جوغرافیا (یونانجا:γεωγραφία، یئرین تصویری،γεια — یئر، توْرپاق وγραφειν — یازماق، تصویر اتمک) — طبیعی و اۆرتیم (تولید) اراضی کومپلکسلرینی و اوْنلارین کومپوننتلرینی تدقیق ائد‌ن طبیعت و اجتماعی علملر سیستمی. طبیعت و اجتماعی جوغرافیا علملرینین واحید سیستم شکلین‌ده‌کی بیرلیگی.[۱]
ایلک اوّل جوغرافیا یئر حاقیندا انسیکلوپدیک علم اوْلموش‌دور. دیفرن‌ساسیا پروسسین‌ده بیرینجی نؤوبه‌ده ایکی اساس قوْلا آیریلدی: فیزیکی جوغرافیا و ایقتیصادی جوغرافیا. بونون سببی همین عالیملرین اؤیرندیگی اوْبیکتلرین مۆختلیف لیگی ایدی.فیزیکی جوغرافیا طبیعت علملرینین کشف اتدیکلری قانونلاری رهبر توتور،اقتصادی جوغرافیا ایسه اجتماعی علم‌دیر. ایقتیصادی جوغرافیا اجتماعی استهصالات-صنایعنی، کند چیفتلیک (مزرعه)ینی، بیرده اهالینی، اوْنلارین یئرله‌شمه‌سینی و استهصالات-اراضی کومپلکسلرینی اؤیرنیر. ایقتیصادی جوغرافیا دا فیزیکی جوغرافیا کیمی عمومی و بؤلگه حیصّه لره آیریلیر.
جوغرافیا علملری سیستمینه بیردهکارتوقرافیا داخیل‌دیر. بۇ علم تکنیکی علم‌دیر، لاکین اوْ، جوغرافیانین اینکیشافینا سبب اوْلموش، حتی بعضاً اوْنو قاباقلامیش‌دیر. اوْنون اساس آماچ طبیعت اوْبیکتلرینین، حادثه‌لرینین و جمعیتین مکانجا یئرله‌شمه‌سینی، اۇیغونلاشماسینی، قارشیلیق‌لی علاقه‌سینی، دَییشمه‌سینی عکس و تدقیق ائتمک‌دن عبارت‌دیر.[۲]
ارکه‌ن اوْرتا عصرلرده آوروپادا علم و مدنیت دینین تأثیری آلتیندا دورغونلوغا اۇغرادی. قولدارلیق دؤورونون مۆترقّی علمی فیکیرلری یاددان چیخیردی. هر جور طبیعی پروسسلر و حادثه‌لرین باش ورمه‌سی مادی وارلیقلارین یارانماسی حاقین‌داکی فیکیرلر اللهین ایراده‌سی ایله باغ‌لانیر، دینی افسانه‌لر ایله الاقلندیریلیردی.
آوروپا اؤلکه‌لرین‌دن فرق‌لی اوْلاراق عرب اؤلکه‌لرین‌ده، یاخین شرقین و اوْرتا آسیانین دیگر اؤلکه‌لرین‌ده آنتیک یونان و روم جوغرافیاسینین ارثی هیفز ائدیلیب ساخلانیلیر، اوْنون ان یاخشی نومونه‌لری عرب دیلینه ترجومه ائدیلیردی.عربخیلافتاینین یارانماسی عربلرین عربیستان یاریماداسین‌دان بۆتون یاخین و اوْرتا شرق اؤلکه‌لرینه،مرکزی آسیایا،شیمالی آفریقا و گونئی آوروپایا یاییلماسینا ایمکان ورمیشdir.VIII-۹-جو عصرلرده عرب خیلافتین‌ده علم و مدنیت یۆکسک اینکیشاف سوییه‌سینه چاتمیش‌دیr.IX عصرده ابن خوردادبی(۸۲۰-۹۱۲)عربجه "یوللار و مملکتلر حاقیندا کیتاب" اثرینین یازمیش‌دیر.اثرین اساس مزمونونو باغداددان شیمالا، مرکزی آسیایا قدر و جنوب‌دان-هیندوستانا قدر یوللارین تصویری تشکیل دیر.X عصرین مهشور سییاهی ابن فادلان وولقا بویون‌دا یاشایان بولقارلار و پچنقلر،قارا دنیزین شیمالین‌دا یاشایان خالقلار حاقیندا زنگین معلوماتلار وریلمیش‌دیر.
