Бағдад (ғәр. بغداد — «Алла бүләге») —Ираҡтың баш ҡалаһы , Бағдад муһафазаһының административ үҙәге. Ҡалала9 миллиондан ашыу кеше йәшәй (2015),Яҡын Көнсығыштың иң ҙур ҡалалары иҫәбендә.
Бағдад — Ираҡтың сәйәси, иҡтисади һәм мәҙәни үҙәге. Унда хөкүмәт, үҙәк дәүләт һәм дин учреждениелары, дипломатик вәкиллектәр урынлашҡан. Ҡала — мөһим транспорт төйөнө. Унда вуздар, театрҙар, музейҙар һәм архитектура ҡомартҡылары күп.
Бағдадтың үҙәге Атамаһы барлыҡҡа килеү бер нисә төрлө аңлатыла. «Бағрад» атамаһы беҙҙең эраға тиклем туғыҙынсы быуаттағыассирий шына яҙыулы яҙмаларҙа һәм Навуходоносор II батшаның мисәте баҫылған (беҙҙең эраға тиклем VI быуат)вавилон кирбестәрендә (беҙҙең эраға тиклем VI быуат) телгә алына[ 3]
Бағдад торағының әһәмиәте ул хәлифә Әбү Джафар әл-Мансур тарафынан нигеҙләнгән ваҡыттан бирле үҫә. ХәлифәМәдинәт әл-Салаам тигән атаманы һайлай, был ғәрәпсәнән «донъя ҡалаһы» тигәнде аңлата. Рәсми атама ителгән был исем тәңкәләргә баҫыла, башҡа рәсми маҡсаттарҙа ҡулланыла, әммә халыҡ иҫке атаманы онотмай[ 4] [ 5]
Атаманың тамырына ҡағылышлы киң таралған версия —урта фарсы телендәге [ 6] [ 7] [ 8] [ 9] [ 10] dād (bāgh — «баҡса» һәмdād — «бирелгән» тигән һүҙҙәрҙән яһалып, «бүләк ителгән баҡса», «бирелгән баҡса» тип тәржемә ителә[ 4] [ 11]
Бағдад өсөн климатик диаграмма БағдадИраҡтың уртаһында,Тигр йылғаһы буйында, Диала йылғаһы тамағына яҡында ултыра. Ҡалала һәм уның тирәһендә һауа торошо шарттары субтропик һәм Урта диңгеҙ климаты йоғонтоһона бәйле. Ғинуарҙа уртаса һауа температураһы яҡынса — + 10 °C, июлдә — +34 °C тирәһе. Уртаса ярым-төшөм кимәле 160-тан 180 ммиллимметрғаса. Иң күп яуым-төшөм декабрь — ғинуар айҙарында яуа. Йәй миҙгеле майҙан октябргә тиклем дауам итә: был ваҡытта Бағдадта бик эҫе, ҡаты селлә тора (июлдә көндөҙ һауа температураһы уртаса +43 градус), ямғыр бик һирәк яуа. Ҡыш декабрҙән мартҡа тиклем дауам итә, ҡыш көнө максималь һауа температураһы +18 градустан артмай. Ҡайһы берҙә ҡар яуа, һуңғы тапҡыр ҡар 2008 йылдың ғинуарында яуа. 2011 йылдың21 ғинуарында −1-ҙән −3 °C тиклем туңдыра, был абсолют минималь дәүмәлгә яҡын.
Май-июндә төньяҡ-көнбайыштан елдәр иҫә; был ваҡытта Бағдадта һәм уның тирә-яҡында туҙан һәм ҡом бурандары — хамсиндар күҙәтелә.
Тәбиғи үҫемлектәрҙән йылғын (тамариск), финик пальмаһы, яр буйы зонаһында татырлауыҡ үләндәре,ҡамыш , ҡыяҡҡамыш,тал үҫә. Тигр йылғаһы ярҙарында һыу ҡоштары, атап әйткәндә өйрәктәр, селәндәр,берғаҙандар ,ҡаҙҙар оя ҡора; йылға һыуҙарында промысла балыҡтары:һаҙан ,йәйен һәм башҡалар йәшәй; баш ҡала тирәһендә ваҡ кимереүселәр һәм варандар осрай, зарарлы бөжәктәр, айырыуса москиттар һәммалярия таратыусысерәкәйҙәр күп.
