Azərbaycan dili geneoloji bölgüyə əsasəntürk dillərinə mənsubdur. Buna görə də, Azərbaycan türkcəsi olaraq adlandırılır. Başqa dil qruplarında olduğu kimi, bu qrupa daxil edilən dillər də bir-birinə leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən çox yaxındır. Dialektlər bir-birindən fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər.
Ənənəvi-morfoloji və ya tipoloji təsnifat baxımından Azərbaycan dili iltisaqi (aqlütinativ) dillər qrupuna daxildir. İnsirafi (flektiv) dillərdən fərqli olaraq Azərbaycan dilində bütün söz kökləri leksik və qrammatik mənası olan müstəqil sözlərdir, qrammatik mənalar və qrammatik əlaqələr isə həmişə söz kökündən və əsasından sonra gələn təkmənalı (monosemantik) şəkilçilər vasitəsilə ifadə edilir.
Dillərin yaranması, ağacın qol-budağa ayrılmasına bənzədilə bilər. Məsələn, əski türk dili V–X əsrlərdəoğuz,qıpçaq,qarluq və başqa qollara ayrılır. Sonra bu dillər də ayrı-ayrı dillərə ayrılmağa başlayır.[9] X–XV yüzilliklərdə oğuz dili şərqi (türkmən dili) və qərbi (Azərbaycan vəAnadolu şivələri) olaraq iki qola ayrılır. XVII–XX əsrlərdə isə qərbi oğuz qolu Azərbaycan dilinə və Türkiyə türkcəsinə ayrılmağa başlayır.[10] Paralel olaraq, qıpçaq qolundanqazax,qırğız,tatar,başqırd,qumuq; qarluq qolundan isəözbək vəuyğur dili yaranır.
Azərbaycan dili, digər türk dilləri kimiaqqlütinativ dildir yəni,flektivHind-Avropa vəsami dillərindən fərqli olaraq Azərbaycan dilində bütün söz kökləri öz mənası olan müstəqil sözlərdir, qrammatik mənalar və əlaqələr isə həmişə söz kökündən sonra gələn təkmənalı şəkilçilərin köməyi ilə ifadə edilir. Müqayisə üçün, flektivərəb dilində sözlər, sözün kökündəki səslərin dəyişməsi ilə düzəlir (məsələn:hökm — hakim — məhkəmə — məhkum — mühakimə, kitab — katib — kütüb). Hind-Avropa dilləri isə ön şəkilçilər, son şəkilçilər, sonluqlar, ədatlar və ya söz birləşmələrin vasitələri ilə sözdüzəldici və sözdəyişdirici formalar əmələ gətirir (məsələn:lingua — bilingual — bilingualism). Azərbaycan dilinin təkcə son şəkilçilərin köməyi ilə ifadə olunma gücü, aşağıdakı nümunə ilə göstərilə bilər:
Are you one of those who are living in the village?
Sind Sie eine(r) von denen, die in dem Dorf leben?
Являетесь ли вы одними из тех, кто живет в (этой) деревне?
Azərbaycan dili Hind-Avropa, ərəb və çin dillərindən fərqli olaraq qarışıq və mürəkkəb dil qaydaları az olan, təbii istisnaları olmayan, nizamlı və bütöv bir dildir. Bu qayda və qanunlara diqqət, genişlik və asanlıq riyaziyyat qaydalarına bənzəyir.[11]
Azərbaycanda türk dilinin dövlət dili elan olunması haqqında qərar, 1918.Ə. Dəmirçizadənin ibtidai siniflər üçün türk dili (Azərbaycan dili) dərsliyi. Azərnəşr, Bakı 1936.
Azərbaycan dili 1924-cü ildən 1937-ci ilə qədərtürki,türk dili, rus dilində yazılmış əsərlərdə isə "tatar dili", "Qafqaz tatarlarının dili" adlandırılmışdır.[12] Azərbaycan dili, dövlət sənədlərdə və yazılı ədəbiyyatda aşağıdakı formalarda qeyd olunmuşdu:
1918-ci ildəAzərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranandan az sonra Azərbaycanda kargüzarlığıntürki dilində aparılması ilə bağlı qərar qəbul etdi.[21]
1921-ci ildəNəriman Nərimanov,Dadaş Bünyadzadə ilə birgəAzərbaycan SSR-də dövlət dilinintürk dili olması ilə bağlı dekret imzaladılar. 1921-ci ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul olundu və oraya dövlət dili haqqında maddə salınmadı.
1924-cü ildə Mərkəzi İcraiyyə KomitəsininAzərbaycan SSR-də dövlət dilinintürk dili olması ilə bağlı qərarı qəbul olundu.
1936-cı ildə Azərbaycanın yeni Konstitusiya layihəsi hazırlanarkən orada Azərbaycanın dövlət dilitürk dili kimi qeyd edildi.
1937-ci ildə vəziyyət kökündən dəyişdi. Bu ildə qəbul olunmuş konstitusiyada dövlət dili anlayışı yer almır və aşağıdakı qərarlar tətbiq olunur (tarixi mənbələrin çoxu, bu qərarların birbaşaStalin tərəfindən alındığını iddia edir):
Təsvirlərdə və məhkəmə dilinə aid maddədətürk dili ifadəsiAzərbaycan dili ifadəsi ilə əvəz edilir;
Latın əlifbasının kiril əlifbası ilə əvəzolunması layihəsi başlayır;
Ədəbi dilin qrammatikası bir az da xalq dilinə uyğunlaşdırılmağa başlanılır və müəyyən terminlər ruslaşdırılır. (məsələn:sınıf, hafta kimi sözlər artıqsinif, həftə formasında;baqmaq, qorqmalıyız, gəlməği kimi sözlər artıqbaxmaq, qorxmalıyıq, gəlməyi formasında;Cumhuriyyət, tiyatro, firqə kimi sözlərRespublika, teatr, partiya formasında yazılmağa başlayır).[22]
1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına aşağıdakı məzmunda maddə əlavə edildi: "Azərbaycanın dövlət diliAzərbaycan dilidir…"[24] Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan SSRİ-nin üç yeganə respublikası idi ki, Konstitusiyalarında titul dilləri rəsmi dil kimi qeyd olurdu.[25]
1992-ci ildə Azərbaycan Respublikasının müstəqillik əldə etdikdən sonra, prezidentƏbülfəz Elçibəy Azərbaycan dilinin yenidən türk dili adlandırılması haqqında bəyannamə imzaladı.
1995-ci ildə referendumla qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 21-ci maddəsində dilimizin adıAzərbaycan dili kimi qeyd olundu.[2]
Beləliklə, dövlət dilinə həsr edilmiş bütün iclaslarda demokratik şərait yaradıldığından müxtəlif fikirlər özünü göstərdi:
Y. Kərimovun ibtidai siniflər üçün 1992–1995 arasında işlənilən Azərbaycan dili dərsliyi. Maarif, Bakı 1993.
Gəlin türkdilli xalqlara baxaq. Bəli, biz türkdilli xalqlardan biriyik və türk mənşəli xalqıq. Kökümüz birdir. Özbək dili var, qazax dili var, qırğız dili var, tatar dili var, başqırd dili var, türkmən dili var, kumık dili var. Demək, bu türkdilli xalqların da hər birinin dilinin öz adı var. Türkdilli xalqlarda tatar dili də var, o biri qrup dillər var, onların da hər biri bu qrupa daxildir, amma hər birinin öz adı var… Axı nə təhər Azərbaycan türkcəsi? Millətimiz nədir? Azərbaycan türkü. Nə təhər bu millətin iki adı olsun? Bəs niyə özbək özünə demir ki, Özbəkistan türkü, tatar niyə demir ki, Tatarıstan türküyəm.… taleyimiz belə gətirib ki, məsələn, bizə tatar deyiblər, amma biz tatar deyilik axı. Neçə illər bizə tatar deyiblər. Elə Həsən bəy Zərdabi də özünə tatar deyibdir, o birisilər də özlərinə tatar deyiblər Bu Bakıda, Azərbaycanda bir belə azərbaycanlı ziyalı olduğu halda məktəblər açılmışdı — "russko-tatarskaya şkola"… Mən bununla sadəcə demək istəyirəm ki, bizim taleyimiz belə olubdur. Rusiyada bizə tatar deyiblər. Rusiyanın burada qubernatorları bizə tatar deyiblər. Ondan sonra 1918-ci ildən 1936-cı ilə qədər türk deyilib. 60 ildir biz "Azərbaycan dili", "azərbaycanlı" deyirik. İndi bəs nə edək? Bunlara cavab olmalıdır ki, bir qərar qəbul edək.
