Башҡорттар —төрки телле милләт,Башҡортостан Республикаһының һәмшул уҡ исемдәге тарихи-география өлкәнең төп халҡы. Республиканан тыш башҡорттар үҙҙәренең тарихи йәшәйеш төбәктәре булғанСиләбе ,Ырымбур ,Свердловск ,Ҡурған ,Һамар ,Һарытау өлкәләрендә, шулай уҡТатарстан Республикаһында һәмПермь крайында күпләп көн итә. Бынан тыш башҡорттарРәсәй Федерацияһының бөтә биләмәләрендә лә, Яҡын һәм Алыҫ сит илдәрҙә лә бар.
Башҡорттарҙың Рәсәй Федерацияһындағы һан иҫәбе (2002) — 1 673 389 кеше, шул иҫәптән Башҡортостан Республикаһында — 1 221 302.Башҡорт теле Алтай ғаиләһетөрки төркөмөнөң көнбайыш тармағына инә, тармаҡланғандиалект структураһы бар.Дин тотҡан башҡорттар —мосолман -сөнниҙәр .
Этноним ғәрәп һәм фарсы сәйәхәтселәре һәм географтарыСәлләм Тәржемән ,Балхи («башджард», «башджар», «басхарт»),Истахри ,Мәсүди («баджгард»),Ибн Фаҙлан ,Гардизи («башджурт»),Мәхмүт Ҡашғари («башгырт»),Иҙриси («басджирт»),Яҡут әл-Хәмәүи («баш джирд», «баш кирд»), Европа сәйәхәтселәреПлано Карпини («баскарт»),Гильом де Рубрук («паскатир») һәм башҡалар хеҙмәттәрендә телгә алына[ 26]
Әлеге ваҡытта башҡо́рт этнонимының 50-нән ашыу төрө барлыҡҡа килеү варианты бар.
XVIII быуат тикшеренеүселәреВ. Н. Татищев ,П. И. Рычков ,И. Г. Готлиб буйынса, башҡорт һүҙе «баш ҡорт», йәғни «баш бүре» тигәнде аңлата[ 27] [ 28] [ 29] Тарихсы һәм тыуған яҡты өйрәнеүсеВ. С. Юматов буйынса, башҡорт — «баш ҡорт». Бында «ҡорт» һүҙебал ҡорто мәғәнәһендә[ 30] Рәсәй тарихсыһы һәм этнографА. Е. Алекторов 1885 йылда яҙғанса, башҡорт — «айырым бер халыҡ»[ 31] Этнограф-ғалимН. В. Бикбулатов буйынса, этноним,Гардизиҙың (XI б.) тарихи яҙмаларында телгә алынған,Яйыҡ йылғаһы бассейнында хазарҙар һәмҡыпсаҡтар араһында йәшәгән, 2000 яугиры булған легендар сардарБашгирд (Башҡорт хан) [ 32] Мадьяр төркиәтселәреБ. Мункачи ,Ю. Ф. Немет ,АҠШ ғалимы Д. М. Данлоп буйынсабашҡорт этнонимы «биш ҡәбилә, бишуғыр (оғур)» тип аңлатылғанbeshgur, bashgur формаларынан барлыҡҡа килгән[ 33] Sh өнөнөң болғар телендәгеL өнөнә тура килеүе нигеҙендә,башҡорт (bashgur) һәмбулгар (bulgar) этнонимдары эквивалентлы булып тора[ 34] [ 35] Ә. Ә. Вәлидов та килешә[ 36] Танылған төрки этнонимдар тикшереүсеһеН. А. Баскаков буйынса, башҡорт һүҙе 2 киҫәктән ойоша: «badz(а)»—"бажа",«(о)ғур» —"ҡәбилә атамаһы", һәм мәғәнәһе лә «уғыр бажалары». Шулай уҡ Баскаков был этнонимдыбәшнәктәрҙең атмаһы менән сағыштыра[ 37] [ 38] b ~ т алмашыусанлығы нигеҙендә, «башҡорт» һәм«мадьяр» этнонимдары бер үк сығышлы тигән һығымтаға килә: башҡорт —badža oγur (оғурҙар бажаһы,уғырҙар бажаһы)> badž(a) oγur > badžγar ошо форманы алаmadž(a) oγur > madžγur > madžγar > madjar [ 39] ТелсеМ. З. Зәкиев буйынсабашҡор/башҡыр этнонимы баш-оғур («төпоғур/уғыр» йәки «башҡауғыр» ) композитына барып тоташыуы мөмкин:башоғур>башғур>башғыр>башҡор [ 40] ЭтнографМ. И. Өмөтбаев буйынса, башҡорттар борон үҙҙәрен«баш унғар» («башуғыр» ), һуңынан«башғур» , һәм аҙаҡ«башҡурт» тип атай[ 41] Тел белгесеӘ. М. Аҙнабаев буйынса этноним түбәнге өлөштәрҙән тора:баш +уғыр уғор +т :биш +уғыр +т (бында «биш» — һан, «уғыр» — ҡәбилә атамаһы, «т» — дөйөм алтай күплек күрһәткесе). Әхмәр Аҙнабаев этнонимды «венгр» (вун[ 42] //уғыр ) һәм «болғар» (бäл[ 43] //уғар //уғыр ) этнонимдарының этимологиялары менән сағыштыра[ 44] ЭтнографР. Ғ. Кузеев этнонимбаш — «баш», «төп» һәмҡор(т) — «ырыу», «ҡәбилә», «бүре» һүҙҙәренән барлыҡҡа килеү варианттарын килтерә[ 45] Башҡорттар составында этнографик төркөмдәр (төньяҡ-көнсығыш, көньяҡ-көнсығыш, көньяҡ-көнбайыш, төньяҡ-көнбайыш), этник төркөмдәр (Кама‑Ыҡ башҡорттары, Пермь башҡорттары, Урал аръяғы башҡорттары,Ырғыҙ-Кәмәлек башҡорттары ,Ырымбур башҡорттары ), этник ҡатлам төркөмдәре (мишәрҙәр ,типтәрҙәр ) айырып йөрөтөлә. Башҡорттар раса составы буйынса бер төрлө түгел, уға европеоид һәм монголоид расалары ҡушылыуы хас.