Ҡала климаты Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл Абсолют максимум, °C 24,8 27,1 30,9 38,6 43,5 48,8 50,0 49,9 47,7 40,2 35,6 25,3 50 Уртаса максимум, °C 15,9 18,2 24,3 31,1 37,1 41,9 44,8 46,1 41,1 35,0 27,4 18,5 31,8 Уртаса температура, °C 9,7 12,0 16,6 22,6 28,3 32,3 34,8 34 30,5 24,7 16,5 11,2 22,77 Уртаса минимум, °C 5,5 9,6 15,2 20,1 23,3 25,5 24,5 20,7 15,9 9,2 5,1 14,9 Абсолют минимум, °C −10 −5,5 −0,6 8,3 14,6 22,4 20,6 15,3 6,2 −1,5 −8,7 −11 Яуым-төшөм нормаһы,мм 19,1 22,0 15,6 3,2 0,0 0,0 0,0 0,0 3,3 12,4 20,0 122,8 Сығанаҡ:Climatetemp
Хәҙерге Ираҡ баш ҡалаһы территорияһындағы ваҡ-ваҡ тораҡтар, археологик ҡаҙылмалар күрһәтеүенсә, беҙҙең эраға тиклем XIX—XVIII быуаттарҙа уҡ була.
Бағдад Тигр йылғаһының көнбайыш ярында 762 йылдың30 июлендә нигеҙләнә;Ғәббәсиҙәр дәүләтенең баш ҡалаһы буласаҡ ҡала хәлифә Әбү Джафар әл-Мансур бойороғо буйынса төҙөлә.Ғәрәп хәлифәлегендә хакимлыҡ урынлаштырғас, ғәббәсиҙәр баш ҡаланыДамасктан көнсығышҡа, үҙҙәренең яғында булғанХөрәсән эргәһенәрәк күсермәк була. Бынан тыш, яңы баш ҡала VII—VIII быуаттарҙа көнсығышҡа ҡарай киңәйгән хәлифәлектең географик үҙәгенә лә яҡын була.
IX—X быуаттарҙа БағдадЯҡын Көнсығышта иң эре мәҙәни һәм иҡтисади үҙәккә әүерелә. Һөнәрселек һәм башҡа илдәр менән сауҙа уңышлы үҫә. БағдадҡаҒәрәбстандан ,Һиндостандан , алыҫЕвропа дәүләттәренән төрлө аҙыҡ-түлек һәм тауарҙар килтерелә. Ғәрәп ғалимы Ибн-Хордадбех IX быуат аҙағына ҡараған тарихи документтарҙа Бағдадтың ар-Рус (рустар) сауҙагәрҙәре менән сауҙа бәйләнештәре тураһында телгә ала.Ғәббәсиҙәр дәүерендә (VIII—XIII быуаттар ) Бағдад Ғәрәп (ҡайһы бер сығанаҡтарҙа — Бағдад) хәлифәлегенең баш ҡалаһы була[ 12]
Ғәббәсиҙәр дәүләте тарҡалғас, ҡаланың сәйәси һәм административ әһәмиәте кәмей, әммә ғәрәп илдәре өсөн мәҙәни мөһимлеге юғалмай. Бағдад тиҙ арала эре фәнни үҙәк статусын яулай:XIII быуат башында уҡ бында 30-ҙан ашыу китапхана асыла. 945 йылда ҡала Буиҙар династияһы хакимлығына эләгә, 1055 йылдан Сәлжүктәр дәүләте территорияһына инә, ә 1258 йылда БағдадҡаХүләгү хан ғәскәрҙәре бәреп инә, улар ҡаланы талай, емерә. Бағдад хүләгүҙәрҙең Иран илханаты ҡарамағында ҡала.
