|
| Ябай матдәнең тышҡы күренеше |
|---|
 Йомшаҡ, еңел, көмөш-аҡ төҫтәге металл |
| Атом үҙенсәлектәре |
|---|
| Исеме,символы,номеры | Алюминий / Aluminium (Al), 13 |
|---|
| Төркөм,период, блок | 13, 3, |
|---|
Атом массаһы
(моляр массаһы) | 26,981539а. м. б. (г/моль) |
|---|
| Электрон конфигурация | [Ne] 3s2 3p1 |
|---|
| Электрон тышсаһындаэлектрондар | 2, 8, 3 |
|---|
| Атом радиусы | 143пм |
|---|
| Химик үҙенсәлектәре |
|---|
| Ковалент радиус | 118пм |
|---|
| Ван-дер-Ваальс радиусы | 140пм |
|---|
| Ион радиусы | 51 (+3e)пм |
|---|
| Электроотиҫкәрелек | 1,61 (Полинг шкалаһы) |
|---|
| Электрод потенциалы | -1,66 в |
|---|
| Окисланыу дәрәжәһе | 3 |
|---|
| Ионлашыу энергияһы | 1-я: 577,2 (5,98)кДж/моль (эВ)
2-я: 577,2 (5,98)кДж/моль (эВ) |
|---|
| Ябай матдәнең термодинамик үҙенсәлектәре |
|---|
| Термодинамик фаза | Ҡаты |
|---|
| Тығыҙлыҡ (н. ш.) | 2,6989 г/см³ |
|---|
| Иреү температураһы | 660 °C, 933,5K |
|---|
| Ҡайнау температураһы | 2518,82 °C, 2792K |
|---|
| Иреү йылылығы | 10,75 кДж/моль |
|---|
| Парға әйләнеү йылылығы | 284,1 кДж/моль |
|---|
| Моляр йылы һыйышлығы | 24,35[1] Дж/(K·моль) |
|---|
| Моляр күләм | 10,0см³/моль |
|---|
| Ябай матдәнең кристалл рәшәткәһе |
|---|
| Рәшәткә структураһы | кубик |
|---|
| Рәшәткә параметры | 4,050Å |
|---|
| Дебай температураһы | 394K |
|---|
| Башҡа характеристикалар |
|---|
| Йылы үткәреүсәнлек | (300 K) 237 Вт/(м·К) |
|---|
| Тауыш тиҙлеге | 5200м/с |
|---|
Алюми́ний —Д. И. Менделеевтың химик элементтарҙың периодик системаһыда 13 һанлы химик элемент. Периодик таблицала өсөнсө периодтың өсөнсө төркөмөнөң төп подгруппаһында (кесе төркөмсәһендә) тора.Al билдәһе менән билдәләнә.Еңел металдар төркөмөнә ҡарай. Киң таралған металл. Ер ҡабығындакислородтан һәмкремнийҙан ҡала өсөнсө урында тора.
Алюминийябай матдә (CAS-номер: 7429-90-5) — еңел,парамагнитлыметалл, көмөш аҡтөҫтә, механик эшкәртеүгә, иретеп ҡойоп формалаштырыуға еңел бирелә. Алюминий йылы һәм электр ағымын (ток) яҡшы үткәрә. Сөнки уны эшкәрткән саҡта яҡшы һаҡлаусы тышсаһы барлыҡҡа килә.
Иң беренселәрҙән булып уны дат физигыГанс Эрстед таба.1825 йылдаКалийамальгамаһының алюмин хлоридына тәьҫиренән һәм унантерегөмөштө айырып алыуҙан һуң килеп сыҡан. Атамаһылат. aluminis —асыуташ,әсеүташ һүҙенән барлыҡҡа килгән.
Беренсе тапҡыр алюминды 1854 йылда ярым сәнәғәттәФёлер ысулы менән Сент-Клер Девиль ала, улкалийҙы хәүефһеҙерәкнатрийға алмаштыра. Бер йылдан һуң, 1855 йылда, Париж күргәҙмәһендә металл киҫәген күрһәтә, ә 1856 йылда алюмин-натрий хлоридының икеләтә тоҙо электролизлау ярҙамында алюмин алыуға өлгәшә.
Глиноземдан (тупраҡта булған алюмин оксиды)электролиз ярҙамында алюмин алыу ысулын сәнәғәт кимәлендә үҙләштергәнгә тиклем был металл алтынға ҡарағанда ҡиммәтерәк була. 1889 йылда инглиздәр рәсәй химигыД. И. Менделеевҡа бай бүләк бүләк бирергә теләп, уға аналитик үлсәүдәр бүләк итә, үлсәүҙең бер стаканыалтын, икенсе алюмин була.[2][3]
Ул ваҡытты Рәсәйҙә алюминды «балсыҡтан алынған көмөш» тип атайҙар, сөки балсыҡтың төп өлөшө глинозем Al2O3 була. Al2O3 иретмәһенән криолитта сәнәғәт масштабында алюмин алыу ысулын1886 йылда бер юлы Ч. Холл һәм П. Эру аса.