Башҡорттарҙың барлыҡҡа килеүе тураһында төрлө ғилми ҡараштар бар.
Төрки — В. М. Флоринский, П. С. Назаров,С. И. Руденко ,Р. Ғ. Кузеев , В. Вильяминов-Зернов, В. Н. Витевский, Д. Н. Соколов һәм башҡалар; Финн-уғыр —Ф. И. Страленберг , В. Н. Татищев, Н. М. Карамзин, С. А. Токарев, Д. А. Хвольсон, И. Н. Березин, К. Уйфальфи,М. И. Өмөтбаев , В. Ф. Филоненко, Н. П. Шастина һәм башҡалар; иран —С. А. Ғәлләмов ,С. И. Руденко , К. Ф. Смирнов һәм башҡалар[ 46] [ 47] [ 48] [ 49] [ 50] Ҡатнаш — А. Шлецер, А. Кастрен, Н. Аристов, А. Дмитриев, С. А. Токарев һәм башҡалар. R1b гаплогруппа башҡорттарҙа һәм инглиздәрҙә таралғанБрайан Сайкс һәмСти́вен О́ппенгеймер үҙ хеҙмәттәрендәR1b гаплогруппа таралыу нигеҙендә британлылар һәм башҡорттар туған халыҡтар булыу мөмкинлеген билдәләйҙәр[ 51]
Башҡорт субпопуляция араһында иң күбеһе Y-хромосомалы мутациялар — R-M269 (R1b-Z2103), R1b-M73, R1a-SRY10831.2 (R1a-M198: R1a-Z2123 һәм R1a-Z280) һәм N1a1a (элеккесә N-tat).[ 52]
Башҡорт халҡы элек ҡәбиләләргә һәм ырыуҙарға бүленгән. Ырыуҙар — араларҙан, нәҫел-зат бүленештәренән торған.
Ҡәбиләләр таралып ултырыу һәм этник тарих барышында башҡорттарҙың төньяҡ-көнбайыш (байлар ,балыҡсы ,бүләр ,гәрә ,ғәйнә ,дыуанай ,ирәкте ,йылан ,йәлдәк ,йәнәй ,ҡаңлы ,ҡаршын ,ҡырғыҙ ,таҙлар ,танып ,унлар ,уран ,ыуаныш ,юрмый ), төньяҡ-көнсығыш (бишул ,бәҙрәк ,бәкәтин ,дыуан ,көҙәй ,ҡалмаҡ ,ҡатай ,ҡошсо ,ҡумрыҡ ,ҡыуаҡан ,мырҙалар ,өпәй ,табын ,түбәләҫ ,терһәк ,һалйот ,һеңрән ,һыҙғы ,һырҙы , шуран,әйле ), көньяҡ-көнсығыш (бөрйән ,ҡыпсаҡ ,тамъян ,түңгәүер ,үҫәргән ,юрматы ), көньяҡ-көнбайыш (мең ) төп этнографик төркөмдәре барлыҡҡа килә[ 53]
Евразия картаһы, б.э. 600 йылы 1813 йылда Европала башҡорт полктары. Фёдор Куртенер һүрәте (XIX быуат) Башҡорт яугиры статуяһы (Нидерланд), 2018 йыл Совет филологы, антика тарихы С. Я. Лурье иҫәпләүенсә, б.э.т. V быуаттаГеродоттың "Тарих"ындааргиппейҙар исеме аҫтында хәҙерге башҡорттарҙың ата-бабалары телгә алына[ 54] аргиппейҙар «бейек тауҙар битләүендә» йәшәй[ 55] [ 55] рус. кислый [ 54] Ж. Ғ. Кейекбаев буйынса, «асхи» һүҙебашҡорт телендәге «әсе һыу»ҙы (рус. кислая жидкость [ 56]
ТөркиәтсеӘхмәтзәки Вәлиди күҙаллауынса, башҡорттарКлавдий Птолемейҙың беҙҙең эраның II быуатына ҡараған хеҙмәтендә скифтарҙыңпасиртай тигән ырыуы исеме аҫтында телгә алына[ 57]
Француз ғалимы М. Бувье-Ажан билдәләүенсә,һундарҙың юлбашсыһыАттила уға туғандаш булған халыҡ — башҡорттар менән килешеү төҙөй[ 58]
643 йылда төҙөлгәнСуй -шу хроникаһында, теләү (уғыҙ ) төрки ҡәбиләләре берләшмәһендә 45 ырыу, шул иҫәптәнАрал һәмКаспий диңгеҙҙәре араһында йәшәүсебашукили телгә алына, көнбайыш һәм ҡытай тикшеренеүселәре уны башҡорттар тип иҫәпләй[ 57] [ 59] Волга бассейнындағыһундарҙың этник вариҫтары булған ҡәбиләләр араһындаБо-хан һәмБей-дин телгә алына, уларҙы волгаболғарҙары һәм башҡорттарға тап килтерәләр теләү[ 57] [ 60]
Рәшит әд-Диндең «Уғыҙнамә»һенә ярашлы,Уғыҙ хандың ғәскәрҙәре башҡорттарҙыңОло Балғур исемле ҡәлғәһен һәм илдәрен яулап ала, уларҙыңҠарашит яғбу тигән падишаһын әсиргә ала[ 61] Әбү әл-Ғазиға ярашлы,мадъярҙар һәм башҡорттар Уғыҙ ханға ҡаршы баш күтәрәләр[ 62]