ینی دؤورون ایلک عصرلری (XV-۱۶-جی عصرلر) آوروپا صنایع‌سینین و تیجارتین اینکیشافی، بیلیمین و مدنیتین سۆرعت‌لی یوکسلیشی ایله کاراکتریزه اوْلونوردو.بؤیوک جوغرافی کشفلرین تاریخینه اساس‌لی دقت یتیریلمه‌سی اوْنونلا باغلی‌دیر کی، بیرینجی‌سی، بۇ کشفلر جوغرافی ایدیالارین ایر‌لییه دوغرو اینکیشافی نتیجه‌سینده مۆمکون اوْلموش‌دور، ایکینجی‌سی، جوغرافی کشفلر اؤز نؤوبه‌سین‌ده ینی جوغرافی ایدیالارین اینکیشافینا گۆج‌لو تأثیر گؤسترمیش‌دیر.بؤیوک جوغرافی کشفلرین ایلکین مرحله‌سین‌ده بیر سیرا سببلر اۆزون‌دنایسپانیا وپورتوقال دیگر اؤلکه‌لرله مؤ قایسه‌ده قارشی‌دا دوران مورکّب وظیفه‌لرین یئرینه یتیریلمه‌سینه داها چوْخ حاضیر ایدیلر. محض بۇ ایکی پیرنی اؤلکه‌سینین سییاهلاری بیر نئچه اوْن ایللیکلرده آفریقانین اطرافینی دولانماقلا شرق اؤلکه‌لرینه و آمریکایا گئدن یوللاری کشف اتمیشلر، شرق یولونون آختاریشی ایله اوْنلار هیندوستانی و غرب یولونون آختاریشی ایله ایسه ایکی بؤیوک ماتریکی - شیمالی و گونئی آمریکانی کشف ائتدیلر و اؤیره‌ن‌دیلر.
لاکین ۱۶-جی عصرین اوْرتالارین‌دان باشلایاراق پیرنی اؤلکه‌لری ضبط اتدیکلری سروتلر ایله مهدودلاشاراق، ینی توْرپاقلار آختاریشین‌دان ایمتیناع ائتدیلر و اساس دقتی توتوقلاری یئرلری الده ساخلاماغا یؤنلت‌دیلر. گؤستریله‌ن واخت‌دان سوْنرا اوْنلارین یئرینه داها گۆج‌لو اوْلاناینگیلیس وهولند گلدی.
هیندوستانا یول آختاران دیاش بارتولومو (۱۴۵۰-۱۵۰۰) ایلک دفعه ۱۴۸۷-۱۴۸۸-جی ایللرده آفریقانین جنوب اۇجقارلارین‌دان کچه‌رک ایندییه قدر قاپالی حساب اوْلونان هیند اوقیانوسینا چیخیر. لاکین گۆج‌لو فیرتینالار اوْنون گمیلرینی الده‌ن اله سالیر کی، اوْ، همه‌ن بورنو «فیرتینا بورنو» آدلاندیریر. اما ایندی بیز جوغرافیا خریطه‌لرین‌ده بۇ آدا راست گلمیریک، اوْنا گؤره کی، پورتوقال کرالی ۲-جی ژوان «فیرتینا بورنو»نو «اۆمود بورنو» آدلاندیرماغی امر ادیر. چونکی دیاشین کشفی پورتوقال لیلارا زنگین هیندوستانا دنیز یولو ایله گدیب چیخماق اۆمیدینی وریردی.