Məsələnin ciddiliyini nəzərə alan dövlət rəhbəri mütəxəssislərin iştirakı ilə geniş müzakirələr keçirdi və həmin müzakirələr mövcud problemlərin həlli üçün kifayət qədər məhsuldar oldu. Həmin müzakirələr göstərdi ki, yalnız milli ictimai təfəkkür deyil, bilavasitə mütəxəssislər də ana dilinin qeyd-şərtsiz "türk dili" adlandırılmasının əleyhinədirlər. Buna səbəb isə:
iki müstəqil türk mənşəli dilin hər ikisinin eyni bir adla adlandırılması özünü doğrultmur və təcrübədə onları ayrı-ayrı adlarla (Azərbaycan türkcəsi — Türkiyə türkcəsi) adlandırmaq lazım gəlir;
Azərbaycan ərazisində yaşayan qeyri-türk mənşəli müxtəlif xalqlar, etnoslar (talışlar,tatlar,kürdlər,ləzgilər və s.) "Azərbaycan dili"nin "türk dili" adlandırılmasından hər hansı halda narahat olurlar, bir sıra qüvvələr isə bundan istifadə edərək "xırda millətçilik" hisslərini qızışdırırlar;
"Azərbaycan dili" adı artıq neçə on illərdir ki, uğurla işlənir, kifayət qədər böyük işlənmə təcrübəsinə malikdir.[27]
FransanınLe Monde qəzetinin 1880 və 2020-ci illər arasında Qafqazda türkdilli bölgələrinin azalmasını göstərən xəritəsi.
Azərbaycan türkcəsi 19-cu əsrə qədər günümüzün Azərbaycan sərhədlərindən xaric,bugünkü Ermənistan ərazilərində də geniş yayılmışdı. 1948–1994-cü illər arasında bir milyondan artıq Azərbaycanlı türk və Azərbaycanlı kürd,Zəngəzur,Göyçə vəQarabağda etnik təmizləmə nədəni ilə öz yaşayış məntəqələrini tərk etməli oldu. Beləliklə 1828-ci ildən başlayıb 1948–1989-cu illərdə başa çatan "Türksüz Ermənistan" sityasəti sayəsində Azərbaycan dili Qərbi Azərbaycanda artıq işlədilmir.[28]
Azərbaycan dili həmçinin Gürcüstanda,Kvemo-Kartli bölgəsində də yerli əhali üçün danışıq dili rolunu oynayır. 2014-cü ildə keçirilmiş əhali sayımlamasına görə Gürcüstanda yaşayan əhalinin230,000 nəfəri (6.2%-i) ana dili kimi Azərbaycan dilini göstərmişdi. Buna baxmayaraq, Gürcüstanda yaşayan Azərbaycanlılar öz dillərində təhsil almaqda çətinliklər çəkir. 1989-cu ildə Gürcüstanda Azərbaycan dilində tədris verən 189 məktəb və 7000-ə qədər müəllim var idisə, 2018-ci ildə məktəblərin sayı 80-ə, müəllimlərin sayı isə 3700-ə düşdü.
Bununla yanaşıTürkiyədə, 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan və İkinci Dünya müharibəsindən sonra gedən azərbaycanlı ailələrin sayı da yüksəkdir.
20-ci əsrin 90-cı illərindən başlayaraqRusiyaya gedən və indi orada qalıb yaşayanazərbaycanlılar da çoxdur. 2010-cu ildə aparan sayımlamalara görə, Rusiyada600,000 azərbaycanlı yaşayır (onlardan130,000 tarixi yurdları, Dağıstan Respublikası ərazisində yaşayanlardır) və onlardan Azərbaycan dilini bilən əhalinin sayı470,000 nəfər olmuşdu.[29]
İranda 2008-ci ildə türkdilli xalqların ostanlara görə coğrafi yayılması.
Rəsmi qaynaqlara görə, Azərbaycan türkcəsiİran İslam Respublikasında yaşayan 14[30]-23[31] milyon arasındaGüney Azərbaycanlı türkün ana dilidir (qeyri-rəsmi qanaqlara görə, bu say 30 milyondan çoxdur). İranda aşağıdakı ostanlarda Türk dili yerli əhali tərəfindən işlədilir:
Qeyd edək ki,İran İslam Respublikası Konstitusiyasının 15-ci maddəsi ilə qeyri-fars dillərin məhdud şəkildə tədrisinə icazə verilməsinə baxmayaraq, 1926-cı ildən İran hökuməti məktəblərdə türk dilində tədrisi de-fakto olaraq yasaqlamışdı.
İrandan başqa, Yaxın Şərqdəİraq da böyük türkdilli əhaliyə sahibdir. Bu dildən vaxtilə İraqa köçmüş 200 minə yaxın insan da ana dili kimi istifadə edir. Onlar özlərini kərkük və ya türkman adlandırır və əksəriyyətiKərkük vilayətində yaşayır.
klassik dövr (XIV–XVIII əsrlər): Azərbaycan və Anadolu şivələrin müxtəlif yerli dövlətlərin saray dillərinə çevrilməsi, saray dilinin xalq dilindən uzaqlaşması, əsas ədəbiyyat formasınınşeir olması.
yeni dövr (XVIII–XX əsrlər): ədəbi dilin saray dilindən uzaqlaşıb yenidən xalq dilinə yaxınlaşması, ilknəsr vədram əsərlərin yazılması, ilkqəzet vəjurnalların çap olunması, Azərbaycan dilinin qrammatika qanunlarını araşıdıranFənni-sərfi-Türki dərsliyinin çap olunması.
Yunan, ərəb, fars və çin tarixi mənbələrinə əsaslanaraq əski türk dilinin yayılma areallarını təxmini əks etdirən xəritə.
Azərbaycan dilinin yaranma tarixinintürk dillərinin ümumi tarixinin tərkib hissəsinin olmağı və Azərbaycan dilinin orta əsrlərdə əski türk dilindən təşəkkül etməsi alimlər və dilçilər tərəfindən hər dövrdə qəbul olunmuşdu.[33] Əski türk dilinin tarixi-linqvistik müstəvidə tədqiqində ən güvənli istinad nöqtəsi Orxun-Yenisey abidələridir.[34] Orxun abidələrinə — Ongin (731), Tonuquq (710), Kül Təkin (732), Bilgə Qağan (734), Küli çur (720) və s. kimi abidələr daxildir. Kül Təkin şərəfinə yazılmış abidələrin söz varlığını çağdaş Azərbaycan dili ilə müqayisə edən Prof. Şükürlü, mətində bulunan 170-dən artıq sözdən 100-dən çoxunun çağdaş Azərbaycan dilində tamamilə identik və ya yeni yazma qaydalarına uyğun dəyişikliklər ilə yazıldığını (nümunə: bəğ — bəy, yoq — yox, sucuğ — sucuq, küllüğ — göllük); qalanların isə ədəbi dilmizdə sıradan çıxdığını (örnək üçün: oğuş — qəbilə, bodun — xalq/boy, öd — taxt, börü — canavar) təsdiqləyir. Fonetik baxımından, abidələrdə damaq və dodaq ahənglərinin, eləcə də samitlərinin ahənginə rast gəlinir ki, bu da Azərbaycan dilində möhkəmliyi və zənginliyi ilə seçilir. Qrammatik baxımından isə, bəzi qanunların dəyişməz qaldığını (yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri; I, III şəxs fel şəkilçiləri və s.) bəzilərin isə dəyişdiyini (yiyəlik, yönlük, birgəlik hal şəkilçiləri; II və III şəxs cəm fel şəkilçiləri və s.) görürük.[35]
Bunların hamısına baxmayaraq, son 1500 ildə dilimizdə yer almış qrammatik və morfoloji dəyişikliklər nəticəsində əski türk dilində yazılmış mətnlər bugünkü Azərbaycan dili daşıyıcısı üçün artıq anlaşılmalı deyil. Yenə də, bu durumu dünya dillər ilə müqayisə etdiyimiz halda (əski ingilis dili və ingilis dili, əski alman dili və alman dili, latın dili və fransız dili və s.) dilimizdə ötən min ildə yer almış sintaktik-morfoloji dəyişikliklərin sayı nisbətən çox azdır.
Əski dövr (əski türk dili)
Çağdaş Azərbaycan dili
içrə aşsız taşra tonsuz yabız yablaġ bodunda üzə qaġan olurtum inim qül tiġin birlə sözləşdimiz qañımız ecimiz qazġanmış bodun atı qüsi yoq bolmazun tiyin türq bodun üçin tün udımadım qüntüz olurmadım inim qül tiġin birlə iki şad birlə ölü yiti qazġandım anca qazġanıp birki bodunuġ ot sub qılmadım
İçi aşsız[yeməksiz, ac], dışı donsuz, yavuz, yalaq millətin üzərinə Xaqan oturdum. Kiçik qardaşım Kül Təkin ilə sözləşdik. Atamızın, əmimizin qazanmış millətin adı-sanı yox olmasın deyə Türk milləti üçün dün uyumadım, gündüz oturmadım. Kiçik qardaşım Kül Təkin ilə, iki şad ilə öləsi ya itəsi[çalışıb] qazandım, Ancaq qazanıb[oradakı] bütün boyları oda-suya qılmadım.