1356—1411 йылдарҙа Бағдад монголдарҙың Джалаир ырыуы солтанлығының провинция үҙәге була.
XIV быуат аҙағында, шунанXV быуат башында БағдадҡаАҡһаҡ Тимер ғәскәре һөжүм итә, һөҙөмтәлә ҡаланың бик күп ҡоролмалары емертелә, байлыҡтары талана. 1393—1405 йылдарҙа Бағдад Аҡһаҡ Тимер империяһы эсендә була.
1411—1469 йылдарҙа БағдадҠара Ҡуйлылар ырыуы солтанлығында провинция үҙәге булып тора.
1469—1508 йылдарҙа БағдадАҡ Ҡуйлылар ырыуы дәүләтенең провинция үҙәге була.
1508—1523 йылдарҙа БағдадСәфәүиҙәр дәүләтенең провинцияһы була.
1523—1529 йылдарҙа Бағдадкурдтар ҡулына күсә.
1529—1534 йылдарҙа Бағдад ҡабат Сәфәүиҙәр дәүләте ҡарамағына эләгә һәм провинция үҙәге була.
1535 йылда 1514—1555 йылдарҙа барған төрөк-фарсы һуғышы һөҙөмтәһендәҒосман империяһына ҡушыла.
1623—1638 йылдарҙа Бағдад сираттағы төрөк-фарсы һуғышы барышында тағы сәфәүиҙәр ҡулына эләгә, әммә 1638 йылда Бағдад ҡабатҒосман империяһына бирелә һәм1917 йылға тиклем шунда була.
Бағдадтың спутниктан төшөрөлгән фотоһы 1917 йылда ҡалағаБөйөк Британия ғәскәрҙәре баҫып инә һәм уның биләмәләрен оккупациялай.1920 йылда инглиздәр,Ираҡта иҡтисади хакимлыҡ урынлаштырып, Бағдадты мандат аҫтындағы территорияның административ үҙәге тип иғлан итә, ә1921 йылда , дәүләттең суверенитеты танылғас, БағдадИраҡ короллегенең баш ҡалаһы булы.1923 йылда ҡалала Ираҡ музейы асыла, унда башлыса эре археологик тупланмалар —Боронғо Бабил һәмАссирияның тарихи һәм мәҙәни ҡомартҡылары, Парфия батшалығы,Сәсәниҙәр дәүләте һәм башҡа дәүләттәр территорияларында табылған сәнғәт әйберҙәре урын ала.
1941 йылда нацистар яҡлы һәм британдар яҡлы көстәр араһында тартҡылашыуҙар һөҙөмтәһендә бер аҙға власть вакуумы урынлаша. Ошондай шарттарҙа ҡанлы ҡыйралыш була, ул Фархуд тигән атама аҫтында билдәле. Уның барышында кәм тигәндә 175 кеше һәләк була, күп йорттар яндырыла. Был ҡыйралыш, һуғыш тамамланғас, йәһүдтәрҙең Ираҡтан күпләп китеүенең ситләтелгән сәбәбе була.
1940-сы — 1950-се йылдарҙа ҡалала дәүләттең империалистик сәйәсәтенә ҡаршы халыҡ фетнәләре күтәрелеп тора, милли азатлыҡ хәрәкәте көсәйә, уға баш ҡаланың меңдәрсә кешеһе ҡушыла. Бағдадта күп халыҡ ҡатнашҡан болалар1948 ,1949 ,1952 һәм1954 йылдарҙа була. 1950-се йылдар уртаһында Ираҡта ҡабынған революцион ваҡиғалар һөҙөмтәһендә Хашимиҙарҙың монархия власы ҡолатыла һәм1958 йылдың июлендә бойондороҡһоҙИраҡ Республикаһы төҙөлә, Бағдад уның баш ҡалаһы тип иғлан ителә. 1960-сы йылдар аҙағы — 1970-се йылдар башында ҡалала, нефть предприятиеларынан башҡа, бөтә сәнәғәт предприятиелары национализациялана. 1980—1990-сы йылдарҙаФарсы ҡултығындағы бәрелештәр һөҙөмтәһендә (тәүҙәИраҡ менәнИран , шунанИраҡ менәнКүвейт араһында) баш ҡалала хужалыҡ-иҡтисади эшмәкәрлек ҡатмарлаша.