Беҙҙең эраның I мең йыллығы аҙағында башҡорттар көнбайыштаВолга йылғаһынан алып көнсығыштаТубыл йылғаһына тиклем, көньяҡта Илек һәмЯйыҡ (Урал) йылғаларынан башлап төньяҡтаКама һәм Сылва йылғаларына тиклемге ерҙәрҙә йәшәй һәм төрлө дәүләттәр составына инә (Дәшти Ҡыпсаҡ ,Төрки ҡағанаты ,Хазар ҡағанаты ,Волга буйы Болғары ,Алтын Урҙа ,Ҡазан ханлығы ,Нуғай Урҙаһы ,Себер ханлығы ). XVI быуаттың 2‑се яртыһында башҡорттар Мәскәү батшалығына инә. Дәүләт хәрби хеҙмәт һәм башҡа йөкләмәләрҙе үтәү, яһаҡ һәм һалымдар түләү шарты менән башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы, урындағы үҙидаралығы (йыйын , ҡоролтай), традицион йолалары, байрамдары, дин тотоу ирке һаҡланыуын гарантиялай. Колониялаштырыуҙың көсәйеүе, һалымдар үҫеүе һәм йөкләмәләр һанының артыуы, башҡорттарҙың аҫаба ерҙәрен тартып алыу, урындағы үҙидаралыҡтың сикләнеүе башҡорт ихтилалдарына (XVII—XVIII бб.) сәбәп була. Төбәктең башҡа халыҡтары менән бергә башҡорттар Крәҫтиәндәр һуғышында (1773—1775) ҡатнаша. 1798—1865 йылдарҙаБашҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы була, башҡорттар хәрби хеҙмәтле ҡатламдарға (Башҡорт полктары,Башҡорт-мишәр ғәскәре ) ҡарай. XIX—XX быуат башында башҡорттар һаны арта (1897 йылда ҡарай 1311 мең кеше), мәғариф, мәҙәниәттең артабанғы үҫеше күҙәтелә.
Революциянан (1917 ) һуңБашҡортостан автономияһын төҙөү өсөн көрәш башлана. 1919 йылдың мартында Үҙəк Совет власы менəнБашҡорт хөкүмəте араһындаБашҡорт Совет автономияһы тураһында килешеүгә ҡул ҡуйыла.1922 йылдаОло Башҡортостан ойошторолғандан һуң, башҡорттарҙың күп өлөшө унан ситтә ҡала (Туҡ-Соран кантоны ,Ялан кантоны ,Арғаяш кантоны ). 1926 йыл аҙағында башҡорттар һаны революцияға тиклемге осор менән сағыштырғанда ике тапҡырға тиерлек кәмей һәмСССР ‑ҙа 714 мең кеше тәшкил итә,БАССР ‑ҙа — 584,8 мең: Граждандар һуғышы, ҡоролоҡ һәм аслыҡ эҙемтәләре үҙен һиҙҙерә. Башҡорттар һаны артыуына сәйәси репрессиялар,Бөйөк Ватан һуғышы кире йоғонто яһай. Башҡорттарҙың бер өлөшөурыҫтар ,татарҙар тарафынан ассимиляциялана. Халыҡ һанының революцияға тиклемге кимәленә тик 1989 йылда өлгәшелә. Башҡорттарҙың башҡа төбәктәргә миграцияһы күҙәтелә:1926 йылда — дөйөм һандың 18 %‑ы,1959 — 25,4 %‑ы,1989 — 40,4 %‑ы. Эш урындары етешмәү һәм уңайһыҙ социаль шарттар арҡаһында, нигеҙҙә, көньяҡ‑көнсығыш һәм көньяҡ райондарҙан халыҡ күсеп китә. Һуңғы йылдарҙа башҡорттарҙың Урта Азия, Ҡаҙағстан һәм башҡа төбәктәрҙән ҡайтыу тенденцияһы (1992—96 йй. 4904 кеше) күҙәтелә. Башҡорттарҙың социаль‑демографик структураһында эшселәр синыфы, интеллигенция, инженер‑техник хеҙмәткәрҙәр һаны арта.
1897 йылғы Бөтә Рәсәй иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлыРәсәй империяһында башҡорт теленең таралыу ареалы. Башҡорт теле алтай телдәре ғаиләһенә ингән төрки телдәрҙең береһе (ҡыпсаҡ төркөмөнөң ҡыпсаҡ‑болғар төркөмсәһе). Башҡорттарҙың милли теле,урыҫ теле менән бер рәттән,Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле. Шулай уҡРәсәй Федерацияһының Ҡурған ,Свердловск ,Силәбе ,Төмән ,Һамар ,Һарытау , Чита һәмЫрымбур өлкәләрендә,Пермь крайында ,Татарстанда ,Коми Республикаһында ,Саха Республикаһында , Урта Азия республикаларында,Ҡаҙағстанда һ. б. таралған. Башҡорт телендә һөйләшеүселәр һаны — 1057 меңгә яҡын кеше (2002).