Алюмин һәм калий ҡушма тоҙҙары боронғо замандан уҡ билдәлеәсеүуташ KAl(SO4)2 • 12H2O.
Яңыса эшкәртеү ысулы американлыЧарльз Холл һәм французПол Эру тарафынын 1886 йылда эшкәртелә. Ул алюмин оксидын Al2O3криолит Na3AlF6 иретмәһендә эҙмә эҙлекле электролиз ярҙамындакокс йәкиграфит электродтарын файҙаланыуҙан барлыҡҡа килә. Былай эшкәртеү бик күп электр энергияһын талап итә. Шуға күрә улXX быуатта ғына файҙаланыла. 1000 кг сеймал алюмин алыу өсөн 1920 кг балсыҡ, 65 кг криолит, 35 кг алюмин фториды, 600 кг анод массаһы һәм 17 мең кВт сәғәт электр энергияһының даими ағымы (ток) кәрәк була.[4]
Ер ҡабығында таралыуы буйынса металдар араһында 1-се һәм элементтар араһында 3-сө урынды биләй,кислород һәмкремнийҙарҙан ғына ҡалыша. Төрлө тикшеренеүселәр фекеренсә, ер ҡабығында алюминдың күпләп концентрацияһы 7,45 проценттан 8,14 %-ҡа тиклем баһалана[5].
Тәбиғәттә алюмин химик әүҙемлеге юғары булыу сәбәпле, тик ҡушылмалар рәүешендә генә барлыҡҡа килә. Алюминдың ҡайһы бер тәбиғи файҙалы ҡаҙылмалары:
- Боксит — Al2O3 · H2O (SiO2, Fe2O3, CaCO3 ҡушылмаһы менән)
- Нефелин — KNa3[AlSiO4]4
- Алунит — (Na,K)2SO4·Al2(SO4)3·4Al(OH)3
- Глинозём (каолин менән ҡом ҡ SiO2,эзбизташ CaCO3,магнезит MgCO3 иҙмәләре)
- Корунд (сапфир,рубин,наждак) — Al2O3
- Ҡыр шпаты — (K,Na)2O·Al2O3·6SiO2, Ca[Al2Si2O8]
- Каолинит — Al2O3·2SiO2 · 2H2O
- Берилл (зөбәржәт,аквамарин) — 3ВеО · Al2О3 · 6SiO2
- Хризоберилл (александрит) — BeAl2O4.
Вулкан ауыҙындаҡайтарыу реакцияһы һөҙөмтәһендә алюмин самородогы табылған осраҡтар бар.[6]Тәбиғи һыуҙарҙа алюмин аҙ ағыулы химик берләшмәләр, мәҫәлән,алюмин фториды рәүешендә була. Катион йәки аниондың төрө, беренсенән, һыуҙыңәселегенә бәйле. Рәсәй һыу объекттарында алюмин концентрацияһы от 0,001 — 10 мг/л тиклем тәшкил итә.Диңгеҙ һыуында уның концентрацияһы 0,01 мг/Л[7].
Тәбиғи алюмин тулыһынса тиерлек берҙәм тотороҡло27Al изотобынан тора,26Al эҙҙәре бар. Был иң оҙаҡ йәшәгән радиоактив изотоп, ярым тарҡылыу ваҡыты 720 000 йыл, атмосферала40Ar юғары энергиялы космис нурланышы протондары менән бәрелешкәндә барлыҡҡа килә.
Алюминий-тәбиғәттә киң таралған элементарҙын береһе.
- ↑Химическая энциклопедия. В 5-ти т / Редкол.: Кнунянц И. Л. (гл. ред.). —М.: Советская энциклопедия, 1988. — Т. 1. — С. 116. — 623 с. —100 000 экз.
- ↑Фиалков Ю. Я. Девятый знак. —М.:Детгиз, 1963. — С. 133.Архивированная копия (билдәһеҙ). Дата обращения: 13 март 2015. Архивировано 1 апрель 2015 года. 2015 йыл 1 апрельархивланған.
- ↑Урок № 49. Алюминий 2015 йыл 28 февральархивланған..
- ↑Краткая химическая энциклопедия. Т. 1 (А—Е). — М.: Советская энциклопедия. 1961
- ↑Короновский Н. В., Якушова А. Ф.Основы геологии 2009 йыл 24 майархивланған..
- ↑Олейников Б. В. и др.Алюминий — новый минерал класса самородных элементов // Записки ВМО. — 1984, ч. CXIII, вып. 2, с. 210—215.
- ↑J. P. Riley, G. Skirrow. Chemical Oceanography, V. 1, 1965.
