Месопотамия (бор. юнан. Μεσοποταμία ғәр. الجزيرة ,Эл-Жәзирә [ 1] ғәр. ما بين النهرين ,Ма-Байн-ән-Наһрайн [ 1] арам. ܒܝܬ ܢܗܪܝܢ ,төр. Mezopotamya Яҡын Көнсығышта ,Тигр һәмЕвфрат йылғалары үҙәнендә булғанБоронғо донъяның бөйөк цивилизацияларының береһе. Шартлы хронологик сиктәре — беҙҙең эраға тиклем IV мең йыллыҡ урталарынан (Урук дәүере) алып беҙҙең эраның 539 йылының 12 октябренә тиклем («Вавилондың ҡолауы»). Төрлө ваҡыттарҙа бындаШумер ,Аккад ,Вавилония һәмАссирия батшалыҡтары урынлашҡан.
Месопотамия ерҙәренә урынлашҡан хәҙерге дәүләттәр —Ираҡ , төньяҡ-көнсығышСүриә , өлөшләтәТөркиә менәнИран .
Месопотамия бор. юнан. Μεσοποταμία рус. «Междуречье» Алғы Азияның Тигр һәмЕвфрат йылғалары араһындағы өлкәһе[ 2] Месопотамия уйһыулығы барлыҡҡа килтерә, һәм улҒәрәп яйлаһы һәмИран ҡалҡыулығы араһындағы әллә ни тәрән булмаған сөңгөлдә ята[ 3] Әрмән ҡалҡыулығы тауҙары, көньяҡта —Фарсы ҡултығы ярҙары, көнбайышта —Сирия — Месопотамия далаһы , көнсығышта —Иран ҡалҡыулығы . Ил бер-береһенән тәбиғәт шарттары буйынса байтаҡҡа айырылып торған ике өлөштән ғибәрәт —Үрге (Төньяҡ) һәмКөньяҡ (Түбәнге) Месопотамия [ 4] Хит —Самарра тип аталған хәҙерге заман ҡалалары һыҙаты буйынса үтә[ 3] Ҙур Месопотамия (ингл. Greater Mesopotamia ) тип йөрөтөлгән тотош территория күҙҙә тотола.
Мосул районында Үрге Месопотамияның ландшафтыТигр йылғаһы, ИракҮрге (Төньяҡ) Месопотамия —Джезире яйлаһын,Ассирияны һәм улар янындағыТавр һәмЗагрос тауҙар итәген биләп ята[ 5] Белих ,Хабур ,Ҙур һәмКесе Заб йылғалары уйһыулыҡтары үтә[ 6] субтропик , көньяҡта —тропик [ 7] Джезире ғәрәпсә «утрау»[ 5] Джебель-Синджар тауҙар теҙмәһе урынлашҡан киң тигеҙлек; уның күп кенә өлөшөн көньяҡта яланғасяйла — «гипс» сүллеккә әйләнгәнҡоро дала (ярымсүллектәр) биләп ята[ 8] [ 5] Ассирия [ 9] тюльпандар ,крокустар ) менән ҡаплана[ 6] [ 9] пирамидаль тирәктәр үҫә[ 10] миндаль ,фисташка ,мүшмел ) һәм тәпәш олонлоимән , һирәгерәк — ылыҫлы ағастар сауҡалыҡтары осрай[ 11] [ 10] әрем ) бара һәм бөтөнләй юҡҡа сыға[ 6] [ 10] [ 7]
Түбәнге Месопотамия ландшафты.Багдад районында Дияла йылғаһы, Ирак Түбәнге (Көньяҡ) Месопотамия — Тигр һәм Евфраттыңаллювиаль үҙәнен үҙ эсенә ала (хәҙерге КөньяҡИрак )[ 12] Ирак, Эль-Ирак (ғәр.العراق «яр, яр буйы»[ 13] Дияла йылғаһының түбәнге ағымы Көньяҡ Месопотамия аша үтә[ 7] [ 10] [ 7] аллювий ) менән ҡапланған[ 12] [ 7] [ 14] ҡамыш ҡына үҫә[ 7] хөрмә пальмыһы килтерелгән, һәм ул — Түбәнге Месопотамияла һәм хәҙерге Иракта яруслы баҡсасылыҡтың нигеҙе. Бында үҫемлектәр донъяһы бик ярлы: ҡамыштан тыш,тамариск , әрем үҫә; йылға ярҙары булаптал осрай. Түбәнге Месопотамияның төп байлығы — уңдырышлығы менән башҡа ерҙәрҙән айырылып торған аллювиаль тупраҡ, ләкин ул һуғарған осраҡта ғына уңыш бирергә һәләтле[ 14]