Dədə Qorqud dastanında yer alan səhnələrin coğrafiyası
Orta dövrdə ədəbi dil artıq funksional olaraq mövcud olmuşdu, yəni ilk təşəkkül mərhələsi başa çatır vəKitabi-Dədə Qorqud kimi nəhəng abidə yaranır.[33]
Kitabi-Dədə Qorqud Azərbaycan dilinin tarixi üzrə ən önəmli qaynaqlarından biridir. Leksik baxımından, kitabda 3000-ə yaxın söz işlənmiş; O sözlərdən 773-ü çağdaş Azərbaycan dili ilə eynilə yazılır (örnək üçün:ad, ağ, alqış, dilək), 213-ü fonetik dəyişmələrlə (örnək üçün:bəg — bəy, yigirmi — iyirmi, qılıc — qılınc və s.), 200-ə yaxın söz şivə və ləhcələrdə qorunmuş (örnək üçün:buñalmaq, saqar, taraqa, qurumsu), qalanları isəunudulmuş və çağdaş Azərbaycan dilində alınma sözlər ilə ifadə olunan sözlərdir (örnək üçün:alp, əvrən — qəhrəman, qıran — pandemiya, egi — xoş ya da yaxşı, əsrik — sərxoş və s.).[36] Alınma sözlərə gəldiyimizdə isə, onlardan 573-ü alınmadır (353-ü ərəb, 205-i fars dilindən). Alınma sözlər o zaman xalq arasında anlaşılmadığına görə türk mənşəli sinonimi ilə bərabər işlədilirdi (axır-son, allah-tanrı, behişt-uçmaq, cəng-savaş) və ancaq sonralar belə alınma sözlər qalib gəlmiş, mənimsənilmiş, dilin öz sözləri isə sıradan çıxmış, arxaikləşmişdi.[37] Sintaktik baxımından, Dədə Qorqudda, orta dövr Azərbaycan dilinin və çağdaş ədəbi dilimizin sintaktik quruluşu arasında varislik və kök birliyi görürük. Fonetik baxımından, əski dövrdən başlayaraq yeni dövrə qədər saitlərin dəyişilməzliyinə bu dövrdə də tanıq oluruq. Samitlərə gəldiyimizdə isə, yeni dövrdə yalnız bir samitin — sağır [ñ] səsin itirildiyini görürük. Əksinə, klassik dövrdə işlənməyə başlayan alınma [f], [h], [j] samitlərin isə orta dövrdə hələ var olmadıqlarını görürük.
Orta dövr (oğuz türk dili)
Çağdaş Azərbaycan dili
görürmisin ay oğul nələr oldı sarp qayalar oynanmadı yer obrıldı eldə yağı yoq ikən səniñ babañıñ üstinə yağı gəldi ol qırq namərd babañıñ yoldaşları babañı tutdılar. ağ əllərin ardına bağladılar. qıl sicim ağ boynına taqdılar. kəndilərü atlu, babañı yayaq yüritdilər. alubanı qalın kafir ellərinə yönəldilər. qanım oğul qalqubanı yerindən uru durğıl gəlgil qırq yigidiñ boyuña alğıl babañı ol qırq namərddən qurtarğıl. yüri oğul. babañ saña qıydıysa, sən babaña qıymağıl!
Görürsənmi, ay oğul, nələr oldu? Sərt qayalar oynamadı, yer ovuldu. Eldə düşmən yox ikən sənin atanın üstünə düşmən gəldi. O qırx namərd — atanın yoldaşları — atanı tutdular. Ağ əllərini ardına bağladılar. Qalın ipi ağ boynuna taxdılar. Özləri atlı, atanı piyada yeritdilər. Alıb uzaq kafir ellərinə üz tutdular. Xanım oğul, qalxıb yerindən ayağa dur! Gəl, qırx igidini dəstənə al! Atanı o qırx namərddən qurtar. Yeri, oğul! Atan sənə qıydısa, sən atana qıyma!
1. ŞahI İsmayılın Əmir Musaya yazdığı azərbaycanca məktub, 23 may 1512-ci il[38] 2. ŞahI Səfinin məktubunu Venesiya dojuna təqdim edən və ipək və mal alan Əli Balinin yazdığı türkcə qəbz, 1635-ci il
Klassik dövrdə Azərbaycan diliCəlairlər,Qaraqoyunlular,Ağqoyunlular,Səfəvilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin saray və ordu dilinə çevrilib, bütünÖn Asiyada ədəbi dil rolunu oynamağa başlamışdı. Nizami Cəfərov,Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi əsərində "XI-XII əsrlərdən başlayaraq Azərbaycanda meydana çıxan möhtəşəm türk dövlətlərində rəsmi dil kimi ərəb, fars dilləri ilə yanaşı Azərbaycan dilindən də istifadə olunduğunu" göstərir.[39] Səfəvilər dövlətində Azərbaycan dili sarayda[40] və orduda hakim dil olmaqla imperiyanın ilk rəsmi dövlət, saray və məhkəmə dili idi.[41][42] Alman-rus alimiVilhelm Bartold 1912-ci ildə yazırdı:[43]
Xanədanın təşəkkül etdiyi yerdə Azərbaycan əhalisi türkcə danışırdı və nəticədə türkcə Səfəvilər dövlətində saray və ordu dili olaraq qaldı.
Məhz bu dövrdəsaray dili vəxalq dili arasında ilk fərqlər əmələ gəlməyə başladı. Saray dili yazılı ədəbiyyatın təməlinə çevrildiyinə görə o zamanın ədəbi dili xalq dili yox, saray dili olur. Həmin dövrün saray dili öncəki dövr Azərbaycan dilindən bəzi özəllikləri ilə seçilir:
Saray dilinin leksik tərkibi öncəki dövrün xalq dilindən ərəb və fars sözlərinin çoxluğu ilə fərqlənir. O dövrün dil üslubları, özəlliklə də aparıcı janr olan şeyriyyat, ədəbi dilə külli miqdarda alınma sözlərin gəlməsinə səbəb olmuşdu.
Saray dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelinə uyğun olmuşdur, yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. Örnək üçün:fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq [eşq təriqinin (yolunun) tərki], daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil).
Oxşar vəziyyət qrammatika sahəsində də özünü göstərir. Felin-isər qəti gələcək zaman şəkilçisi öz vəzifəsini tamamilə-acaq2 şəkilçisinə verir.
Fars dilinin təsiri altında, dilimizin sintaktik quruluşu da dəyişməyə başlayır. Klassik dövrdən öncə Azərbaycan dilində budaq cümlələr işlədilmirdisə, klassik dövrdəki, hansı ki, nə vaxt ki, haçan ki və s. kimi sözlərin yardımı ilə budaq cümlə quruluşu dilimizdə yerini tapır (örnək üçün, fars-dilli cümlə quruluşu:bilməzki, həqdən müsəvvər oldu; türk-dilli cümlə:həqdən müsəvvər olduğunu bilməz).
Klassik dövr (ədəbi Azərbaycan dili)
Çağdaş Azərbaycan dili
Bir müsǝvvirdir ki, zǝrrin kilk ilǝ hǝr gün çǝkǝr Sǝfheyi-gǝrdunǝ nǝqşi-arizi-dildar sübh. Müjdə bir xurşiddən vermiş məgər badi-səhər Kim nisar eylər ona yüz min düri-şəhvar sübh. Aşiqi-sadiqdir izhari-qəm eylər hər səhər Ah ilə xəlqi yuqusundan qılır bidar sübh.
Bir rəssamdır ki, qızıl kilk ilə hər gün çəkər, Sevgilinin üzünün şəklini fələyin göyünə, sübh. Muştuluq bir gözəldən vermiş məgər səhər küləyi Kim, bağışlayar ona yüz min padşaha layiq incini, sübh. Sadiq sevgilidir, açıqca qəm eylər hər səhər, Ah ilə xalqı yuxusundan qılır, yuxusuz sübh.