2003 йылдың апрелендә Ираҡ һуғышы барышында БағдадтыАҠШ армияларының пехота һәм танк частары баҫып ала, артабан ҡалаға башҡа илдәрҙең ғәскәри частары ла инә. Һуңынан сит ил оккупацион регуляр ҡораллы көстәре сығарыла һәм ҡала өҫтөнән контроль урындағы власҡа тапшырыла, ул элеккесә сит ил хәрби һәм полиция кәңәшселәренең ярҙамын файҙалана.
Ҡала картаһы, 2003 йыл 2003 йылдың майында ҡалалашиғый мосолмандарының АҠШ һәм уның союздаштарыныңИраҡтағы эш итеүҙәренә ҡаршы беренсе эре манифестицияһы үтә. Баш ҡалала Америка оккупацияһы ваҡытында партизан һуғышы рәүешендә башланған һуғыш ул тамамланғас та тотошИраҡта дауам итә, ул нығыраҡ террористик һуғыш рәүешендә бара.
Емертелгән баш ҡаланы тергеҙеү саралары күрелә, ҡала яйлап яңынан төҙөлә. Ҡала яны поездары йөрөй башлай, Бағдад ер өҫтө метрополитены төҙөлә.
2019 йылдың мартында Бағдад, Mercer халыҡ-ара консалтинг компанияһы версияһы буйынса, донъяла йәшәү өсөн иң насар ҡала тип табыла. Ираҡтың баш ҡалаһы, Бангиҙан (ҮАР ) ҡала, һуңғы 231-се урында тора. Рейтингты төҙөгән агентлыҡ белгестәре экологияны, торлаҡ шарттарын, йәмәғәт транспортын һәм башҡаларҙы иҫәпкә алған[ 13]
БағдадтаАҠШ -тың хәрби хәрәкәттәре башланғанға тиклем (2003 ) 5,1 миллиондан ашыу кеше йәшәй. Әммә халыҡтың бер аҙы һәләк була, бер аҙы башҡа ҡалаларға, илдәргә эмиграциялай, һәм халыҡ һаны кәмей. Ҡала халҡының милли составы башлысағәрәптәрҙән (75 процент), шулай уҡкурдтарҙан ,төрөктәрҙән , ассирийҙарҙан,армәндәрҙән ,йәһүдтәрҙән һәм башҡаларҙан тора.Ғәрәп теле дәүләт теле итеп раҫланған,курд теле киң ҡулланыла һәм рәсми тел статусы алған. Бағдадта диндарҙар араһындамосолман диненеңшиғый һәмсөнни йүнәлештәренә ҡараусылар күпселекте (90 проценттан ашыу) тәшкил итә, бер аҙхристиандар һәмйәһүдиҙәр бар.
Әл-Рәшид отеленән Бағдад күренеше Бағдад 9 административ районға бүленә, улар, үҙ сиратында, 89 микрорайондан тора. Ҡаланың был подразделениелары коммуналь хеҙмәттәр күрһәтеү өсөн ҡулайлаштырылған административ үҙәктәр хеҙмәтен генә үтәй, 2003 йылға тиклем сәйәси функциялары булмай. 2003 йылдың апреленәнАҠШ контроле аҫтында булған Ваҡытлы коалицион хакимиәт был подразделениелар өсөн яңы функциялар сығара башлай.