Беҙҙең эраға тиклем IV мең йыллыҡ урталарынан алып һәм беҙҙең эраның XIII быуатына тиклем Месопатамияла иң ҙур ҡалалар һәм ҡала агломерациялары урынлашҡан. Боронғо донъяла Вавилон «донъя ҡалаһы» синонимы булһа,Урта быуаттарҙа —Бағдад . Месопатамия бабил һәм ассирий хакимлыҡтары дәүерендә, һуңынан ғәрәптәр осоронда сәскә ата.
Шумерҙар килеп сыҡҡан осорҙан алып Яңы Бабил батшалығы ҡолағанға тиклем Месопотамия уйһыулығында Ер шары халҡының 10 проценты йәшәгән.
Былар барыһы ла беҙҙең эраға тиклем IV—III меңйыллыҡтар осорондағы Месопотамияны цивилизацияларҙың иң боронғо усаҡтарының береһенә әйләндерә. Бында боронғо ҡала-дәүләттәр, шул иҫәптән шумер ҡалаларыКиш ,Урук ,Ур ,Лагаш ,Умма , семит ҡалаһыАкшак , амори/шумер ҡалаһыЛарса һәм тағы лаАккад ,Ассирия һәм б.э.т. 2 меңйыллыҡтағыВавилония дәүләттәре булған. Артабан Месопотамия территорияһыАссирия (б.э.т. IX—VII быуаттар),Яңы Бабил батшалығы (б.э.т. VII—VI быуаттар) составына керә.
Месопотамия барлыҡҡа килеү тарихы донъятарихы башланыу менән тап килеүе мөмкин. Тәүге яҙма документтар шумерҙарҙыҡы тип иҫәпләнә. Боронғо Месопотамия 25 быуатҡа яҡын йәшәгән.
Б.э.т. IV меңйыллыҡ — Көньяҡ Месопотамиялағы Урук дәүере, бронза дәүере. Шумер цивилизацияһының нигеҙҙәре һалына, пиктографик яҙма менән яҙылған тәүге хужалыҡ документтары архивы, ғибәҙәтханалар, тәүге ҡалалар һәм башҡалар барлыҡҡа килә. Үрге Месопотамияла — бронза дәүере башланыуы, шумер колониялары (Хабуба Кабира, Джебель Аруда), тәүге ҡалалар барлыҡҡа килә.Б.э.т. IV меңйыллыҡ аҙағы — III меңйыллыҡ башы — Көньяҡ Месопотамиялағы Джемдет Наср дәүере. Социаль айырмалыҡтарҙың тәрәнәйеүе, лидерҙарҙың һүрәттәре, ә дәүер аҙағына ҡарай Шумер дәүләттәре һәм династиялары барлыҡҡа килә.Б.э.т. XXVIII — XXIV быуаттар — Месопотамияла Иртә династия дәүере. Шумер цивилизацияһының сәскә атыуы — ҡалалар, дәүләттәр, яҙыу, монументаль ҡоролмалар, ирригацион системалар, сауҙа, һөнәрселек, ғилем, әҙәбиәт һәм башҡалар ҙур үҫеш алалар. Өс этапҡа бүленә.Ур ҡалаһының батшалар зыяратында табылған фигураларҙың береһе. Б.э.т. 2600—2400 йй. Барни ярҙамы. Боронғо Вавилон, яҡынса б.э.т. 1800 й. Емельянов В. В. Древний Шумер. Очерки культуры. —СПб. : Петербургское востоковедение, 2001. — 368 с. —ISBN 5-352-00444-9 .