы үҙидараның башҡарма органдары, муниципаль йыйылыштар вәкәләтле органдары булып тора (ағзалары Ҡала эсендәге муниципаль берәмектәр уставына ярашлы һайлана).
Ҡалала Мәскәү власының закондар сығарыу һәм башҡарма органдарының, шулай уҡ урындағы үҙидара органдарының эшләү принциптарыМәскәү ҡалаһы уставы һәм ҡаланың башҡа норматив акттары менән билдәләнелә.
Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте Йорто РФ Конституцияһы тарафынан баш ҡала функциялары йөкмәтелгән ҡала булараҡ, Мәскәүҙә ил власының закондар сығарыу, башҡарма һәм федераль суд органдары урынлаша, был ҡағиҙәРФ Конституция судына ғына ҡағылмай, ул2008 йылдан Санкт-Петербургта урынлаша[ 60]
Властың юғары башҡарма органы —Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте —Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте Йорто Мәскәү үҙәгендәКраснопреснен районының яр буйында урынлашҡан.Дәүләт думаһы үҙенең ултырыштарынОхотный Рядта үткәрә.Федерация Советы Ҙур Дмитровкалағы бинала эшләй.Рәсәй Федерацияһының Юғары суды шулай уҡ Мәскәүҙә урынлашҡан.
Бынан тышМәскәү Кремле — Рәсәй Федерацияһы Президентының рәсми резиденцияһы. Президенттың Кремлдәге эш резиденцияһыСенат һарайы бинаһында урынлашҡан.
Ҡалып:Административные округа Москвы
1922 йылдан алып 1995 йылға тиклем Мәскәү территорияһындағы үҙгәрештәр Ҡаланың хоҡуҡи акттары менән нығытылған исеме һәм сиктәре билдәләнгән райондары, тораҡ пункттары һәм округтары Мәскәүҙең территориаль беррәмектәре булып тора.Ҡалып:Территориальные единицы Москвы
Административ округ Район Тораҡ пункты уның территорияһын киңәйтеү буйынса проектты ғәмәлгә ашырыу барышында Мәскәү составына индерелгән территорияларҙа хасил булған территориаль берәмектәр.Райондарҙы һәм тораҡ пункттарын ойоштороу, үҙгәртеп ҡороу һәм бөтөрөү, уларға исем биреү, уларҙың сиктәрен билдәләү һәм үлсәүҙе Мәскәү мэры тәҡдим итеүе буйынса Мәскәү ҡала думаһы ғәмәлгә ашыра, ә административ округтарҙа был эштәр Мәскәү мэрына йөкмәтелгән.
2012 йылдың 1 июленә тиклем Мәскәүҙә 125 район һәм 10 административх округ була. 2012 йылдың 1 июленән, Мәскәү территорияһы киңәйтелгәндән һуң, 2 яңы административ округ (Яңы Мәскәү һәмТроицкий ) ойошторола, уларҙы составына 21 тораҡ пункты инә.
Мәскәү 12 административ округҡа бүленгән:Үҙәк ,Төньяҡ ,Төньяҡ-көнсығыш ,Көнсығыш ,Көньяҡ-көнсығыш ,Көньяҡ ,Көньяҡ-көнбайыш ,Көнбайыш ,Төньяҡ-көнбайыш ,Зеленоград ,Яңы Мәскәү ,Троицкий округтары. Һуңғы өсөүһе тулыһынса Мәскәү ҡулса автомобиль юлынан һуң урынлашҡан.
Зеленоград административ округыэксклав булып тора: улМәскәү өлкәһе территорияһы менән уратып алынған, көньяҡ-көнсығыштаХимки ҡала округы , башҡа йүнәлештәрҙә — Мәскәү өлкәһенеңСолнечногорский районы менән сиктәш.
Үҙ сиратында, Мәскәү округтары (Яңы Мәскәү һәм Троицкий округтарынан тыш)райондарға бүленә, Мәскәүҙә бөтәһе 125 район бар. Мәскәүҙең бер нисә районы эксклавтар булып тораи. Округтарға округ префектуралары, райондарға район управалары идара итә.