Azərbaycan dilinin bu dövrü üç mərhələni əhatə edir:
ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi (18-ci əsr);
milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi (19–20 əsrin 1-ci rübü);
müasir mərhələ (20-ci əsrin 1-ci rübündən sonra). Azərbaycan dili böyük inkişaf yoluna özünün ikinci inkişaf mərhələsində (milli ədəbi dilin təşəkkülü və inkişafı mərhələsində) çıxmışdır. Bu dildəşeirlə yanaşı,nəsr vədram əsərləri yazılmağa, qəzet və jurnallar nəşr olunmağa başlamış, bəzi rəsmi sənədlər tərtib edilmiş, elmi araşdırmalar aparılmışdır. O dövrdə Azərbaycana gələn əcnəbilər, o cümlədən ruslar və almanlar da ona maraq göstərmiş, bəziləri bu dili öyrənməyə çalışmışlar (rus şairləriMixail Lermontov,Aleksandr Bestujev-Marlinski, alman şərqşünasıFridrix Bodenştedt). Orta əsrlərdə əski Azərbaycan dilinə aid sərf-nəhv (qrammatika) kitabları və lüğətlər olsa da, elmi əsərlər və dərsliklər 19 əsrdən etibarən yazılmağa başlamışdır.Mirzə Kazım bəyin rusca yazdığıTürk-tatar dilinin ümumi qrammatikası (1839) əsəri məşhurdur.Mir Həsən bəy Vəzirovun, L. Budaqovun, Q. Makarovun,Nəriman Nərimanovun, M. Məmmədovun,Sultan Məcid Qənizadənin Azərbaycan dilinə aid dərslikləri də rus dilində yazılmışdır. Mirzə Məhəmməd Əfşarın Azərbaycan dilinə aidFənni-sərfi-türki (Türk dilinin qrammatikası, 1869) adlı dəyərli əsəri isə azərbaycancadır.
Ruisya Çarının 02.06.1835-ci il tarixli Fərmanı ilə güney qafqazın müsəlman türklərindən (azərbaycanlılardan) ibarət tərkibyə yaraıdlmışZaqafqaziya Atlı-Müsəlmən Alayının həmin Fərmala təsdiq edilmiş Qaydaya əsasən rəsmi əmr və təlimat dili "Qafqaz diyarının tatar dili" elan olmuşdur. Həmin dili bilməyən şəxslərın bu hərbi birləşməyə komandir təyin edilməsi mümkünsüz idi. Bu Fərmanın icrası Azərbaycan dilinin hərbi terminalogiyasının yeni hərbi texnologiyalara və hərbi qaydalara uyğunlaşdırılmasına xidmət edib.
Daha çox Osmanlı (türk) və əski Azərbaycan dilinin ənənəsinə söykənən ədəbi dil yaratmaq meyli. Bu,Füyuzat vəHəyat kimi bir çox jurnal və qəzetlərin,Əli bəy Hüseynzadə kimi maarifpərvər yazıçıların dilində özünü göstərir. Bu dil ovaxtkı Osmanlı ədəbi dilindən, demək olar ki, seçilmirdi;
Hamı tərəfindən anlaşılan, ədəbi dil normalarına əsaslanan ədəbi dil yaratmaq meyli. Heç bir dialekt təsirini qəbul etməyən bu diliAbdulla Şaiq,Cəfər Cabbarlı,Seyid Hüseyn Sadiq,Abbas Səhhət kimi şair və yazıçılar yaradırdılar. Ədəbi dil sahəsindəki bu durum əsrin əvvəllərindən 30-cu illərədək davam etdi.
Azərbaycan dilində bu dövrdə aşağıdakı fonetik və qrammatik dəyişikliklər yerini tapır:
Azərbaycan ədəbi dilinin Osmanlı dili ilə müştərək olan bir sıra sözləri (örnək üçün: şimdi, şöylə, şu, kəndi və s.) yeni dövrdə artıq işləkliyini tamamilə itirmişdi. Bu, türk ədəbi dilləri sahəsində ayrılma hadisəsinin tam başa çatmasının nəticəsi idi;
Dövrlər arasındakı leksik fərqlər ilə yanaşı fonetik fərqlər də güclüdür. Öncəki dövrdə işlənilən[q] səsi sözün ortasında[x] və ya[h] səsinə çevrilməyə başlayır. Söz ortası qalın[g] səsi[ğ]-ya, incə[g] səsi isə[y] səsinə assimilə olunma prosesi başa çatır;
Danışıq dilində (ədəbi dildə hələ ki yox) bəzi qrammatik dəyişikliklər yer tapır. İsmin öncəki dövrdə təsirlik hal-(y)ı4 şəkilçilərinin ayırıcı[y] səsi ilə saitlərdən ayrılmasına baxmayaraq, bu dövrdə təsirlik hal şəkilçisi-(n)ı4 şəkilçisinə dönür, yəni artıq[n] səsi saitlər arası ayırıcı rol oynamağa başlayır. Danışıq dilində, üçüncü şəxs cəm-ız4 şəkilçisi-ıq4 şəkilçisinə çevrilməyi başa çatır.
Yeni dövr
Çağdaş Azərbaycan dili
By gunqu Azərbajcan turqcəsinin imlasь — ərəb əlifbasьndan jeni əlifbaja geçərqən, byndan iqi juz jьl əvvəl rys imlasьnьn geçirdiƣi devrində bylynyr. İmdiqi imla pozƣynlyƣynyn ən bөjuq səbəbi, turq dilinin təbii səslərini pərdələr altьnda saqlajan ərəb əlifbasь olmyşdyr. Biz by əlifbadan xьlas olmaq devrində bylynyryz, ancaq xьlas olyp, qyrtardьqdan sonra, jenə qөhnə əlifbanьn imla məsələlərinə jetirdiƣi tə'sirlərdən yzyn muddətcə qyrtara bilməjəcəƣiz. By xusysda biz hələ çoq az iş gөrmuşuz, daha doƣrysy, imla məsələsilə heç oƣraşmamьşьz; turq dilinin imlaçьlarь hələ ortalьƣa çьqmamьşlar; byny gələcəq japacaqdьr; ona görə turq imlasьnьn qət'i qanynlarьndan hələ danьşmaq olmaz.
Bugünkü Azərbaycan türkcəsinin imlası — ərəb əlifbasından yeni əlifbaya keçərkən, bundan iki yüz il əvvəl rus imlasının keçirdiyi dövrdədir. İndiki imla pozğunluğunun ən böyük səbəbi, Türk dilinin təbii səslərini pərdələr altında saxlayan ərəb əlifbası olmuşdur. Biz bu əlifbadan xilas olmaq dövründəyik, ancaq xilas olub, qurtardıqdan sonra, yenə köhnə əlifbanın imla məsələlərinə yetirdiyi təsirlərdən uzun müddət qurtula bilməyəcəyik. Bu xüsusda biz hələ çox az iş görmüşük, daha doğrusu, imla məsələsi ilə heç məşğul olmamışıq; türk dilinin imlaçıları hələ ortaya çıxmayıblar; bunu gələcək edəcək; ona görə türk imlasının qəti qanunlarından hələ danışmaq olmaz.
Yeni dövr Azərbaycan ədəbi dilinin müasir mərhələsində mühüm hadisələrdən biri Azərbaycan ədəbi dilinin dövlət dili statusu alması oldu. Müstəqil dövlətin mühüm atributlarından biri olan dövlət dili məsələsiAzərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920) hökumətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə Cümhuriyyət hökuməti o zaman türk dili adlanan Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi[21]. Hökumət qeyri millətlərdən olan Azərbaycan vətəndaşlarının dövlət dilini öyrənmələri üçün tədbirlər görür, bu məqsədlə kurslar təşkil edirdi. Bu qərara əsasən, ölkədə məhkəmə, inzibati idarəçilik və digər vəzifələrin başında duranlar dövlət dilini lazımi səviyyədə öyrənənədək, hökumət müəssisələrində rus dilinin də işlənməsinə yol verilirdi.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan (1920) sonra da dil siyasəti mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Şimali Azərbaycanın 1991 ilə kimiSSRİ-nin tərkibində olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dilinin orta məktəblərdə tədrisinin əsryarımlıq, universitet və institutlarda tədrisinin isə 88 illik tarixi var. Azərbaycan dili, onun tarixi, dialektləri geniş surətdə tədqiq edilmiş, bu sahədə Azərbaycan dilində yüzlərlə əsər çap edilmişdir. Qədim yunan ədəbiyyatı və fəlsəfəsindən tutmuş bu günədək mövcud olan bədii və elmi əsərlərin Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi ilə yanaşı, riyaziyyat, fizika, kimya, təbabət və s.-yə aid dərsliklər də başqa dillərdən Azərbaycan dilinə çevrilmişdir. Hazırda Azərbaycan dilində orijinal dərsliklərin çapı başa çatmışdır.