خریستوفور کولومبون ۱۴۹۲-جی ایلده ایلک دفعه آتلانتیک اوقیانوسینی اۆزوب کچمه‌سی بؤیوک جوغرافی کشفلرین باشلانغیجی کیمی قبول اوْلونور (شکیل ۱۰). آمریکا ساحللرینه یاخینلاشان کولومبون گمیلری ایلک دفعه اوْلاراق ۱۲ اۇکتوبر ۱۴۹۲-جی ایلده ساحل‌ده قورونو گؤرورلر و سوْنراکی گون اؤزلرینین کشف اتدیکلری تورپاغا آیاق باساراق اوْنو وست-ایندییا آدلان‌دیریرلار. بۇ، بیرینجی سیاهتی زامانی (۱۴۹۲-۱۴۹۳-جو ایللر) X.Kolumb باهام، کوبا و هایتی (اسپانیولا) آدالارینی کشف ادیر.
اوْنون ایکینجی سیاهتی (۱۴۹۳-۱۴۹۶-جی ایل) کیچیک آنتیل آدالارینین بیر قروپونون، پورتو-ریکو و یامایکا آدالارینین کشفینه گتیریب چیخاریر؛ بۇندان باشقا کوبانین جنوب ساحللرینی تدقیق ادیر (ماتریکین بیر حیصّه سی کیمی باشا دوشوردو).اۆچونجو سیاهتی (۱۴۹۸-۱۵۰۰-جو ایل) زامانی گونئی آمریکا ماتریکینین شیمال ساحللرین‌ده‌کی اوْرینوکو چایینین آغزی و ترینیداد آداسی کشف اوْلونور.
کولومب گونئی آمریکا ماتریکینین ساحللرین‌ده اوْلسا دا، اوْنو کؤهنه دونیانین بیر آداسی حساب ادیردی و ینی دونیانی کشف اتدیینی هچ تصوّورونه بئله گتیرمیردی.
دؤردونجو سیاهتی زامانی (۱۵۰۲-۱۵۰۴-جو ایلده) اوْ، مرکزی آمریکانین ۲ مین km. اۇزونلوغون‌داکی ساحللرینی کشف ادیر و پاناما برزخینه یاخین حیصّه دن غربه یول آختاریر. X.Kolumb داها سوْنرا هوندوراس نیکاراقوا، کوستا-ریکا و پاناما ساهیلبویو اۆز‌رک جنوب-شرقه گدیب دارین کؤرفزینه چیخیر.
وارلی ایسپانیا گمی صاحبلری ۱۴۹۹-۱۵۰۰-جو ایللردهآمریقو وسپوچ‌چینین ایشتیراکی ایله گونئی آمریکایا دؤرد اکسپ‌دی‌سییا تشکیل ائدیرلر. اوْنلار ۷۰۰-۸۰۰ میل اۇزونلوغون‌دا ساحللری اؤیره‌نیرلر و آمازون چایینین آغزینی کشف ائدیرلر.
۱۴۹۷-جی ایلده کرال مانول واسکو دا قامانین (۱۴۶۹-۱۵۲۴) باشچی‌لیغی آلتیندا هیندوستانا اکسپ‌دی‌سییا گؤن‌دهrir.Afrikanین شرق ساحلی بویو اۆز‌رک موزامبیک آدالارینا گلیر و بورادا اوْ قیزغین تیجارت اد‌ن عرب تاجیرلرینی گؤرور. شیمال ایستیقامتین‌ده اۆز‌ن واسکو دا قاما مالین‌دا لیمانینا گلیب چاتیر. بورادا پورتوقال لیلار یئرلی حؤکمدارلارین کمکی ایله ان ماهیر عرب لوسمانی و کارتوقرافی حساب اوْلونان احمد ابن-مجی‌دی اؤزلرینه بلدچی گؤتورورلر. واسکو دا قاما اوْنون کمکی و موسسون-سمت (مئی آیی) کولکلرین‌دن ایستیفاده اد‌رک ۱۴۹۸-جی ایلده هیندوستان ساحللرینه گلیب چاتیر. اوْ، یئرلی تاجیرلرله آلور اد‌رک، ادویات، قیزیل و باهالی داش-قاشلا اؤز گمیلرینی یوکلییر و ینه ده موسسون کولکلرین‌دن ایستیفاده اد‌رک گرییه – آفریقا ساحللرینه و اوْرادان ایسه ۱۴۹۹-جو ایلده پورتوقال یا قایی‌دیر. بئله‌لیکله، واسکو دا قاما آفریقا اطرافینا جنوب‌دان دولاناراق دنیز یولو ایله هیندوستانا گلمیش ایلک آوروپالی حساب اوْلونور. بۇ تکجه پورتوقال تاریخین‌ده دییل، دونیا تیجارتی تاریخین‌ده ده اؤ‌نملی بیر حادثه ایدی. همین واخت‌دان باشلایاراق سوویش کانالی (۱۸۶۹) آچیلانادک، آوروپا ایله هیندوستان و چین آراسیندا تیجارت اوّلکی کیمی آرالیق دنیزی ایله یوخ، آتلانتیک اوقیانوسی – اۆمید بورنو یانین‌دان کچه‌ن دنیز یولو ایله آپاریل‌دی. ینی آچیلان بۇ دنیز یولو تاریخی ایپک یولونون دا تنززولونه سبب اوْلدو. سوسیال-سیاسی باخیم‌دان ایسه هیندوستان تالان و ایشغالینین باشلانغیجینی قوْیدو.