Яңы Мәскәү һәм Троицкий округтары Мәскәүҙең тораҡ пункты кеүек яңы территориаль берәмектәрҙән тора. Был тораҡ пункттарындатораҡ пункты һәмҡала округы кеүек ҡала эсендәге муниципаль берәмектәр булдырылған. Округтарға дөйөм префектура идара итә.
Герб ,флаг һәмМәскәү гимны — ҡаланың рәсми рәүештә раҫланған символдары.
Мәскәүҙең гербы һәм флагы — ҡара-ҡыҙылгеральдика ҡалҡаны һәм һыбайлы — ИзгеГеоргий Еңеүсенең ҡара Йыланды һөңгөһө менән ҡаҙаған һүрәте төшөрөлгән дүрт тура мөйөшлө туҡыма[ 61] Марк Самойлович Лисянский һәмСергей Иванович Агранян шиғырынаИсаак Осипович Дунаевскийҙың «Минең Мәскәүем» йыры нигеҙендә тыуған музыкаль-шиғри әҫәр[ 62]
Мәскәү ҡалаһында дәүләт һәм дәүләттеке булмаған юғары уҡыу йорттары эшләп килә. Беренсеһе бер нисә төркөмгә бүленә: университеттар, академиялар, иниституттар, консерваториялар,Оборона министрлығы ,Эске эштәр министрлығы уҡыу йорттары бар.
1-се Мәскәү дәүләт медицина университеты М. В. Ломоносов исемендәгеМәскәү дәүләт университеты Мәскәү дәүләт геодезия һәм картография университеты Мәскәү дәүләт төҙөлөш университеты Мәскәү дәүләт Халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институты Рәсәй дәүләт нефть һәм газ университеты Рәсәй халыҡтар дуҫлығы университеты Мәскәү ҡорос һәм иретмәләр институты Г. В. Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университеты[ 63] Мәскәү дәүләт бәйләнеш юлдар университеты Мәскәү дәүләт юридик академияһы Рәсәй Хөкүмәте янындағы Финанс УниверситетыРәсәй дәүләт социаль университеты Рәсәй Президенты ҡарамағындағы Халыҡ хужалығы һәм дәүләт хеҙмәте Рәсәй академияһы(РАНХиГС). В. И. Суриков исемендәге Мәскәү дәүләт академия рәсем институты Ҡала климаты Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл Абсолют максимум, °C 8,6 8,3 17,5 28,9 33,2 34,7 38,2 37,3 32,3 24,0 14,5 9,6 38,2 Уртаса максимум, °C −4 −3,7 2,6 11,3 18,6 22,0 24,3 21,9 15,7 8,7 0,9 −3 9,6 Уртаса температура, °C −6,5 −6,7 −1 6,7 13,2 17,0 19,2 17,0 11,3 5,6 −1,2 −5,2 5,8 Уртаса минимум, °C −9,8 −4,4 2,2 7,7 12,1 14,4 12,5 7,4 2,7 −3,3 −7,6 2,1 Абсолют минимум, °C −38,2 −32,4 −21 −7,5 −2,3 1,3 −1,2 −8,5 −20,3 −32,8 −38,8 −42,2 Яуым-төшөм нормаһы,мм 41 35 37 49 80 85 82 68 71 55 52 707 Сығанаҡ:Погода и Климат
Мәскәүҙен Эске тулайым продукт һәм РФ-ӊ Эске тулайым продукт (%, 1996 йылдағы кимәле) Мәскәү иҡтисады Рәсәй төбәктәре араһында иӊ ҡеүәтле иҡтисад.[ 64] [ 64]
PricewaterhouseCoopers прогнозы буйынса 2020 йылда Мәскәү донъя ҡалалары араһында 23-сө урында буласаҡ һәм уныӊ ЭТП $325 млрд булыр. 2020 йылға тиклем иҡтисад үсеше 4 %,Һатып алыу мөмкинлеге паритеты буйынса бер кешенеӊ килеме йылына $17 меӊдән (1 млн. һум) $29,8 меӊғә (1,8 млн. Һум) тиклем артыр (сағыштырыу өсөн, 2020 йылда бер кешенеӊ килеме йылына:Сан-Францискола — $91,1 меӊ (5,4 млн.һум),Лондонда — $82,3 меӊ (4,9 млн.һум),Нью-Йоркта — $76,9 меӊ,Мадридта — $49 меӊ,Токиола — $45,1 меӊ,Стамбулда — $24,3 меӊ).[ 65]
Протон (ракета-ташыусы) М. В. Хруничев исемендәге Дәүләт космос ғилми-етештереү үҙәгендә етештереләМиГ-29 ,МиГ ойошмаһында етештереләҠалала хәрби ойошмалар байтак:
Эре граждан сәнәғәте предприятиялар:
Мәскәү нефть эшкәртеү заводы Рено Логан ,Автофрамос продукцияһыМәскәү — эре инженер үҙәге. Бында авиация, космос, ядер һәм ҡорал байтак проектлана. Унда етештереүсе технологиялар һәм материадар өйрәнелә.Проект ойошмалар:
Ми-28 өс проекцияла Универсам Сауҙа селтәре:
Файл:SRDMSRF.png Мәскәүҙә һәм Рәсәйҙә йәшәгән кешенеӊ уртаса килеме
Турғай тауҙарынан Мәскәү күренеше. Һул яҡтан уң яҡҡа: Мәскәү-сити, 12-се Теплоэлектроүҙәк, Лужники стадионы, Турғай тауҙары метро станцияһы, Рәсәй фәндәр академияһы йорто. Данилов күпере Мәскәү йылғаһы аша Мәскәү ҡулса тимер юлында күпер. Мәскәүҙен Нагатино-Садовники районда урынлашҡан. «Царицыно» дәүләт тарихи-архитектура, художество һәмландшафт музей-ҡурсаулығы — Мәскәү ҡалаһы музейҙарының береһе һәм Мәскәүҙең иң эре ҡурсаулығы. Ул биналарҙы, пейзаж һәм ландшафт паркын үҙ эсенә ала. Царицын исеменЕкатерина II ҡушҡан. МузейЦарицыно һәм«Орехово» станциялары эргәһендә тора. Йәһүд музейы һәм толерантлыҡ үҙәге —йәһүд тарихы, мәҙәниәте музейы. МузейҙаЙәһүҙилек , йәһүдтәрҙең Рәсәйҙә таралыуы, йәшәү тарихы һүрәтләнгән. Рәсәйҙәге иң ҙур милли-мәҙәни үҙәктәрҙең береһе.Бахметьев гаражы архитектура һәйкәле йортонда урынлашҡан.Марьина Роща ,Достоевская ,Менделеевская ,Новослободская метро станциялары янында.↑ Московские депутаты утвердили Собянина на посту мэра (билдәһеҙ) . Вести.ру (21 октябрь 2010). Архивировано 14 ғинуар 2013 года.↑2,0 2,1 Крупнейшие города мира по населению (ингл.) . world-gazetteer.com (2010). Дата обращения: 12 сентябрь 2011. Архивировано 2 февраль 2012 года. 2010 йыл 23 ғинуарархивланған . ↑ Попов А.А., Тишков А.А. и др. Москва / председ.Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. —Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). —М .: Научное издательство «Большая российская энциклопедия» , 2013. — Т. 21. Монголы - Наноматериалы. — С. 191—233. — 766 с. —60 000 экз. —ISBN 978-5-85270-355-2 .↑4,0 4,1 Крупнейшие города мира по населению (ингл.) (недоступная ссылка —история . world-gazetteer.com (2010). Дата обращения: 12 сентябрь 2011. Архивировано 2 февраль 2012 года. 2010 йыл 23 ғинуарархивланған . ↑ Йосопов Р. М. Башҡорт диаспоралары Башҡорт энциклопедияһы . — Өфө:БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы» , 2015—2024. —ISBN 978-5-88185-143-9 .↑ UNESCO World Heritage Centre. Russian Federation (ингл.) . UNESCO World Heritage Centre. Дата обращения: 14 ноябрь 2019. ↑ «Издавна признаётся также, что город назван по реке. Об этом впервые сообщает литературный памятник конца XVI — начала XVII в. „Повесть о зачале Москвы“, где сказано, что вёл. Кн. Юрий Владимирович повелел „соделать мал деревян град и прозва его званиемМосква-град по имени реки, текущия под ним“. В настоящее время мнение о первичности названия реки является общепризнанным» (Поспелов Е. М. Топонимический словарь Московской области. —М .: Профиздат, 320. — С. 173. — 320 с. — ISBN 5–255–01342–0. ↑ «НазваниеМосква древнее, его происхождение спорно»; «вопрос о названииМосква пока остаётся нерешённым» (Агеева Р.А., Александров Ю.Н., Бондарчук Г.П. и др. Улицы Москвы. Старые и новые названия. Топонимический словарь-справочник / Отв. редактор Е.М.Поспелов. —М .: Изд. центр «Наука, техника, образование», 2003. — С. 184—185. — 336 с. — ISBN 5–9900013–1–2. ↑ Топоров В. Н. ↑10,0 10,1 10,2 10,3 В. Горбаневский.