Azərbaycan dili dövlət dili kimi Azərbaycan SSRKonstitusiyasında (1978) təsbit olunmuşdur. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ümumxalq referendumunda qəbul edilmiş (1995) yeni Konstitusiyasında dövlət dilinin məhz Azərbaycan dili kimi yer alması Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.
Azərbaycan SSR 19.05.1921-ci tarixli Konstitusiyasının ilkin versiyasının 104-cü maddəsində belə yazılıb: "Azərbaycan İctimai Şuralar Cümhuriyyətinin ticari və hərbi gəmi bayraqları, yuxarı sol küncündə, bayraq ağacı yanında yaşıl sahədə "A. İ. Ş. C." hərfləri və yaxud Azərbaycan İctimai Şuralar Cümhuriyyəti sözləri yazılmış qırmızı qumaşdan ibarətdir"[44]. Bu hissədə qeyd edilməlidir ki, bayrağın saxlanmış versiyasında məhz Azərbaycan dilinə uyğun olaraq"A. İ. Ş. C." hərflərini Azərbaycan dilinin latın və ərəb qrafikalarında yazıldığını görə bilərik[45].
Azərbaycan SSR konstitusiyalarının qəbul edilməsi üçün əsas olan SSRİ-nin qurulması haqqında 1922-ci il İttifaq Müqavləsinin14-cü maddəsində yazılıb: "İttifaqın Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin və Xalq Komisarları Şurasının qərar və binəgüzarlıqları müttəfiq respublikalarda ümumi istifadədə olan dillərdə (rusca, ukraincə, belorusca, gürcücə, ermənicə, türkcə) çap edilir"[46]. SSRİ-ni 1922-ci ildə təşkil edən 6 müttəfiq respublikadan birinin Azərbaycan SSR olduğunu nəzərə aldıqda, burada "türkcə" dedikdə Azərbaycan dilinin nəzərdə tutuldğunu aydın görürik.
1922-ci il terminalogiyası ilə Zaqafqaziya İctimai Şuralar Federativ Cumhuriyyətinin (ZSFSR) 13.12.1922-ci il tarixli Konstitusiyasının45-ci maddəsinin üçüncü cümləsində deyilir: "Bütün gerb qırmızı (al) rentlə haşiyələnib, qızılı hərflərlə soldan sağa erməni, rus, gürcü və türk dillərində yazılıb: "ZFİŞC".
Sovet İttifaqnının ilk 1924-cü il Konstitusiyasının34-cü maddəsində yazılıb: "İctimai Şura Cumhuriyyətləri İttifaqının Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin, onun Rəyasət Heyətinin və Xalq Komisarları Şurasının qərar və binəgüzarlıqları müttəfiq respublikalarda ümumi istifadədə olan dillərdə (rusca, ukraincə, belorusca, gürcücə, ermənicə, tatar türkcsində) çap edilir"[47]. Burada da "tatar türkcəsi" dedikdə Azərbaycan dili başa düşülür. Belə ki, Rusiya İmperiyasının qanunvericiliyində Azərbaycan dili "Qafqaz diyarının tatar dili" adlandırılıb.
Azərbaycan SSR Konstitusiyasının 26.03.1927-ci il tarixli 5-ci Ümum-Azərbaycan qurultayında əsli rus dilində verilmiş redaksiyasının15-ci hissəsinin ikinci abzasında həmin dövrün terminalogiyası ilə yazılmışdı ki, "Azərbaycan İctimai Şuralar Cumhuriyyətinin vətəndaşlarının qurultaylarda, məhkəmələrdə, inzibatçılıqda və sosial həyatda ana dilindən sərbəst istifadə hüququ tanınır. Milli azlıqların məktəbdə ana dilində təhsil alma hüququ təmin edilir"[48]. Burada milli azlıqların dili barədə ayrıca müddəa olduğuna görə, birinci cümlədəki "ana dilində" dedikdə məhz Azərbaycan dili başa düşülüb.
Azərbaycan SSR 14.03.1937-ci il tarixli Konstitusiyasının[49][50] əsli rəsmən Azərbaycan dilinin latın qrafikasında qəbul edilmiş redaksiyasının41-ci maddəsinə əsasən: "Qanunlar, habelə Azərbaycan SSR Baş Soveti Prezidiumunun fərmanları və izahları, Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin qərar və binagüzarlıqları" Azərbaycan, rus və erməni dillərində elan edilir",66-cı maddəsinə əsasən isə: "Naxçıvan ASSR Baş Sovetinin qəbul etdiyi qanunlar, Naxçıvan ASSR Xalq Komissarları Sovetinin qərar və binagüzarlıqları Azərbaycan və erməni dillərində elan edilir",78-ci maddəsinin ikinci abzasına əsasən "Dağlıq Qarabağ Avtonom Oblastı Əməkçi Deputatları Sovetinin qərar və binagüzarlıqları erməni və Azərbaycan dillərində elan edilir",177-ci maddəsinə əsasən: "Azərbaycan SSR-də və Naxçıvan ASSR-də məhkəmə iclası Azərbaycan dilində" aparılır,151-ci maddəsinin birinci cümləsinə əsasən: "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət gerbi, üzərində Azərbaycan və rus dillərində: "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası" və "Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!" sözləri yazılmış və doğmaqda olan günəş fonu üzərinə pambıq və sünbül əklilindən ibarət haşiyə ilə çəkilmiş oraq və çəkicdən və ön planda neft vışkasından ibarətdir",152-ci maddəsinə əsasən: "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət flağı, sol bucağında, flağ ağacı yanında yuxarıda qızılla oraq və çəkic çəkilmiş və üstündə Azərbaycan dilində "AzSSR" sözləri yazılmış qırmızı qumaşdan ibarətdir". Qeyd olnan maddələrdən göründüyü kimi, "Azərbaycan dili" Konstitusiyada ən çox istinad olunan dil olub və Konstitusiyanın da əsas mətninin Azərbaycan dilində tərtib edilməsi bu dilin konstitusion statusda olmasını göstərir, baxmaraq ki, dil barədə ayrıca maddə olmayıb.
1977-ci il oktyabrın 7-də SSRİ-nin yeni Konstitusiyası qəbul edilir. Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Konstitusiya Komissiyası Azərbaycan SSR-nin yeni konstitusiya layihəsini hazırlayır. Ümumxalq müzakirəsinə verir. Ümumxalq müzakirəsindən sonra 1978-ci il aprelin 21-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin doqquzuncu çağırış, növbədənkənar VII sessiyasında Heydər Əliyev "Azərbaycan SSR Konstitusiyasının (Əsas Qanununun) layihəsi və onun ümumxalq müzakirəsinin yekunları haqqında" məruzə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu konstitusiya SSRİ-nin yeni Konstitusiyası əsasında hazırlansa da, orada respublikanın milli, iqtisadi, siyasi və tarixi xüsusiyyətləri də öz əksini tapmışdı. Heydər Əliyevin bilavasitə təşəbbüsü və mübarizəsi nəticəsində Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında müddəa Azərbaycanın 1978-ci il Konstitusiyasında öz əksini tapdı. Konstitusiyanın 73-cü maddəsində "Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir", deyə təsbit edildi. Heydər Əliyev 1995-ci il oktyabrın 31-də Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Komissiyasının iclasında demişdi: "Ancaq bu maddə (73-cü maddə — İ. H) Moskvada çox böyük etiraza səbəb oldu. Belə izah edirdilər ki, başqa respublikalarda bu yoxdur, buna ehtiyac yoxdur… Ancaq o vaxt mən Sovetlər İttifaqının rəhbərliyi ilə, Kommunist partiyasının rəhbərliyi ilə çox gərgin danışıqlar apardım. Sübut etməyə çalışdım ki, biz dövlət dilinin Azərbaycan dili olduğunu da öz konstitusiyamıza yazmalıyıq və yazacağıq".[51]
Azərbaycan dili, fərqli bölgələrə yayılması və oradakı mədəniyyətlərlə toqquşması səbəbi ilə tarix boyunca fərqli əlifbaları işlədərək qələmə alınmışdı.
Beşmanatın arxa üzündəOrxun hərfləri ilə yazılmış mətin.