Төп диалекттары:төньяҡ-көнбайыш ,көнсығыш һәмкөньяҡ . Лексик һәм фонетик‑грамматик билдәләре буйынсататар теленә яҡын.
Башҡорттарҙың күбеһеурыҫ телен , бер өлөшөмари телен ,сыуаш телен ,татар телен ,удмурт телен һәм башҡалар телдәрҙе белә.
2010 йылғы Бөтә Рәсәй иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы Волга-Урал регионында башҡорттарҙың таралып ултырыуы. Рәсәй империяһының беренсе бөтә халыҡ иҫәбен алыу (1897 ) ваҡытында милләт тураһында һорау бирелмәгән. Шул уҡ ваҡытта туған тел һәм ниндәй дингә ышаныуҙары тураһындағы һорауға яуаптар буйынса теге йәки был милләттең һан иҫәбен билдәләп була. 1897 йылда Рәсәйҙә 1 321 363 кеше туған теленбашҡорт теле тип атаған. Башҡорттарҙың 99,2 %Өфө (899 910),Ырымбур (254 561),Пермь (85 395),Һамар (57 242),Вятка (13 909) губерналарында йәшәгән.
Бөтә донъяла халыҡ һанын теүәл генә билдәләүе бик ауыр. Әммә ҡайһы бер сығанаҡтарҙа донъяла башҡорттар 2 миллион тирәһе кеше тигән фаразлауҙар бар. 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы,Рәсәй Федерацияһында 1 584 554 башҡорт, шул иҫәптәнБашҡортостан Республикаһында — 1 172 287 башҡорт теркәлгән[ 63] [ 64] [ 65]
Хәҙерге ваҡыттаТарихи Башҡортостанға ингән территорияларҙан тыш, башҡорттарРәсәй Федерацияһының барлыҡ субъекттарында, шулай уҡ сит илдәрҙә йәшәйҙәр.
Урбанизация процесы ҡала халҡының1938 йылда 5,8 %‑тан2002 йылда ҡарата 42,4 %‑ҡа тиклем артыуына килтерә. Ҡалаларҙа башҡорттар һаны 518 мең кеше тәшкил итә, шул иҫәптәнӨфөлә — яҡынса 155 мең;Стәрлетамаҡта — 41 мең;Нефтекамала — 34 мең;Сибайҙа — 29 мең;Салауатта — 28 мең;Ишембайҙа — яҡынса 20 мең;Мәләүездә — 17 мең.
Башҡорттар һаны буйынса Рәсәй тораҡ пункттары
>100 мең кеше >50 мең кеше >25 мең кеше >10 мең кеше >5 мең кеше Төркөм эсендә тораҡ пункты урыны башҡорттар күләмә буйынса бирелде. Мәҫәлән: Баймаҡтабашҡорттар 71,6% (беренсе), Учалыла – 53%(икенсе), Ишембайҙа -29,7%.
Башҡорттарҙың төп һөнәр-кәсебе булыпигенселек , һунарсылыҡ,солоҡсолоҡ ,балыҡсылыҡ , йыйыусылыҡ менән аралаш ярымкүсмә (йәйләү) малсылығы һ. б. торған[ 67]
Башҡорттарҙың хужалыҡ ҡоролошона йәшәү урынындағы тәбиғәт мөхите — дала, тау районы һәм тау итәге, гумусҡа бай тупраҡ, йылғалар, күлдәр үҙенсәлеге — барыһы тәьҫир итә. Башҡортостандың ер аҫтыфайҙалы ҡаҙылма байлыҡтарға — тимер мәғдәненә, нефткә, газға, төҫлө металдарға бай. Бик күп файҙалы байлыҡтар булыуы, отошло урынлашыуы һәм кеше потенциалы Башҡортостанда хәҙерге заман талаптарына яуап бирерлек хужалыҡ — сеймал табыу һәм яғыулыҡ сәнәғәтен, уларҙы эшкәртеү сәнәғәтен, ғилми учреждениелар һәм мәктәптәрҙе, ғилми нигеҙгә ҡоролған ауыл хужалығын, Фәндәр Академияһын булдырырға мөмкинлек бирә.
Ҡатын-ҡыҙ һәм ирҙәр милли кейеме XVII быуаттан башлап ҡына башҡорт милли костюмы тураһында яҙма сығанаҡтар билдәле. XVII—XVIII быуаттарҙа халҡыбыҙ күрше милләттәр менән тығыҙ мәҙәни бәйләнештә тормаған, шуға ла милли үҙенсәлектәр ҙә нығыраҡ һаҡланып килгән. Башҡорттар кейем өсөн күберәк киндерҙән һәм кесерткәндән һуғылған туҡыманы, һарыҡ һәм башҡа төрлө йәнлек тиреләрен, кейеҙҙе, йөндө, мамыҡты файҙаланған. Башҡорттар сит илдәрҙән (Бөйөк ебәк юлы аша) килтерелгән ебәк, атлас, барса туҡымаларын да ҡулланған, уларҙың өлгөләре боронғо ҡорғандарҙа ла табыла. Был туҡымалар ҡиммәт торған, шуға ла ебәк кейем — затлылыҡ билдәһе һаналған.