Какие существуют гипотезы о происхождении слова «Москва»? 2011 йыл 14 августархивланған . ↑ Москва // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch :в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва. — Изд. 2-е, стер. —М . : Прогресс, 1986. — Т. II : Е — Муж. — С. 660.↑ «Таким образом, речь идёт об определённой балто-славянской параллели, суть которой заключается в том, что формально близкие комплексы *mask-, *mazg-, *mast-, *mak- и т. п. обладают кругом так или иначе связанных друг с другом приблизительно одинаковых (для балтийского и для славянского) значений» (Топоров, с. 230; цит. по кн.:Смолицкая Г. П.,Горбаневский М. В. Топонимия Москвы (Серия «Литературоведение и языкознание») / Отв. редакторВ. В. Иванов . —М .: Наука, 1982. — С. 81—89. — 176 с. ↑ Кузнецов С. К. Древняя история. Меря, весь, мурома: Русская историческая география. —М ., 2013. — С. 116.↑ От Антарктиды откололся айсберг массой триллион тонн (билдәһеҙ) . meduza.io . Meduza (12 июль 2017). Дата обращения: 17 октябрь 2017. ↑ Время в Москве, Россия. Сколько сейчас времени в Москве (билдәһеҙ) . dateandtime.info. Дата обращения: 18 октябрь 2017. ↑ Названия рек, ручьёв, озёр, прудов и оврагов Москвы (билдәһеҙ) . moscow.gramota.ru. Дата обращения: 12 ғинуар 2009. 2011 йыл 22 августархивланған . ↑ Москва (столица СССР) // Большая советская энциклопедия :[в 30 т.] / гл. ред.А. М. Прохоров М . : Советская энциклопедия, 1969—1978. ↑ Древнейшие поселения на месте Москвы ↑ Кремль — не самое древнее поселение в Москве. Газета, 12.05.2009 2016 йыл 27 ноябрьархивланған . ↑ Древнейшие поселения на месте Москвы ↑21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 21,10 21,11 Москва (столица СССР) // Большая советская энциклопедия :[в 30 т.] / гл. ред.А. М. Прохоров М . : Советская энциклопедия, 1969—1978. ↑ ПСРЛ. Т. 2. Ипатьевская летопись. — СПб., 1908. — Стлб. 339 ↑ Берестяная грамота № 723 (о поездке в Кучков, то есть Москву, и о взыскании долгов)↑ Коваль В. Ю., Зайцева И. Е., Модин Р. Н. «Древнейшие горизонты: материальная культура» // Археология Московского Кремля: Раскопки 2016—2017 гг. / Под ред. Н. А. Макаров и В. Ю. Коваля. М., 2018↑ Воронин Н. Н. Московский Кремль (1156—1367). // Материалы и исследования по археологии СССР. № 77 (Метательная артиллерия и оборонительные сооружения). — М., 1958. — С. 57—66 2013 йыл 28 октябрьархивланған . ↑ Сторожев В. Н. Земщина Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге : 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). —СПб. , 1890—1907.(рус.) ↑ Корзинин А.Л. Земщина / председ.Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. —Большая Российская Энциклопедия (в 30 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия» , 2008. — Т. 10. Железное дерево - Излучение. — С. 457. — 766 с. —65 000 экз. —ISBN 978-5-85270-341-5 .↑ Знаменательные и юбилейные даты истории медицины и здравоохранения 2019 года (билдәһеҙ) . Дата обращения: 2 июнь 2019. Архивировано изоригинала 2 июнь 2019 года. 2019 йыл 2 июньархивланған . ↑ Исторический очерк (Москва) (билдәһеҙ) . Энциклопедия «Москва» . Дата обращения: 11 ғинуар 2013. Архивировано изоригинала 31 март 2014 года. 2014 йыл 31 мартархивланған . ↑ Москва Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге : 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). —СПб. , 1890—1907.