فرنان ماگللان (۱۴۸۰-۱۵۲۱) ۱۵۱۹-جو ایلین ۲۰ سپتامبرین‌دا بش گمی ایله ایسپانیادان ایلک دونیا سیاهتینه یولا دوشور. آتلانتیک اوقیانوسینی کچدیک‌دن سوْنرا ماگللان گونئی آمریکا ساحللری بویو اۆز‌رک غربه گئدن بوغازی آختاریر و نهایت ۵۲۰ سی.ا. ایندی اوْنون آدینی داشییان ماگللان بوغازینی بؤیوک چتین‌لیکله کچه‌رک اوقیانوس انگین‌لیکلرینه چیخیر. دار، قاران‌لیق بوغاز دؤنگه‌لرین‌دن ساکیت بیر اوقیانوسا چیخان اکسپ‌دی‌سییا ایشتیراک‌چیلارین‌دا خوش تسسورات یارانیر و بۇ اوقیانوسی ساکیت اوقیانوس آدلان‌دیریرلار. دونیادا ایلک دفعه ساکیت اوقیانوسین ان انلی یئرین‌دن اۆزوب کچه‌ن ماگللانین گمیلری خوش و آجی گونلری یاشاماقلا دؤرد آیدان سورا گلیب ایندیکی فیلیپین آدالارینا چیخیرلار. بورادا ماگللان یئرلی طایفه لر آراسیندا گئدن ووروشمایا قوشولور و ۲۷ آوریل ۱۵۲۱-جی ایلده اؤلدورولور.
اوْن سککیزینجی عصرین اوْرتاسی و اوْن دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا آوروپانین بیر سیرا اؤلکه‌لرین‌ده صنایع اینقیلابی باش وریر، کاپیتالیزم سۆرعتله اینکیشاف ادیر و اوْنون تکنیکی بازاسی مؤحکم‌لنیر. بۇ دؤورده، خصوصیله اینگیلیس چوْخ گۆج‌لنیر و اؤز رقیبلرینی سیخیش‌دیراراق دونیانین ان بؤیوک موستملکه‌چی دؤولتینه چوریلیر.
جیمس کوک (۱۷۲۸-۱۷۷۹) گؤرکه‌م‌لی اینگیلیس دنیز سییاهی اوْلوب، دونیا سییاهلاری آراسیندا آدی کولومب و ماگللان‌دان سوْنرا اۆچونجو چکیلیر. جیمس کوک ایلک دفعه هم آرکتیکا و هم ده آنتارکتی‌دادا اوْلموش، ایلک دفعه جنوب قوتب دایره‌سینی کسیب کچمیش، اوْنون گمیلری اۆچ دفعه یئر کوره‌سینی دولانمیش و آلتی دفعه اکوادورو کسمیش‌دیر. کوکون آپاردیغی جوغرافی کشفلرین سیاهی‌سینی توتماغین اؤزو چوْخ واخت طلب ادردی. بؤیوک اینگیلیس سییاهی اوتریشنین بۆتون شرق ساحللرینی، ینی کالدونییانی، هاوای، گونئی گورژی، ینی زلان‌دییا و س. آدالاری کشف ادیب. فاکتیکی اوْلاراق کوک ایلک دفعه اوقیانوسیوانی دونیایا تانی‌دانلاردان اوْلموش‌دور.