Türk yazı tarixiəski Türk əlifbası (ya da Orxun əlifbası) ilə başlamışdı. Bu əlifba, ahəng qanununa uyğun, sağdan sola oxunulan bir yazı sistemi idi. Qədim Türk əlifbasında yazılmış sözlər, son min il ərzində öz orfoqrafik formasını dəyişdi[34]:
Çağdaş Azərbaycan dilində[h] və ya[x] ilə başlayan sözlər, qədim Türk yazılarında[q] ilə ifadə edilmişdi (örnək üçün:Xaqan — Qağan, hangi — qanqı və s.);
qədim Türk yazma sistemində öz yerini tapan sağır nun samiti müasir Azərbaycan dilində öz yerini tapmasa da, bu günün Qərbi Azərbaycan ləhcələrində aktiv müşahidə edilir;
müasir Azərbaycan dilinin saitlər sistemi Orxun sistemi ilə eynidir;
Səlcuq türkləri 10-cu əsrdən başlayaraq islamı qəbul etdikdən sonra, ərəb qrafikalı əlifbanı əsas tutmuş və bu əlifba ilə çoxlu dəyərli əsərlər yaratmışlar. Bu ənənə, AnadoludaOsmanlılar və AzərbaycandaSəfəvilər tərəfindən davam edilmişdi.
Ərəb əlifbasında türk dillərinin saitlərini əks etdirən xüsusi işarələrin olmaması, bir neçə səsin bir işarə ilə yazılması həmin əlifbanın türk dillərinin əlifbası kimi işlədilməsində zaman-zaman müəyyən çətinliklər meydana çıxarmışdır. Azərbaycan dili üçün də bu çətinliklər mövcud olmuşdur. Ərəb əlifbasının istifadəsindən irəli gələn nöqsanlardan bir neçəsi aşağıda göstərilmiş:[52]
Azərbaycan dilində olan bir sıra fonemlərə uyğun gələn səslərin ərəb dilində yalnız tələffüzə görə fərqlənməsi nəzərə alınaraq onların əlifbada bir neçə işarə ilə ifadə olunması (örnək üçün:v, s, y, z, t, h);
ərəb əlifbasında işlədilən hərflərin sözdə işlənmə yerindən asılı olaraq bir qisminin dörd, digər qisminin 2 işlənmə şəklinin olması;
ərəb əlifbasındakı 28 hərfdən 16 hərf müstəqil işarəyə malik idi. Qalan 12 hərf diakritik işarələrlə bir-birindən fərqləndirilirdi;
ərəb əlifbasında Azərbaycan dilinin saitlərini ifadə etmək üçün müxtəlif diakritik işarələrdən istifadə olunurdu; ərəb əlifbasında cəmi dörd sait üçün işarə vardır, bu dörd işarə də işlənmə yerinə görə müxtəlif səsləri ifadə edə bilirdi;
yazı prosesində istifadə edilən əlavə işarələrin orfoqrafik və orfoepik səhvlərin buraxılmasına səbəb olması;
imla qaydalarını yaratmaqda, habelə tədris işində çətinliklər.
Vahab Çobanzadənin "Türk qrameri" (1929) Latın əlifbasında çıxmış ilk Azərbaycan dili qrammatika dərsliyi idi.
Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub və bu əlifbayla Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyatının qiymətli əsərləri qələmə alınıb.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra 1919-cu ildəXudadad bəy Məlikaslanovun rəhbərliyi iləlatın əlifbasına keçmək üçün komissiya yaradılır. Komissiyanın hazırladığı tədbirlər planını parlament təsdiq edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdiyindən bu məsələni həyata keçirmək mümkün olmur. 1929-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunsa da Azərbaycan Respublikası ərazisində 1929–1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifbadan, 1939–1991-ci illərdə isə kiril əlifbasından istifadə olunub. 1991-ci ildən başlayaraq tədricən yenidən latın əlifbasına keçilib.Cənubi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından istifadə edirlər.
Qeyd:1)Latın əlifbası de-fakto yalnız 1929-cu ildə tətbiq olundu və burada son forması (1933) göstərilir2)Qq hərfləriXx yerinə işlədilirdi,Gg qalın formada işlədilirdi.
Cənubi Azərbaycanda hələ də işlənən ərəb alifbasıfars dilindən vəOsmanlı türkcəsindən təsirlənib. Bu əlifba ərəb dilinə uyğun olsa da, Türk dil ailəsinə mənsub olan Azərbaycan dilinə səslərin çoxluğuna görə asas formada əlverişli deyil. Bu əlifbanın bərpası uğrunda müasir əsrimizdə bir neçə addım atılsada bu çalışmalar xalq içində yayılmayıbdır. Cənubi Azərbaycanda əhali fars dilində təhsil almağa məcbur olduqları üçün ərəb və fars sözlərilə orijinal tələffüz ilə tanışdırlar. Hal-hazırda İranda Azərbaycan dili üçün işlədilən ərəb əlifbası ilə bağlı vəziyyət çox qarışıqdır. Cənubi Azərbaycan ziyalılarının latın əlifbasının daha münasib olduğunu qəbul etmələrinə baxmayaraq bu əlifbanın tətbiqinə dövlət tərəfindən qadağa və məhdudiyyətlər qoyulub. İranda Azərbaycan dilində kitab və qəzetlər yalnız ərəb əlifbası ilə işıq üzü görür.
Dodaqlanan və dodaqlanmayan, açıq və qapalı saitlərin söylənişi arasında fərq
Sait səslər aşağıdakı amillər əsasında sinifləndirilir:
Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə görə:
qalın saitlər[a], [ı], [o], [u];
incə saitlər[ə], [e], [i], [ö], [ü].
Dodaqların durumuna görə:
dodaqlanan saitlər[o], [ö], [u], [ü];
dodaqlanmayan saitlər[a], [e], [ə], [i], [ı].
Dilin üst damağa doğru qalxması və aşağı enməsi durumuna görə:
qapalı (və ya dar) saitlər[ı], [i], [u], [ü];
açıq (və ya geniş) saitlər[a], [ə], [o], [ö], [e].
Bu sinifləndirməni aşağıdakı cədvəl vasitəsilə özətləmək olar.
Sait səslər
dodaqlanmayan
dodaqlanan
açıq
qapalı
açıq
qapalı
qalın
a
ı
o
u
incə
ə, e
i
ö
ü
Azərbaycan dili saitlərlə bağlı aşağıdakı maraqlı xüsusiyyətləri ilə fərqlənir:
[ə] səsinin bütün hecalarda işlənmə tezliyi;
[ı],[ü] saitlərindən başqa, bütün saitlərin uzun tələffüz oluna bilməyi (uzun tələffüz olunan saitlərin iştirak etdiyi sözlər, əsasən, ərəb mənşəli sözlərdir);
vurğu, bir qayda olaraq, sonuncu hecaya düşür və yeri sözün mənasından asılı olaraq dəyişmir:alma /ɑlˈmɑ/ (meyvə)- alma /ˈɑlmɑ/ (almaq);
ön sıra (i, ü, e, ə, ö) və arxa sıra (ı, u, a, o) saitlər eyni bir söz daxilində işlənə bilməz (işıq,ildırım kimi[i] saiti ilə başlayan bir neçə söz istisna olmaqla);
Cingiltili və kar səslərin söylənişi arasında fərq
Samit səslər aşağıdakı amillər əsasında sinifləndirilir:
Söylənmə zamanı boğazdakı səs tellərdən törənib-törənmədiyinə görə:
cingiltili samitlər: onlar səsdən və küydən ibarət olur;
kar samitlər: yalnız küydən ibarət olur.
Söylənilməsinin sərtliyinə görə:
qalın samitlər: qalın saitlərdən sonra gələn samitlər (örnək üçün,[b], [c], [d], [l], [v], [g], [k] və s.);
incə samitlər: incə saitlərdən sonra gələn samitlər (örnək üçün[b'], [c'], [d'], [l'], [v'], [q], [k'] və s.). Azərbaycan dilində 20-ci əsirə qədər işlənilənŋ samiti, müasir Azərbaycan dilində öz yerini tapmadı. Bugünkü Azərbaycan dilində aşağıdakı qalın samitlər var:
Qalın samit səslər
cingiltili
b
c
d
q / g
ğ
j
l
m
n
r
v
y
z
kar
p
ç
t
k / k'
x
ş
f
x
s
h
Cingiltili səslərdən[l], [m], [n], [r] samitlərin kar qarşılığı, kar səslərdən isə[h] samitinin cingiltili qarşılığı yoxdur. Bunlarasonor samitlər deyirlər.
Dilimiz, samitlərlə bağlı aşağıdakı fonetik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir:
[ı] və[ğ] samitlərinin sözlərin əvvəlində işlənməməyi;
dilortası samitlərin[g], [k] arxasıra, dilarxası saitlərin[k], [q], [ğ], [x] ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsinin mümkünsüzlüyü.
Türk dillərinin ən vacib və ən qədim xüsusiyyətlərindən biri, onların Ahəng qanununa tabe olmasıdır. Ahəng qanunu bir sözdə qalın və ya incə saitlərinvə samitlərin bir-birini izləməsinə deyilir.