(рус.) ↑ Васькин А. А. ↑ Переезд Советов (билдәһеҙ) . Итоги (14 август 2001). Дата обращения: 18 ғинуар 2013. 2013 йыл 13 мартархивланған . ↑ Постановление ВЦИК от 14.01.1929 «Об образовании на территории Р. С. Ф. С. Р. административно-территориальных объединений краевого и областного значения» ↑ СССР: административно-территориальное деление союзных республик на 1 января 1974 года . —М .: Известия, 1974.128 ↑ Там же, с.116 ↑ Гвоздецкий В. Л. Москва и индустриализация (билдәһеҙ) . Слово . Дата обращения: 11 ғинуар 2013. ↑ Телевизионное вещание в России (билдәһеҙ) . ubrus.org. Дата обращения: 15 ғинуар 2009. ↑ Телевидение // Союз Советских Социалистических Республик. —М . : Советская энциклопедия, 1977. — С. 417. — (Большая советская энциклопедия :[в 30 т.] ; vol. 1969—1978, вып. 24; II). ↑ Семь высоток — символ Москвы (билдәһеҙ) (недоступная ссылка —история . Российская архитектура. Дата обращения: 26 ғинуар 2009. Архивировано 21 август 2011 года. 2011 йыл 26 сентябрьархивланған . ↑ Ъ-Власть — «Ураган варварских разрушений проносится по улицам» ↑ Москомархитектура. Исторический экскурс (билдәһеҙ) . Москомархитектура. Дата обращения: 26 ғинуар 2009. Архивировано изоригинала 26 сентябрь 2006 года. 2006 йыл 26 сентябрьархивланған . ↑ Новый облик Москвы (билдәһеҙ) . CREDCARD 2000—2009. Дата обращения: 6 февраль 2009. Архивировано изоригинала 16 октябрь 2011 года. 2011 йыл 16 октябрьархивланған . ↑ Строительный бум в Москве всё чаще приводит к катастрофам (билдәһеҙ) . NEWSru.com (25 март 2004). Дата обращения: 13 август 2010. ↑ Огонёк: «В Москве сейчас не строительный бум, а только его начало» (билдәһеҙ) . Дата обращения: 3 август 2009. Архивировано изоригинала 15 май 2013 года. 2013 йыл 15 майархивланған . ↑ Хранители Садового кольца // gzt.ru (Тикшерелеү көнө: 27 февраль 2010) (недоступная ссылка —история ↑ Появление выделенных полос, создание интеллектуальной транспортной системы, организация парковочного пространства позволили улучшить ситуацию на московских дорогах и значительно повысить безопасность дорожного движения (билдәһеҙ) . www.mos.ru. Дата обращения: 19 март 2016. 2016 йыл 29 мартархивланған . ↑ Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. № 418/339 г. Москва «Об утверждении перечня исторических поселений» ↑ О совместных предложениях Правительства Москвы и Правительства Московской области по изменению границ столицы Российской Федерации — города Москвы (билдәһеҙ) . Правительство Москвы (11 июль 2011). Дата обращения: 4 август 2011. Архивировано 4 август 2011 года. 2014 йыл 28 октябрьархивланған . ↑ С. Собянин: Площадь территорий, присоединяемых к Москве, увеличивается до 160 тыс. га (билдәһеҙ) . Правительство Москвы (18 август 2011). Дата обращения: 20 август 2011. Архивировано 20 август 2011 года. 2012 йыл 15 мартархивланған . ↑ Карта проекта согласованных предложений властей столицы и области по расширению границ Москвы (билдәһеҙ) . Правительство Москвы (19 август 2011). Дата обращения: 20 август 2011. Архивировано 20 август 2011 года. 2013 йыл 30 ғинуарархивланған . ↑ Расширение границ Москвы (билдәһеҙ) . Газета.Ru Дата обращения: 9 май 2012. Архивировано 27 май 2012 года.