Бағдадта һуңынан мәҙәни-тарихи ҡомартҡы тип танылған архитектура ҡоролмаларыXII быуат —XIV быуаттарҙа төҙөлгән. Улар араһында — Ғәббәсиҙәр һарайы (XII быуат аҙағы —XIII быуат башы), Зөбәйҙә төрбәһе (XIII быуаттың беренсе яртыһы), Мүстәнсириә мәҙрәсәһе (XIII быуат,XX быуатта реконструкцияланған), Бао әл-Вастани ҡапҡаһы (XIII быуаттың беренсе яртыһы), Суҡ әл-Ғәзәл манараһы (XIII быуаттың икенсе яртыһы), Мәрджән хандың каруанһарай бинаһы (XIV быуат уртаһы).XVI быуат башында Бағдадта Алтын мәсет йәки Мусса әл-Ҡадим төрбәһе төҙөлә. Был ҡоролма ике тапҡыр реставрациялана:XVII быуатта һәмXX быуат уртаһында.
Хәҙерге һынлы сәнғәт әҫәрҙәре араһында — таштан һәм бронзанан «14 июнь революцияһы» рельеф монументы (1960 йыл ) һәм1959 йылда Саадун проспектында ҡуйылған Билдәһеҙ һалдат һәйкәле. Бағдадтың көнбайышында парламент һәм хөкүмәт биналары, шулай уҡ әр-Рихаб һарайы урынлашҡан.Ҡалала 3 университет, институттар, Фәндәр академияһы бар; Асыҡ китапхана Бағдадтың иң ҙур китапханаһы иҫәпләнә. 1940—1950 йылдарҙа Тигр йылғаһы аша Әс-Сарафия күпере төҙөлә.
Бағдадтың 2003 йылдың яҙындаАмерика һәмБритания авиацияһы тарафынан бомбаға тотолоуынан һуң ҡаланың архитектура мираҫына ҙур зыян килтерелә.Бағдадта 6 музей учреждениеһы бар: Ираҡ Милли музейы (археология), Бағдад тәбиғи тарих музейы, Хәҙерге заман сәнғәте музейы, Ираҡ хәрби музейы. АҠШ Ираҡҡа баҫып ингәндән һуң (2003 ) музейҙарҙың мәҙәни-тарихи әһәмиәткә эйә экспонаттары талана, архитектура ҡомартҡылары емертелә.
Бағдад «Мең дә бер кисә» әкиәттәрендәге төп ҡала булараҡ та билдәле.
Ираҡтың милли авиаташыусыһы Iraqi Airways («Ираҡ авиалиниялары») баш ҡаланан 16 километрҙағы «Бағдад» халыҡ-ара аэропортында урынлашҡан. Бағдадта Al-Naser Airlines авиакомпанияһының да офисы бар[ 14]
2008 йылда Бағдад метрополитены төҙөлә башлай. Ул ҡаланың үҙәген Бағдадтың көньяғындағы Дора биҫтәһе менән тоташтырырға тейеш була. 2010 йылдың майында «Бағдад ҡапҡаһы» тигән коммерция торлаҡ проекты эшләнә. Был проект торлаҡ ҡытлығын ғына хәл итеп ҡалмай, һуғыш үткәргән ҡала өсөн тыныс киләсәк символы ла булып тора.