Azərbaycan dilinin sintaktik qanununa görə, bir qayda olaraq, mübtəda cümlənin əvvəlində, xəbər cümlə üzvü sonda, təyin təyin etdiyi sözdən qabaqda gəlir.
Azərbaycan dilində sözyaradıcılığında əsasən morfoloji (dəmirçi, üzümçü, təbliğatçı; dəmirçilik, üzümçülük, təbliğatçılıq; dolça, qazança, otluq, meşəlik; qaldırıcı, endirici; sevinc, gülünc; yavaşca, indicə və s.) və sintaktik (otbiçən, vaxtamuzd, boyunbağı, gündoğan, sarıköynək, əlidolu, adlı-sanlı, qırxayaq, itburnu və s.) üsullardan istifadə edilir.
Əşyanın adını bildirən əsas nitq hissəsinə isim deyilir. İsimkim? nə? hara? suallarından birinə cavab verir. İsimlərin kəmiyyət, mənsubiyyət, hal, xəbərlik kateqoriyaları var. Bu kateqoriyalar isimləşən digərnitq hissələrinə də aiddir.
İsimlər cümlədə başqa sözlərlə bağlananda dəyişir. Bu dəyişməyə ismin hallanması deyilir. Azərbaycan dilində ismin 6 halı var.
Hal
Sualı
Şəkilçi
Örnək
Anlamı
incə
qalın
dodaqlanan
Adlıq hal
kim? nə? hara?
∅
kənd
ağac
güzgü
ismin sözlükdəki forması
Təsirlik hal
kimi? nəyi? harayı?
-(n)i4
kəndi
ağacı
güzgünü
işin, hərəkətin obyektini bildirir
Yiyəlik hal
kimin? nəyin? haranın?
-(n)in4
kəndin
ağacın
güzgünün
yiyəlik, sahiblik, aidlik bildirir
Yönlük hal
kimə? nəyə? haraya?
-(y)ə²
kəndə
ağaca
güzgüyə
hərəkətin yönünü və ya son nöqtəsini bildirir
Yerlik hal
kimdə? nədə? harada?
-də²
kənddə
ağacda
güzgüdə
nəsnələrin və hərəkətin yerini bildirir
Çıxışlıq hal
kimdən? nədən? haradan?
-dən²
kənddən
ağacdan
güzgüdən
çıxış nöqtəsini və ya başlanğıc yerini bildirir
Qeyd: Yiyəlik və təsirlik hal şəkilçisiz də düzələ bilir.
Müasir Azərbaycan dilində, yiyəlik hal şəkilçisi-(n)in4 ilə ikinci şəxs təkin mənsubiyyət şəkilçisi-(n)in4 bir-biri ilə omonimdir. Həmçinin, üçüncü şəxs mənsubiyyət şəkilçisini almış isim, yiyəlik və təsirlik hal şəkilçilərini almış isim ilə eyni yazılır. Bu cümlələrdə bəzən anlaşılmazlığa gətirə bilir (kitabını götür: götürəcəyinsənin kitabındırmı, yoxsaonun kitabı?). Tarixən, yiyəlik hal şəkilçisi sağırñ (nq kimi tələffüz edilir) ilə yazılırdı-(n)iñ4, mənsubiyyət şəkilçisi-(n)in4 isə normaln ilə bu vəziyyət meydana gəlmirdi.
Ümumi qrammatik mənasına görə əşyaların miqdarını və sırasını bildirən nitq hissəsinəsay deyilir. Sayneçə? neçənci? nə qədər? suallarından birinə cavab verir. Başqa dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də iki cür say var:
Miqdar sayları: Neçə? və nə qədər? sualların cavab verən saylar. Üç növü var: müəyyən (məsələn:beş, on, bir dənə, bir qaşıq, bir baş), qeyri-müəyyən (az, çox, yüzlərlə, beş-altı), kəsr (üçdə iki, beş tam onda beş).
Sıra sayları: Neçənci? sualına cavab verən,-ıncı4 şəkilçisi ilə düzələn və əşyanın sırasını bildirən saylardır (beşinci, altmışıncı)
İsim və digər nitq hissələrinin yerinə işlənən sözlərəəvəzlik deyilir. Onlar cümlədə mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin və zərflik rolunda çıxış edə bilərlər. Azərbaycan dilində aşağıdakı əvəzliklər var:
Şəxs əvəzlikləri: Kim? və nə? suallarına cavab verən isimlərin yerinə, 1-ci və 2-ci şəxsdə insanı, 3-cü şəxsdə isə həm də heyvanları bildirən isimləri əvəz edən əvəzliklərdir. Məsələn:mən, siz, o, biz, siz, sizlər, onlar.
Qeyri-müəyyən əvəzliklər: İsimləri əvəz edən əvəzliklər. Örnək üçün:biri, kimi, kimsə, nə isə, hamı, bəzi, hərə və s.
İşarə əvəzlikləri: İşarə məqsədilə işlədilir. Çətin oxunan cümlələrdə, mübtəda yerinə işlədilən işarə əvəzliklərdən sonra vergül işarəsi qoyulur. Örnək üçün:o, bu, elə, belə, həmin və s.
Sual əvəzlikləri: Sualı bildirən əvəzliklər. Əvəz etdiyi nitq hissəsinin qrammatik özəlliklərini daşıyır. Örnək üçün:kim, nə, hara, necə, nə zaman, hara, hansı və s.
Təyini əvəzliklər: Nəsnəni ümumi şəkildə müəyyən etmək üçün işlədilən əvəzlikdir. Örnək üçün:öz, bütün, hər, filan və s.
İnsanın və ya nəsnənin hərəkətini bildirən,nə etmək? sualına cavab verən nitq hissəsinəfeil deyilir. Azərbaycan dilində feilin sadə və birləşik zamanları var. Sadə zamanlar yalnız bir sadə zaman şəkilçisi (şühudi keçmiş şəkilçisi, nəqli keçmiş şəkilçisi, indiki zaman şəkilçisi, qəti gələcək şəkilçisi, qeyri-qəti gələcək şəkilçisi) ilə düzələn zamanlara deyilir. Sadə zamanlar aşağıdakılardır:
Felin sadə zamanları
Zaman
Dürü
Şəkilçisi
Anlamı
Örnək
↓
Keçmiş
şühudi / görülən
-dı4
Danışanın hansısa hərəkətin keçmişdə baş verdiyinə əmin olduğunu bildirir.
gəldi
nəqli / duyulan
-mış4
Danışan hansısa hərəkətin keçmişdə baş verib-vermədiyini nağıl yolu ilə bəlirdir.
gəlmiş
İndiki
-
-(y)ır4
Hərəkətin söhbət gedən zaman icra olunduğunu bildirir.
gəlir
Gələcək
qeyri-qəti
-(a)r2
Danışanın hansısa hərəkətin gələcəkdə icra olunacağının düşündüyünü bildirir.
gələr
qəti
-(y)acaq2
Danışanın hansısa hərəkətin gələcəkdə icra olunacağına əmin olduğunu bildirir.
gələcək
Qeyd: qeyri-qəti zamanın inkar şəkilçisi istisna olmaqla-ma2 deyil,-maz2dır
Bəzən danışıq dildə üçüncü şəxs nəqli keçmiş zamanın-mış4 şəkilçisi yerinə feli bağlama şəkilçisi-ıb4 işlədilir.
Bununla yanaşı, felin birləşik zamanları var. Birləşik zamanlar iki sadə zaman şəkilçisi ilə düzələn zamanlara deyilir. Felin aşağıdakı birləşik zamanları var.
Felin birləşik zamanları
Zaman
Dürü
Şəkilçisi
Anlamı
Örnək
Keçmiş
bitmiş
-mış + dı4
keçmişdə baş vermiş və bitən, davamlı olmayan hərəkət
gəlmişdi
davamlı
-ır + dı4
keçmişdə davamlı olaraq baş verən hərəkət
gəlirdi
İndiki
nəqli indiki zaman
-ır + mış4
hal-hazırda baş verən hərəkətin duyulan şəkli
gəlirmiş
Gələcək
qeyri-qəti şühudi
-ar + dı2
keçmişdə davamlı baş verən, indi isə artıq baş verməyən hərəkət
gələrdi
qeyri-qəti nəqli
-ar + mış2
öncədən bilinməyən, indi isə aşkar olunan hərəkət
gələrmiş
qəti şühudi
-acaq + dı2
keçmişdə planlaşdırılmış (ancaq baş verməmiş) hərəkət
gələcəkdi
qəti nəqli
-acaq + mış2
gələcəkdə baş verəcək hərəkətin duyulan şəkli
gələcəkmiş
Felin şəkil kateqoriyası 6 formanı (əmr, arzu, şərt, vacib, lazım, xəbər) əhatə edir.