XIX быуатҡа тиклем башҡорттар сәкмән, елән, тун кейһә, был осорҙа билле бишмәт, кәзәкей, камзул һымаҡ кейемдәр киң тарала. Бигерәк тә ир-егеттәрҙең кейеме ҙур үҙгәреш кисерә. XIX быуат башындағы гравюраларҙа ир-егеттәр боронғо кейем кейһә, быуат аҙағындағы фотоларҙағы кейем айырмаһы күҙгә ташлана. Башҡорт кейемдәре, бигерәк тә, байрам өсөн кейемдәр бик күп төрлө. Көн торошона һәм миҙгеленә ҡарамай, эске кейем өҫтөнән ҡат-ҡат халат кейгәндәр.
Башҡорт милли аштарының төп массаһын бешерелгән, киптерелгән һәм ҡаҡланған йылҡы һәм ҡуй ите,һөт продукттары, киптерелгән еләк, бөртөклө культуралар,башҡорт балы тәшкил иткән. Был ашамлыҡтарҙың миҫалы булып ҡаҙы-ҡарта (йылҡы колбасаһы), баҫтырма (ҡаҡланған ит), шулай уҡҡымыҙ , сейәле hары май, муйыл майы,ҡорот (ҡоро ҡорот),эремсек һәмайран тора — уларҙың барыһы ла йәйге эҫелә лә сағыштырмаса яҡшы һаҡлана һәм юлға алыу өсөн уңайлы. Ҡымыҙ тап юлда әҙерләнә тип иҫәпләнә — бейә һөтө һалынған һауыт эйәргә бәйләнгән һәм һабала көнө буйына сайҡалып йөрөтөлгән.
Традицион башҡорт ашамлығыбишбармаҡ бешерелгән иттән һәм һалманан (эре итеп киҫелгән туҡмас төрө) әҙерләнә, мул итеп һуған, йәшел тәмләткестәр ҡушыла һәм, әлбиттә, ҡорот өҫтәлә. Башҡорт аш-һыуының (кухняһының) күҙгә ташланып торған тағы бер үҙенсәлеге: ашамлыҡтар янына йыш ҡына һөт ризыҡтары бирелә — һирәк осраҡтарҙа ғына табын ҡоротһоҙ һәм ҡаймаҡһыҙ була. Башҡорт ашамлыҡтарының күпселеге әҙерләү ябайлығы һәм туҡлыҡлы булыуы менән айырылып тора.
Айран , буҙа, ҡаҙы, ҡатлама,ҡымыҙ ,манты ,өйрә ,ыумас ашы һәм башҡа бик күп ашамлыҡ төрҙәре Урал тауҙарынан Алыҫ Көнсығышҡа саҡлы биләмәләрҙә йәшәгән күп халыҡтарҙың милли ашамлығы тип һанала.
1920—1930 йылдарғаса, башҡорттарҙың ғаилә тормошоислам дине,Шәриғәт ҡанундарына буйһонған, ләкин башҡорт йола һәм ғәҙәт ҡағиҙәләре был өлкәгә үҙенсәлектәр биргән. Ислам дине ҡабул ителгәнсе йәшәп килгәнлевират ,сорорат кеүек ғәҙәт ҡанундары совет осоронда ла оҙаҡ йылдар һаҡланып ҡалғаны билдәле. Рәсәй империяһы дәүрендәникахҡа инеүҙе, тыуған сабыйҙарҙы махсус кенәгәләргә теркәүҙе мосолман руханиҙары башҡарған. Һирәк булһа ла, ир менән ҡатындыңайырылышыу осраҡтары ла булған. Был ғәмәл ислам ҡанундарына ярашлы башҡарылған.
Күп ҡатынлылыҡ башлыса мосолман руханиҙары һәм бай ҡатламға ҡараған башҡорттар араһында осраған[ 68] [ 69]
Ғаилә башлығы тип ата кеше иҫәпләнгән, ул бөтә ғаилә өсөн яуаплы булған. Ғаиләләге иң өлкән ҡатын, йәки ғаилә башлығы ҡатыны өйҙәге ҡатын-ҡыҙ эштәре менән етәкселек иткән.
Ире вафат булған ҡатын йыш осраҡта иренең ғаиләһендә ҡалған (иренең бер туған ҡустыһына, йәки яҡын туғанына кейәүгә сыҡҡан). Икенсе ғаиләгә киткән хәлдә, ҡатынға уның бирнәһе ҡайтарып бирелгән, ә балалары мәрхүм иренең туғандарында ҡалған. Совет осорона тиклем башҡорттар етем ҡалған туғандарын үҙ ғаиләһенә алып, үҙ балаһы кеүек ҡараған, был ергә аҫабалыҡ хоҡуғына һәм башҡорт халҡының борондан килгән традицияларына бәйле була. Етем туғандарҙы ҡарау — изге бурыс тип ҡаралған, халыҡ был тәртипте ныҡ һаҡлаған.
1920—1930 йылдарға тиклем башҡорттар араһында этник ҡатнаш ғаиләләр һирәк осрай, шул дәүерҙән алып, тулы булмаған ғаиләләр, етем балалар һаны арта.
Хәҙерге ваҡытта башҡорт йәштәре никахҡа һуңыраҡ инә, бер-ике балалы ғаиләләр йышыраҡ осрай.