↑ Baghdad’s Trailblazing Female Mayor Zekra Alwach Faces Tough Times Ahead 2017 йыл 7 августархивланған . ↑ Городецкая И. Л., Левашов Е. А. Бағдад М .:АСТ , 2003. — С. 37. — 363 с. —5000 экз. —ISBN 5-17-016914-0 .↑ Baghdad, Iraq (билдәһеҙ) . Дата обращения: 11 ғинуар 2013. Архивировано 14 ғинуар 2013 года.↑4,0 4,1 ما معنى اسم مدينة بغداد ومن سماه ؟ (билдәһеҙ) . Дата обращения: 27 апрель 2010. Архивировано 14 ғинуар 2013 года. 2012 йыл 13 июльархивланған . ↑ ما معنى (بغداد)؟ - تمت الإجابة عنه — Google إجابات (билдәһеҙ) . Дата обращения: 27 апрель 2010. Архивировано 14 ғинуар 2013 года. 2013 йыл 26 июньархивланған . ↑ 3 civilians wounded in IED attack in Baghdad Iraq (билдәһеҙ) . Дата обращения: 11 ғинуар 2013. Архивировано 14 ғинуар 2013 года. 2012 йыл 8 майархивланған . ↑ Baghdad, Iraq (билдәһеҙ) . Дата обращения: 11 ғинуар 2013. Архивировано 14 ғинуар 2013 года.↑ Persian Gulf Studies Center (билдәһеҙ) . Дата обращения: 11 ғинуар 2013. Архивировано 14 ғинуар 2013 года.↑ Baghdad in Islamic History (билдәһеҙ) . Дата обращения: 11 ғинуар 2013. Архивировано 14 ғинуар 2013 года.↑ BAGHDAD i. Before the Mongol Invasion – Encyclopaedia Iranica (билдәһеҙ) . Дата обращения: 11 ғинуар 2013. Архивировано 14 ғинуар 2013 года.↑ (ғәр.) ما معنى (بغداد)؟ - تمت الإجابة عنه - Google إجابات (билдәһеҙ) . Дата обращения: 27 апрель 2010. Архивировано 14 ғинуар 2013 года. 2013 йыл 26 июньархивланған . ↑ Багдад, город Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге : 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). —СПб. , 1890—1907.(рус.) ↑ В это место ни ногой. Назван худший в мире город для проживания (урыҫ) . Life.ru (13 март 2019). Дата обращения: 13 март 2019. ↑ Официальный сайт Al-Naser Airlines (билдәһеҙ) . Архивировано 15 февраль 2011 года. 2011 йыл 15 февральархивланған . (Тикшерелеү көнө: 7 ғинуар 2013) Бойондороҡло биләмәләр һәм өлөшләтә танылған дәүләттәрҡыя яҙылыш менән билдәләнгән
Төньяҡ һәм Үҙәк Азия Көньяҡ Азия Көньяҡ-Көнсығыш Азия Көнбайыш һәм Көньяҡ-Көнбайыш Азия Бандар-Сери-Бегаван Бруней Бангкок Таиланд Вьентьян Лаос Джакарта Индонезия * Дили Көнсығыш Тимор Куала-Лумпур Малайзия Манила Филиппин Нейпьидо Мьянма Пномпень Камбоджа Порт-Морсби Папуа — Яңы Гвинея Сингапур Уэст-Айленд Кокос (Килинг) утрауҙары Австрал. )Флайинг-Фиш-Коув Раштыуа утрауы Австрал. )Ханой Вьетнам Амман Иордания Анкара Төркиә * Бағдад Ираҡ Баҡы Әзербайжан * Бәйрүт Ливан Дамаск Сүриә Доһа Катар Ереван Әрмәнстан * Иерусалим Израиль (де-факто) † Ҡаһирә Мысыр * Манама Бахрейн Маскат Оман Никосия Кипр * Рамаллаһ Фәләстин (де-факто) † Сана Йәмән Төньяҡ Никосия Төньяҡ Кипр * Степанакерт Таулы Ҡарабах * Сухум Абхазия * Тбилиси Грузия * Тәһран Иран Цхинвал Көньяҡ Осетия * Эпископи Акротири һәм Декелия Брит. )Әбү-Дәби Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре Әл-Күвәйт Күвейт Әр-Рияд Сәғүд Ғәрәбстаны
* Трансконтиненталь ил.
† Израиль һәм
Фәләстин үҙҙәренең баш ҡалаһы тип
Иерусалимды иҫәпләй. Иерусалимда Израиль парламенты һәм барлыҡ тиерлек министрлыҡтар урынлашҡан, ә Израилдәге сит ил илселектәренең күп өлөшө
Тель-Авивта урынлашҡан;
Рамаллаһ ҡалаһы Фәләстин автономияһының административ резиденцияһы булып тора.
+ 1947 йылғы Ҡытай Республикаһы Конституцияһына ярашлы,
Нанкин Ҡытай Республикаһының рәсми баш ҡалаһы, ә
Тайбэй — хөкүмәттең резиденцияһы.
.svg)