Feillər subyekt, obyekt, hərəkətin münasibətinə görə müxtəlif 5 qrammatik növdə (məlum, məchul, qayıdış, qarşılıqlı-müştərək, icbar) işlənə bilir.
Sifət əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən əsas nitq hissəsidir. Sifət cümlədə ismə aid olub onu müxtəlif cəhətdən təyin edibnecə? nə cür? hansı? suallarından birinə cavab verir. Sifətin 3 müqayisə dərəcəsi var:
Azaltma dərəcəsi — hansısa bir özəlliyin adi haldan az olduğunu bildirir;
Adi dərəcə — başqa dərəcələr üçün ölçüdür, sifətin normal halını bildirir;
Çoxaltma dərəcəsi — hansısa bir özəlliyin adi haldan çox olduğunu bildirir. Sifət dərəcələrin quruluş yolları aşağıdakı cədvəldə özətlənir:
Köməkçi nitq hissələrin özəllikləri, leksik mənaya sahib olmamaları və ayrılıqda cümlə üzvü kimi işlənə bilməmələridir. Köməkçi nitq hissələriqoşma,bağlayıcı,ədat,modal sözlər vənidadır.
Qoşma sözləri, birgəlik (ilə), bənzətmə (kimi, tək, təkin), yön (sarı, doğru, qarşı), məsafə (kim, qədər, idək, -can2), zaman (öncə, sonra, qabaq, bəri), fərqləndirmə (başqa, savayı, ayrı, özgə), səbəb və amac (üçün, ötrü, görə), yiyəlik (dair, haqqında) bildirən və ismin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq hallarında olan sözlərə qoşularaq anlam çaları yaradan köməkçi nitq hissələrinə deyilir.
Bağlayıcı sözlər, cümlələr və mətinlər arasında bağlantı yaradan köməkçi nitq hissəsinə deyilir. Cümlədəki məqsədinə görə tabesizlik bağlayıcılarına (ilə, və, ancaq, amma ya, ya da və ya, istər — istərsə də, həm — həm də, o sırada, nə — nə də və s.) ya da tabelilik bağlayıcılarına (ki, çünki, madam ki və s.) bölünür.
Ədat, sözlərin və cümlələrin təsir gücünü artıran köməkçi nitq hissəsinə deyilir. Ədatlar, anlamına görə qüvvətləndirici (lap, artıq, belə, ha, hətta, düz), dəqiqləşdirici (elə, əsl), məhdudlaşdırıcı (ancaq, təkcə, tək, bircə, yalnız, bir), sorğu (bəs, yəni), əmr (di, qoy, bax, gəl, gör, görün, gəlin, gəlsənə, ha, -sana2, -sanız2), dilək (kaş, gərək, təki, barı, bircə), təsdiq (hə, əvət) və danma ədatları (yox, heç, əsla) olurlar.
Modal sözlər, danışanın ifadə etdiyi düşüncəyə yanaşmanı bildirən köməkçi nitq hissəsidir. Modal sözlər, təsdiq (doğrudan, sözsüz, şübhəsiz, şəksiz, düzü, doğrusu, düzdür, doğrudur), şübhə(gərək, görünür, ehtimal ki, bəlkə, görək, görəsən, deyəsən, olmaya, olsun, demə), nəticə (nəhayət, axır, beləliklə, qısası), düşüncənin qaynağını (deyilənə görə, məncə, səncə, bizcə, mənə görə, bizə görə), təəssüf (təəssüf, heyif) və bənzətmə(sanki, elə bil, elə bil ki) bildirirlər.
Nida sözlər, danışanın duyğu və həyəcanını ifadə edən köməkçi nitq hissəsidir. Başqa sözlərlə, nidalar sevinc (paho, bəh-bəh, bıy, oho, oxqay, ay can), kədər və qorxu (oy, ox, ah, vay, vay-vay-vay, of), çağırış (hey, ey, ay, ay aman, ay haray) və nifrət (tüf, rədd ol, cəhənnəm ol, cəhənnəmə ki) bildirirlər.
İşləndiyi sahələrlə bağlı olaraq, Azərbaycan ədəbi dili dörd əsas üslubu özündə birləşdirir: işgüzar, mətbuat, bədii və elmi üslub. Ədəbi dilin müasir mərhələsində bu üslubların hamısı yüksək dərəcədə inkişaf etmişdir. Ölkənin siyasi, iqtisadi, elmi, mədəni həyatında baş verən böyük dəyişikliklər müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində terminlərin sürətlə artmasına səbəb olmuşdur. Bu proses ədəbi dilin bütün üslublarında aydın müşahidə edilir.
2004-cü ildə çap edilmiş Azərbaycan dilinin Orfoqrafiya Lüğətində təqribən 70, yeni çap edilən son orfoqrafiya lüğətində isə 105 min söz vardır.[54]
Ərdəm Qonurun etdiyi bir araşdırma[55] nəticəsində;Türkiyə Türkcəsi ilə Azərbaycan Türkcəsindəki heyvan adlarının 37% ikiləhcədə də yazılış və məna baxımından eynidir. Sözlərin 25%-ində kiçik fərqlər olsa da, bu fərqlilik sözləri anlaya bilməyəcək şəkildə deyil. 33% yazılış baxımından böyük fərqliliklər ehtiva etməkdədir.[55]
MərakeşdəRabatdakı V Məhəmməd Universitetinin nəzdində Azərbaycan dili kursları fəaliyyət göstərəcək. Bu ərəb ölkələrində açılmış ilk belə bölmədir.[57]
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondu Azərbaycan Respublikasının millətlərarası, multikulturalizm və dini məsələlər üzrə Dövlət müşaviriliyinin təşəbbüsü ilə Rus pravoslav kilsələrində "Azərbaycan dilini öyrənirik" layihəsinə başlayıb. Bakı şəhərinin bir neçə kilsəsində həftədə iki dəfə Azərbaycan dili dərsi keçiləcək. Kilsə əməkdaşlarının da qatıldığı bir neçə bölmədə fəaliyyət göstərəcək ödənişsiz kurslara ilkin mərhələdə 60-dan çox dinləyici yazılıb. Xüsusi müsabiqə yolu ilə ali və orta məktəblərin rus bölmələrindən seçilən müəllimlərin əmək haqları Bilik Fondu tərəfindən ödəniləcək.
Yeparxiya belə kursların Azərbaycanın digər bölgələrində — Gəncədə, Xaçmazda, Sumqayıtda fəaliyyət göstərən kilsələrdə də açılmasını təklif edib.[58]
↑Dağıstan Respublikasının Konstitusiyasına görə rus dili və Dağıstan xalqlarının hər birinin dili respublikanın dövlət dilidir. Yazısı olan 14 dil, o cümlədən Azərbaycan dili dövlət dili kimi istifadə olunur.
↑Əliyeva, Aynurə.Söz mülkünün Xaqanı-Xaqani Şirvani: Xaqani Şirvani 890-illik yubileyi münasibətilə mərkəzi kitabxanaların uşaq şöbələri, MKS-nin şəhər, qəsəbə, kənd kitabxana filialları üçün hazırlanmış metodik vəsait. Bakı: Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. 2016.
↑Vəliyeva, Mədinə.İMADƏDDİN NƏSİMİ: Biblioqrafiya. Bakı: Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. 2019.
↑Korkmaz, Zeynep.Fuzuli'nin Dili Hakkında Notlar. Ankara: Ankara Universitesi. 1956.
↑Vazeh, Mirzə Şəfi.Kitabi-Türki. Bakı: Elm və təhsil. 2018.
↑Bakıxanov, Abbasqulu ağa.Gülüstani-İrəm(PDF). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1951.2021-08-30 tarixindəarxivləşdirilib(PDF).İstifadə tarixi:2021-09-24.
↑Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages.ISBN 9780710091215
Orijinal mətn (ing.)
... Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or “Azeroid”) dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī. ...
↑12Xudiyev, Nizami.Azərbaycan ədəbi dili tarixi: Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Elm və təhsil. 2012.
↑12Tanrıverdi, Əzizxan.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və təhsil. 2017.
↑Şükürlü, Əlisa.Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı: Maarif. 1993.
↑Tanrıverdi, Əzizxan.Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı: Elm və təhsil. 2017.
↑Dəmirçizadə, Əbdüləzəl.Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. Bakı. 1979.
↑The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, Willem Floor and Hasan Javadi
↑Cəfərov N. Q. Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi. В., 1995. səh.181
↑An Abridged edition of the "STORIA DO MOGOR " of Niccolao Manucci, translation by William Irvine, THE NEGOTIATIONS FAIL page 19
.jpg)
_uses_the_Arabic_script.jpg)
.svg){kind=link}
.svg){kind=link}