Башҡортостанда никах РФ һәм РБ Конституциялары, 1995 йылғы РФ һәм 1994 йылдың 2 мартында үҙ көсөнә ингән БР Ғаилә кодексы менән көйләнә[ 70]
Туй байрамы (туй) — кеше ғүмерендә иң мөһим байрамдарҙың береһе. Башҡорт халҡы башҡа мосолмандар кеүек үк дини (мосолман) байрамдар үткәрә:Ураҙа байрамы һәмҠорбан байрамы [ 71]
Шулай уҡ борондан, мәжүсилек осоронан ҡалған халыҡ байрамдары: ҡатын-ҡыҙ, бала-сағаның яҙҙы ҡаршылау байрамы-Ҡарғатуй (апрелдән июнгә тиклем үткәрелә)[ 72] Һабантуй үткәрелә. Йыйын (ҡайһы бер урында «бәйге», «майҙан») — 15 майҙан 15 июлгә тиклем, ураҡҡа төшкәнсе үткәрелгән йәйге байрам.Йыйын ваҡытында башҡорт халҡы өсөн иң мөһим мәсьәләләр (дәүләт, хөкүмәт менән мөнәсәбәттәрҙе яйлау, ер мәсьәләһе һ.б.) тикшерелеп, бер төптән булып уларҙы хәл итеү өсөн ҡарар ҡабул ителгән. Йыйындар хәҙерге заманда ла үткәрелә.
Көҙөн —Сөмбөлә , Әбейҙәр сыуағы; ҡыш башында —Ҡаҙ өмәһе , Һуғым байрамы; Ҡышҡы Нардуған (декабрь аҙағынан февраль башына тиклем) һәм башҡа йола байрамдары.
Яңы байрамдарҙан — апрелдә һәм сентябрь айында Шәжәрә, Милли кейем байрамы, Ҡыҙҙар ҡайтты ауылға, «Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!», Урам байрамдары үтә[ 73]
Башҡорттар Мулдаҡай ауылы янында көн уртаһындағы намаҙ ҡыла. Максим Дмитриевтың 1890-сы йылдарҙағы фотоһы. Диндар башҡорттар —мосолман ‑сөнниҙәр.Ислам диненең Башҡортостанға үтеп инеүенә мосолман илдәре менән VIII—IX быуаттарҙа урынлаштырылған сауҙа-иҡтисади бәйләнештәр булышлыҡ иткән. Башҡортостандың Ишембай районындағы Левашёв ҡәберлеге Уралдың тәүге мосолман археологик ҡомартҡыһы булып иҫәпләнә. Бында эҙләнеү барышындаҒәрәп хәлифәлегенең 706 һәм 712 йылғы өс көмөш дирһәме һәмалтын динары, шулай уҡ мәйеттәрҙең ҡулдары кәүҙә буйлап һуҙылған, баштары көнбайышҡа йүнәлтелгән иртә мосолман зыяраты ҡәберҙәре табылған[ 74] Мөхәммәттең үҙ сәхәбәләренКөньяҡ Уралға ебәреүе тураһында мәғлүмәттәр бар. Төрөк дин белгесеОсман Нури Топбаш һәмНәҡшбәндиә суфыйҙар тәриҡәтенең башлығыМөхәммәт Назим әл-Хаҡҡани Башҡортостанға ебәрелгән өс сәхәбәне атайҙар[ 75] Хисаметдин бин Шәрәфетдин һәмТаджетдин Ялсығол Әл-Башҡорди раҫлай, улар шулай уҡ башҡорттарҙан кемдәр тәүгеләрҙән булып ислам динен ҡабул итеүе хаҡында хәбәр итәләр. Хисаметдин бин Шәрәфетдин үҙенең «Болғар тарихы» китабында башҡорттарҙың ислам динен үҙ күршеләренән иртәрәк,һижрәт тәҡүиме буйынса 195 йылда (Григориан календары буйынса 748 йылда) ҡабул итеүҙәре тураһында яҙа[ 76] [ 76]
Урта Азия илдәре менән мәҙәни һәм сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәре Башҡортостанда хәнәфи мәзһәбе тәғлимәтенең таралыуына булышлыҡ иткән. Башҡорттар араһында ислам диненең таралыуына шулай уҡ 922 йылдаВолга буйы Болғарының исламды дәүләт дине булараҡ ҡабул итеүе лә сәбәпсе булған. ӘммәАллен Франк буйынса,«иң мөһиме башҡорттарҙың исламлаштырыу тураһындағы бик боронғо күпселек һәм йыш ҡына осраған риүәйәттәрендә — былБолғар ҡалаһы уларҙа бөтөнләй булмауы, ә исламлаштарыуБохара ,Бағдад һәмАнатолия миссионерҙарына беркетелә» [ 77]
Башҡорт ауыҙ‑тел ижадында«Урал батыр» ,«Аҡбуҙат» ,«Иҙеүкәй менән Мораҙым» ,«Алпамыша менән Барсынһылыу» һәм башҡа эпостар төп урынды биләй. Әкиәт фольклоры героик, тылсымлы, көнкүреш әкиәттәренән тора. Башҡорт эпик, лирик, көнкүреш йырҙарына шиғыр һәм көй үҙенсәлектәре, бейеүҙәренә пантомима элементтары, ҡатмарлы сюжет структураһы («Байыҡ», «Перовский») хас. Башҡорт халыҡ ижады традициялары профессиональ сәнғәт һәм әҙәбиәт нигеҙенә ята. Биҙәү‑ҡулланма сәнғәте художество‑һүрәтләү сараларының күп төрлөлөгө, композицион алымдар камиллығы, орнаменттың тасуирилығы менән һыҙатлана. Аппликация, сигеү, бәйләү, кейеҙ, ағас, таш, күн, металл, буҫтауҙы художестволы эшкәртеү киң үҫеш ала.