↑ Новые границы Москвы ↑ Юрий Кочетков. Новая Москва не сразу строилась (билдәһеҙ) . Инвесткафе (5 август 2011). Дата обращения: 12 ғинуар 2013. Архивировано 14 ғинуар 2013 года. 2013 йыл 23 октябрьархивланған . ↑ Новая Москва: землю выкупят по рыночной цене, но… (билдәһеҙ) За городом: Недвижимость / Infox.ru (26 июль 2011). Дата обращения: 24 ноябрь 2012. Архивировано 14 ғинуар 2013 года.↑ С. Собянин, выступление в Московской городской Думе «Отчёт о результатах деятельности Правительства Москвы за 2011—2012 годы» 2013 йыл 14 майархивланған . ↑ Чувство мэра (билдәһеҙ) . Российская газета Дата обращения: 18 ғинуар 2013. ↑ Подписан Указ о досрочном прекращении полномочий мэра Москвы ↑ Наталья Райбман. Мосгоризбирком: Собянин набрал 51,37% голосов (билдәһеҙ) . Ведомости (9 сентябрь 2013). Дата обращения: 19 ғинуар 2016. ↑ Закон города Москвы от 6 ноября 2002 года № 56 «Об организации местного самоуправления в городе Москве» (билдәһеҙ) . Центр координации ГУ ИС (28 февраль 2013). Дата обращения: 15 февраль 2015. Архивировано изоригинала 22 февраль 2016 года. 2016 йыл 22 февральархивланған . ↑ Конституционный суд переехал в Петербург (билдәһеҙ) . «Интерфакс» /«Московский комсомолец» . Дата обращения: 12 ғинуар 2009. Архивировано 21 август 2011 года. 2011 йыл 21 августархивланған . ↑ Закон города Москвы «О гербе города Москвы» (билдәһеҙ) . Правительство Москвы. Дата обращения: 13 ғинуар 2009. ↑ Закон города Москвы «О гимне города Москвы» (билдәһеҙ) . Правительство Москвы . Правительство Москвы. Дата обращения: 13 ғинуар 2009. Архивировано изоригинала 26 август 2016 года. 2016 йыл 26 августархивланған . ↑ [1] ↑64,0 64,1 Инвестиционный портал Москвы — Уровень и темпы развития 2015 йыл 10 августархивланған . ↑ Forbes: Какие города будут самыми большими в 2025 году 2018 йыл 18 февральархивланған . ↑ «Седьмой континент»; ещё не достиг того уровня развития, чтобы его продавать". Совладелец компании Александр Занадворов о стратегии сети (билдәһеҙ) . Архивировано 16 февраль 2012 года.↑ Сеть магазинов «Рамстор» (билдәһеҙ) .(недоступная ссылка) ↑ «Ашан» Москва (билдәһеҙ) . Архивировано 21 май 2017 года. 2017 йыл 13 июльархивланған . ↑ Сеть магазинов «Патэрсон» (билдәһеҙ) . Архивировано 17 декабрь 2006 года. 2010 йыл 14 февральархивланған . ↑ Сеть магазинов «Виктория» (билдәһеҙ) . Архивировано 16 февраль 2012 года. 2016 йыл 4 мартархивланған . ↑ Сеть магазинов «Метро» (билдәһеҙ) . Архивировано 16 февраль 2012 года. 2013 йыл 11 июльархивланған . ↑ Сеть магазинов «Утконос» (билдәһеҙ) . Архивировано 16 февраль 2012 года.(недоступная ссылка) Москва. Энциклопедия / Гл. ред. А. Л. Нарочницкий. — М.: Советская Энциклопедия, 1980 Гиляровский В. А.Москва и москвичи (наWikisource ) Колодный Л. Е. Москва у нас одна. — М.: Политиздат, 1991. Башҡорттар һаны буйынса Рәсәй тораҡ пункттары
>100 мең кеше >50 мең кеше >25 мең кеше >10 мең кеше >5 мең кеше Төркөм эсендә тораҡ пункты урыны башҡорттар күләмә буйынса бирелде. Мәҫәлән: Баймаҡтабашҡорттар 71,6% (беренсе), Учалыла – 53%(икенсе), Ишембайҙа -29,7%.