История всемирной литературы. В 9 тт. Т. 1. —М .: Наука, 1983. — 584 с. Клочков И. С. Духовная культура Вавилонии: человек, судьба, время. —М .: Наука, 1983. — 207 с.Крамер С. Н. История начинается в Шумере. 2-е изд. —М .: Наука, 1991. — 233 с. —ISBN 5-02-016729-0 .Ладынин И. А., Ляпустин Б. С., Немировский А. А., Бухарин М. Д. История Древнего Востока. —М .: Дрофа, 2009. — 640 с. —ISBN 978-5-358-01189-2 .Ллойд С. Археология Месопотамии. От древнекаменного века до персидского завоевания. —М .: Наука, 1984. — 280 с. — (По следам исчезнувших культур Востока).Оппенхейм А. Древняя Месопотамия. Портрет погибшей цивилизации. 2-е изд. —М .: Наука, 1990. — 320 с. — (По следам исчезнувших культур Востока). —ISBN 5-02-016582-4 .Рагозина З. А. История Халдеи с отдалённейших времен до возвышения Ассирии . —СПб. : Издание А. Ф. Маркса, 1902. — 472 с.Франкфорт Г. А., Уилсон Дж. А., Якобсен Т. В преддверии философии: духовные искания древнего человека. —М .: Наука, 1984. — 238 с.Якобсен Т. Сокровища Тьмы: история месопотамской религии. —М .: Восточная литература, 1995. — 293 с. —ISBN 5-02-016601-4 .Atlas de la Mésopotamie et du Proche-Orient ancien , Brepols, 1996 ISBN|2503500463.Benoit, Agnès; 2003.Art et archéologie : les civilisations du Proche-Orient ancien , Manuels de l’Ecole du Louvre. Bottéro, Jean; 1987. (фр.) Mésopotamie. L'écriture, la raison et les dieux , Gallimard, coll. " Folio Histoire ",ISBN 2070403084 . Bottéro, Jean; 1995.Mesopotamia: writing, reasoning and the gods ISBN 978-0226067278 Edzard, Dietz Otto; 2004.Geschichte Mesopotamiens. Von den Sumerern bis zu Alexander dem Großen , München,ISBN 3-406-51664-5 Hrouda, Barthel and Rene Pfeilschifter; 2005.Mesopotamien. Die antiken Kulturen zwischen Euphrat und Tigris. München 2005 (4. Aufl.),ISBN 3-406-46530-7 Joannès, Francis; 2001.Dictionnaire de la civilisation mésopotamienne , Robert Laffont. Korn, Wolfgang; 2004.Mesopotamien — Wiege der Zivilisation. 6000 Jahre Hochkulturen an Euphrat und Tigris , Stuttgart,ISBN 3-8062-1851-X ↑1,0 1,1 Инструкция по передаче на картах географических названии арабских стран, 1966 , с. 25↑ ИДВ, 1983 , с. 30↑3,0 3,1 Ллойд, 1984 , с. 8↑ Ллойд, 1984 , с. 7↑5,0 5,1 5,2 Ллойд, 1984 , с. 8—9↑6,0 6,1 6,2 ИДВ, 1983 , с. 34↑7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 ИДВ, 1983 , с. 35↑ ИДВ, 1983 , с. 30, 34↑9,0 9,1 Ллойд, 1984 , с. 16↑10,0 10,1 10,2 10,3 Ллойд, 1984 , с. 17↑ ИДВ, 1983 , с. 33—34↑12,0 12,1 Ллойд, 1984 , с. 9—10↑ Поспелов, 2002 , с. 172↑14,0 14,1 ИДВ, 1983 , с. 36