↑ Том 5. «Национальный состав и владение языками». Таблица 1. Национальный состав населения ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике. Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан 2011 йыл 11 майархивланған . ↑ Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985—2003 (инг.) ↑ Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году 2016 йыл 10 мартархивланған . ↑ http://joshuaproject.net/countries/UZ ↑ Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года ↑ Демоскоп. МССР. 1989 ↑ [1] ↑ Демоскоп. Груз. ССР 1989 ↑ Демоскоп. Аз. ССР 1989 ↑ [2] ↑ Национальный состав Республики Беларусь.Статистический бюллететень Национальный Статистический комитет Республики Беларусь., Минск 2020 (недоступная ссылка) ↑ https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/backup/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf 2019 йыл 17 февральархивланған . (латыш.) ]↑ Перепись населения и жилищного фонда Республики Таджикистан 2010 года. Национальный состав, владение языками и гражданство населения Республики Таджикистан. Том III 2013 йыл 14 октябрьархивланған . ↑ [3] ↑ PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011 (инг.) ↑ GYVENTOJAI PAGAL TAUTYBĘ, GIMTĄJĄ KALBĄ IR TIKYBĄ (Национальный, языковой и религиозный состав Литвы) ↑ Lewis, M. Paul (ed.). Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. (ингл.) . Dallas, Tex.: SIL International. (2009). Дата обращения: 15 апрель 2011. Архивировано 23 август 2011 года.↑ Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». 5. Владение языками (кроме русского) населением наиболее многочисленных национальностей (с численностью 400 тысяч человек и более) 2012 йыл 26 ғинуарархивланған . ↑ Юсупов Р. М. ↑ Юсупов Р. М .Антропологические типы Башкирская энциклопедия . — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия» , 2015—2024. —ISBN 978-5-88185-306-8 .↑ Лобов А. С. Структура генофонда субпопуляций башкир. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук . Уфа, 2009. 2011 йыл 16 августархивланған . ↑ Татары. - М.: Наука, 2001, С.42-43. ↑ Nemeth G. Ungarische Stammesnamen bei den Baschkiren. Hungary, Budapest, 1966. ↑ Немет Д. Венгерские племенные названия у башкир. Будапешт, 1966. ↑ Бикбулатов Н. В. Башҡорт, этноним Башҡорт энциклопедияһы . — Өфө:БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы» , 2015—2024. —ISBN 978-5-88185-143-9 .↑ Татищев В. Н. ↑ Рычков П. И. ↑ Готлиб И. Г. ↑ Юматов В. С. ↑ Алекторов А. Е. ↑ Бикбулатов Н. В. ↑ Németh Gy. A honfoglalo magyarság kialakulása. — Budapest, 1930.↑ Munkachi B. Etnographia, VI, Budapest 1895, 380—381↑ Danlop D. M. The History of Jewish khazars. — New Gersey, 1954. — P. 34.↑ Әхмәтзәки Вәлиди Туған .Ватандаш ISSN 1683-3554 .↑ Баскаков Н. А. ↑ Баскаков Н. А. ↑ Баскаков Н. А. О происхождении этнонима башкир // Сборник «Этническая ономастика». Академия наук СССР. Институт этнографии имени Н. Миклухо-Маклая. — М.: Наука, 1984.↑ Зәкиев М. З. ISBN 978-5-7501-1272-2 .↑ Уметбаев М. И. Ватандаш ISSN 1683-3554 .↑ Сыуаш телендә «вун» — 10 һанын аңлата↑ Сыуаш телендә «пилллек//пилек» — 5 һанын аңлата↑ Аҙнабаев Ә. М. Тағы ла «башҡорт» этнонимы тураһында //Ватандаш ISSN 1683-3554 .↑ Кузеев Р. Г. М .: Наука, 1974. — С. 447—448. — 572 с.↑ Руденко С. И. Башкиры. М.-Л., Наука, 1955, с.351. 2003 йыл 8 мартархивланған . ↑ Мажитов Н. А., Султанова А. Н. История Башкортостана. Уфа, Китап, 2010, (недоступная ссылка) С.108 (Смирнов К. Ф. о дахо-массагетских корнях башкир). 2012 йыл 20 ғинуарархивланған . ↑ Р. М. Юсупов. Краниология башкир. Л., Наука, 1989;Юсупов Р. М. Некоторые проблемы палеоантропологии Южного Урала и этнической истории башкир//XIII Уральское археологическое совещание. Тезисы докладов, часть II, Башkортостан, Уфа, ВЭГУ, 23-25.04.1996, С. 120—123. ↑ Зинуров Р. Н. Башкирские восстания и индейские войны — феномен в мировой истории. Уфа, Гилем, 2001, (недоступная ссылка) С.11 (прабашкиры — потомки отделившихся скифов). 2012 йыл 20 ғинуарархивланған . ↑ Галлямов С. А. Башкорды от Гильгамеша до Заратустры. Уфа, РИО РУНМЦ Госкомнауки РБ, 1999 2012 йыл 20 ғинуарархивланған . (О башкордах из родов Тангаур и Гайна) 2012 йыл 20 ғинуарархивланған . ↑ [http://old.archeo-news.ru/2012/07/blog-post_24.html 2016 йыл 15 мартархивланған . ↑ Лобов А. С. Структура генофонда субпопуляций башкир. Диссертация кандидата биологических наук. — Уфа, 2009. — 131 с. 2011 йыл 16 августархивланған . ↑ Йосопов Р. М. Ҡәбилә Башҡорт энциклопедияһы . — Өфө:БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы» , 2015—2024. —ISBN 978-5-88185-143-9 .