Дәүләттәр —БМО ағзаларының баш ҡалалары1 Башҡа биләмәләрҙең баш ҡалалары Танылмаған һәм өлөшләтә танылған 1 Исемлеккә шулай уҡ
Ватикан дәүләт-ҡалаһы индерелгән.
Бойондороҡло биләмәләр һәм өлөшләтә танылған дәүләттәрҡыя яҙылыш менән билдәләнгән
Төньяҡ һәм Үҙәк Азия Көньяҡ Азия Көньяҡ-Көнсығыш Азия Көнбайыш һәм Көньяҡ-Көнбайыш Азия Бандар-Сери-Бегаван Бруней Бангкок Таиланд Вьентьян Лаос Джакарта Индонезия * Дили Көнсығыш Тимор Куала-Лумпур Малайзия Манила Филиппин Нейпьидо Мьянма Пномпень Камбоджа Порт-Морсби Папуа — Яңы Гвинея Сингапур Уэст-Айленд Кокос (Килинг) утрауҙары Австрал. )Флайинг-Фиш-Коув Раштыуа утрауы Австрал. )Ханой Вьетнам Амман Иордания Анкара Төркиә * Бағдад Ираҡ Баҡы Әзербайжан * Бәйрүт Ливан Дамаск Сүриә Доһа Катар Ереван Әрмәнстан * Иерусалим Израиль (де-факто) † Ҡаһирә Мысыр * Манама Бахрейн Маскат Оман Никосия Кипр * Рамаллаһ Фәләстин (де-факто) † Сана Йәмән Төньяҡ Никосия Төньяҡ Кипр * Степанакерт Таулы Ҡарабах * Сухум Абхазия * Тбилиси Грузия * Тәһран Иран Цхинвал Көньяҡ Осетия * Эпископи Акротири һәм Декелия Брит. )Әбү-Дәби Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре Әл-Күвәйт Күвейт Әр-Рияд Сәғүд Ғәрәбстаны
* Трансконтиненталь ил.
† Израиль һәм
Фәләстин үҙҙәренең баш ҡалаһы тип
Иерусалимды иҫәпләй. Иерусалимда Израиль парламенты һәм барлыҡ тиерлек министрлыҡтар урынлашҡан, ә Израилдәге сит ил илселектәренең күп өлөшө
Тель-Авивта урынлашҡан;
Рамаллаһ ҡалаһы Фәләстин автономияһының административ резиденцияһы булып тора.
+ 1947 йылғы Ҡытай Республикаһы Конституцияһына ярашлы,
Нанкин Ҡытай Республикаһының рәсми баш ҡалаһы, ә
Тайбэй — хөкүмәттең резиденцияһы.
Рәсәйҙең иң ҙур 50 ҡалаһы
1 000 000 күберәк: 500 000—1 000 000: 500 000 кәмерәк:
Йәйге Олимпия уйындары баш ҡалалары
.svg)
-2.png)
.svg)