اوْنون حیاتا کچیردیی ان بؤیوک کشفلر سایه‌سین‌ده یئرین جنوب یاریمکوره‌سینین خریطه‌سی اؤزونون مۆعاصیر شکلینی آلا بیلمیش‌دیر. کوک بؤیوک علمی نتیجه‌لر وره‌ن اۆچ دونیا سیاهتی اتمیش‌دیر.
۱۸۱۹-۱۸۲۱-جی ایللرده روسیه دؤولتی F.F.Bellinshauzen و M.P.Lazaryevin باشچی‌لیغی ایله ناملوم جنوب ماتریکینین آختاریشینا اکسپ‌دی‌سییا گؤندریر. اوْنلارین گمیلری بۇ ناملوم ماتریکین اطرافینا فیرلانیر، بش دفعه ساحله چوْخ یاخینلاشیر و آنتارکتیکانین سولارین‌دا چوْخ‌لو ینی آدالار کشف ادیر. اکسپ‌دی‌سییانین آنتارکتی‌دا ساحللرینه ایلک دفعه یاخینلاشدیغی گون-۲۸ ژانویه ۱۸۲۰-جی ایل اوْنون کشف اوْلونما تاریخی کیمی قبول اوْلونور. سوْنرالار بیر سیرا دیگر اکسپ‌دی‌سییالاردا ایشتیراک اتمیش F.F.Bellinshauzeni سونونجو بؤیوک دنیز سییاهی آدلان‌دیرماق اوْلار. یئرین آخیرینجی ماتریکی آرتیق کشف اوْلونموش‌دور.
۱۹-جو عصرین سوْنونا یاخین یئرین قوتبلرینی کشف ائتمک اۇغرون‌دا موباریزه اؤزونون کولمیناسییا نقطه‌سینه چاتیر. اؤزو ده بۇ یاریش‌دا اؤن پلانا علمی ماراقلاردان داها چوْخ یوخ، میلّی و شخصی نفوذلار چکیلمیشdir.Amerikalیروبرت پیری (۱۸۵۶-۱۹۲۰) حیاتینین ۲۳ ایلینی شیمال قوتبونون اؤیرنیلمه‌سینه حصر اتمیش‌دیر. بیر نئچه جدی جهتلردن سوْنرا روبرت پیری نهایت، ۱۹۰۹-جو ایلده تاریخ‌ده ایلک دفعه اوْلاراق شیمال قوتبون‌ده اوْلور.
جنوب قوتبونه ایسه کیمین تز چاتاجاغی اۇغرون‌دا گئدن موباریزه فاجعه ایله نتیجه‌لنیر. نوروژ‌لیرائول آموندسنین باشچی‌لیق اتدیی اکسپ‌دی‌سییا ایتلر قوشولموش خیزکلرله ۱۹۱۱-جی ایلین دسامبرین‌دا جنوب قوتبونه چاتیر، اوْرادا مکتوب و چادیر قویوب گری دؤنور. آت قوشقو حئیوانلاری قوشولموش خیزکله یولا دۆشه‌ن اینگیلیسروبرت سکوتون (۱۸۶۸-۱۹۱۲) اکسپ‌دی‌سییاسی بیر آیدان سوْنرا گلیب جنوب قوتبونه چاتیر و بورادا نوروژ بایراغینی گؤرور. اینگیلیس لر گجیکدیکلرینه گؤره معنوی جهت‌دن درین سارسینتی کچیریرلر و گری قاییدارکه‌ن یول‌دا هلاک اوْلورلار.
بئله‌لیکله، قوتبلرین کشفی اۇغرون‌دا گئدن بؤیوک اپوپیا باشا چاتیر، لاکین همین دؤورده اوْنلارین علمی جهت‌دن اؤیرنیلمه‌سی هله آپاریلمیردی. یالنیز سوْنرالار ینی تکنیکی آوادان‌لیقلارلا تجهیز اوْلونان اکسپ‌دی‌سییالار آرکتیکا و آنتارکتیکانین اساس‌لی اؤیرنیلمه‌سینه باشلاییرلار.