↑54,0 54,1 Лурье С. Я. История Древней Греции / С. Я. Лурье. — Л., 1940. — Ч. 1. — 685 с.↑55,0 55,1 Геродот .«История». Книга Четвёртая. «Мельпомена» ↑ Киекбаев Дж. Г. ↑57,0 57,1 57,2 Ахметзаки Валиди Тоган .ISBN 978-5-295-05000-8 .↑ Еникеев З. И. Когда и как возникла Башкирская республика? //Ватандаш ISSN 1683-3554 .↑ Вэй Чжэн. Хроника государства Суй. — Пекин: Бона, 1958. — Гл. 84, С 18б, 3.↑ Кузеев Р. Г. М .: Наука, 1974. — С. 427—428. — 572 с.↑ "[Войска] победоносно и с триумфом возвратились и присоединились к Огузу. После этого они все вместе переселились в области северных стран и направились в сторону К.р.л. и Башгурда. Сначала они добрались до высокой крепости под названием Улу Багур. Здешнего правителя звала Кара-шит Ягы. Огуз одержал верх над его войсками и подчинил тамошние края. За то, что Огуз ко всякому проявлял милосердие и любовь, и взрослые, и старшие дали ему имя «Огуз ака». Когда начинался поход против К.р.л. и Башгурдов, то к Огузу собрались люди из девяносто тысяч юртов и поэтому их стали называть Он тогуз Огуз. В пути Огуз обнародовал приказ о том, что «всякий, кто отстанет в пути, должен быть наказан по закону (яса), чтобы не отставал… Что касается жителей страны К.р-л. и Башгурд, то они были весьма необузданными и коварными. Из-за своей гордости и надменности они не склоняли свои головы ни перед одним владыкой. Огуз захватил их падишаха по имени Кара-шит. К.р.л. и Башгурды стали илем и обязались выплачивать дань…»
—Фазлаллах Рашид ад-Дин.
↑ Антонов И. В. Абу-л-Гази. Из «Шеджере-и таракимэ» («Родословная туркмен») // Башкиры в эпоху средневековья. — Уфа, 2012. — С. 300. — 308 с. —ISBN 978-5-905-269-05-9 .↑ Өҙөмтә хатаһы:<ref> тамғаһы дөрөҫ түгел;пер.2010 төшөрмәләре өсөн текст юҡ ↑ Өҙөмтә хатаһы:<ref> тамғаһы дөрөҫ түгел;этнорф2010 төшөрмәләре өсөн текст юҡ ↑ Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России 2012 йыл 1 июньархивланған . ↑ 1897 й. халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәреРәсәй империяһы һәмӨфө губернаһы территориялары буйынса бирелгән ↑ Алексей Шушпанов. Вели оседлый образ жизни. Чем занимались башкиры в древности на самом деле. «Аргументы и Факты», 2018, 10 августа (рус.) (Тикшерелеү көнө: 12 июнь 2019) ↑ Төплө ғаилә-дәүләт нигеҙе 2023 йыл 21 мартархивланған . ↑ И.Солтанморатов. Донъя күрке-йәр менән 2023 йыл 21 мартархивланған . ↑ Ғаилә хоҡуғы ↑ Ю.Минишев. Праздники Башкортостана ↑ Ҡарғатуй ↑ Шәжәрә байрамы тарихынан ↑ Ахмад Макаров. ↑ В Миякинском районе установили мемориал сподвижникам пророка Мухаммада (билдәһеҙ) . ИА «Башинформ» (17 июнь 2011). Дата обращения: 29 март 2019. ↑76,0 76,1 Уметбаев М. И. Ватандаш ISSN 1683-3554 .↑ Франк А. Дж. Исламская историография и «булгарская» идентичность у татар и башкир в России. — Казань, 2008. — С. 118.Кузеев Р. Г. М .: Наука, 1974. — 572 с.Руденко С. И. ISBN 5-295-03899-8 .Антропология башкир / М. А. Бермишева, В. А. Иванов, Г. А. Киньябаева и др. . —СПб. : Алетейя, 2011. — 496 с. —ISBN 978-5-91419-386-4 .История башкирского народа: в 7 т. / гл. ред.М. М. Кульшарипов ; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. —М .: Наука, 2009. — Т. I. — 400 с. —ISBN 978-5-02-037010-4 .История башкирского народа: в 7 т. / гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2012. — Т. II. — 400 с. —ISBN 978-5-91608-100-8 .История башкирского народа: в 7 т. / гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2011. — Т. III. — 476 с. —ISBN 978-5-7501-1301-9 .История башкирского народа: в 7 т. / гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. —СПб. : Наука, 2011. — Т. IV. — 400 с. —ISBN 978-5-02-038276-3 .История башкирского народа: в 7 т. / гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2009. — Т. V. — 468 с. —ISBN 978-5-7501-1199-2 .История башкирского народа: в 7 т. / гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. —М .: Наука, 2009. — Т. VI. — 374 с. —ISBN 978-5-02-036494-3 .История башкирского народа: в 7 т. / гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2012. — Т. VII. — 424 с. —ISBN 978-5-4466-0040-3 .Военная история башкир: энциклопедия / гл. ред.А. З. Асфандияров . — Уфа: НИК «Башкирская энциклопедия», 2013. — 432 с. —ISBN 978-5-4466-0040-3 . 
.PNG)
.svg)
