Yer tarixinin birinci milyard ilindəhəyat okeanlarda meydana gəldi və Yeratmosferinə və səthinə təsir göstərməyə başladı. Bu prosesanaerob və daha sonraaerob orqanizmlərin çoxalmasına səbəb oldu. Bəzi geoloji dəlillər həyatın 4,1 milyard il əvvəl yaranmış ola biləcəyini göstərir. O vaxtdan bəri Yerin Günəşdən uzaqlığı, fiziki xüsusiyyətləri və geoloji tarixi həyatıntəkamülünə və inkişafına təkan verdi. Yer üzərindəki həyat tarixindəbioloji müxtəliflik uzun müddət təkamül dövrü keçirdi, bəzənsəkütləvi qırğınlarla fasilə verdi. Yer üzündə yaşayan bütünnövlərin 99%-dən çoxununnəsli kəsilmişdir. Bu gün Yerdəki növlərin sayı haqqında fikirlər dəyişkəndir: əksər növlər hələ də təsvir edilməmişdir. Yer kürəsində7,7 milyarddan çox insan yaşayır və yaşamaq üçün onunbiosferindən vətəbii qaynaqlarından asılıdır. Siyasi baxımdan dünyada 200-ə yaxınsuveren dövlət mövcuddur.
Günəş sistemində aşkar olunmuş ən qədim material 4,5672± 0,0006 milyard il əvvələ aiddir.[25] 4,54± 0,04 milyard il əvvəl[26] isə ilkin Yer kürəsi əmələ gəlmişdir.Günəş sistemindəki cisimlərGünəşlə birlikdə meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. Nəzəriyyəyə görə, günəşnebulası (dumanlığı)molekulyar bir buluddan ayrılaraq dairəvi disk şəklində bükülməyə başlamış və sonra planetlər Günəşlə birlikdə bu diskdən böyümüşdür. Nebula tərkibindəqaz,buz dənələri vətoz (ibtidai nuklidlər də daxil olmaqla) saxlayırdı. Nebular nəzəriyyəyə görə, ilkinplanetlər Yerin 10–20 milyon il ərzində meydana gəlməsindən yaranan nebular sürətlənmə yoluyla əmələ gəlmişdir.[27]
Bu nəzəriyyədə mübahisəli mövzu tarixi 4,53 milyard il əvvələ dayananAyın meydana gəlməsidir.[28] Bir fərziyyə görə AyMars ölçülü,Teya adlı bir cismin Yerlətoqquşmasından sonra Yerdən ayrılan materialın toplanması nəticəsində meydana gəlmişdir.[29] Bu baxımdan Teyanın kütləsi Yer kürəsinin təxminən 10 faizini təşkil etməli idi;[30]planet nəzərə çarpan zərbə ilə Yerlə toqquşmuş vəkütləsinin bir hissəsi Yer ilə birləşmişdi.[31] Təxminən 4,1–3,8 milyard il əvvəlGecikən Ağır Bombardman hadisəsi zamanı çoxsaylı asteroid zərbələri Ayın səth mühitində və nəticədə Yerdə əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olmuşdur.
Katarxey dövründə Yerin təsviri. Bu dövrdə Yerdəvulkanik fəaliyyətlər olduqca aktiv idi və bərk bir qabığa sahib deyildi. Yerin qabığıArxey eonunda, səthdəki mantiya materialının soyuması nəticəsində yaranmışdır.
Yer atmosferi və okeanlarvulkanik fəaliyyət və kosmik təsirlərlə yaranmışdır.[32] Vulkanik fəaliyyətlər zamanı yaranmış su buxarıkometlərdə gələn su və buz ilə genişlənmiş okeanlardakonsdensasiya olunurdu.[33] Bu modelə görə, yeni yaranan Günəş cari işıqlılığının yalnız 70 %-inə sahib olsa da, atmosferdəki "istixana qazları" okeanları donmadan qorumuşdur.[34] 3,5 milyard il əvvəl Yerin maqnit sahəsi formalaşdı ki, bu da atmosferingünəş küləyi tərəfindən parçalanmasına mane oldu.[35]
Yerin əridilmiş xarici təbəqəsi soyuyub bərk forma meydana gətirərəkyer qabığını yaratdı. Torpaq kütləsini izah edən iki model[36] günümüzdəki formalaşmalarda[37] sabit bir böyümə[38] və ya çox güman ki, Yer kürəsi tarixinin[39] əvvəlində mövcud olan sabit bir kontinental bölgənin sürətlə uzunmüddətli böyüməsi fikrini də irəli sürür.[40][41][42] Materiklərtektonik plitələrdən Yer kürəsinin davamlı istilik itkisi ilə nəticələnən bir proseslə yarandı. Yüz milyonlarla il ərzindəsuperqitələr bir yerə yığılmış və parçalanmışdır. Təxminən 750 milyon il əvvəl ən qədim və ən məşhur superqitələrdən biri olanRodiniya parçalanmağa başladı. Materiklər daha sonra 600–540 milyon il əvvəlPannotiyanı və nəhayət 180 milyon il əvvəl parçalananPangeyanı meydana gətirmək üçün yenidən birləşdi.[43]
İndiki buz dövrü modeli təxminən 40 milyon il əvvəl başlamış[44] vəPleystosen dövründə, təxminən 3 milyon il əvvəl intensivləşmişdir.[45] Yüksəkenliklər təxminən 40.000–100.000 ildə bir dəfə təkrarlanan buzlanma və ərimə dövrlərini yaşamışdır. Sonuncu kontinental buzlaşma 10.000 il əvvəl başa çatmışdır.[46]
Kimyəvi reaksiyalar təxminən dörd milyard il əvvəl ilk özünü çoxaldan molekulları meydana gətirdi. Yarım milyard il sonra bütün mövcud həyatın son ortaq əcdadı ortaya çıxdı.[47]Fotosintezin təkamülü Günəş enerjisinin birbaşa canlı formalarla toplanmasına imkan verdi. Nəticədə, meydana gələnoksigen qazı (O2) atmosferdə yığıldı və günəşinultrabənövşəyi şüaları ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində yuxarı təbəqədə qoruyucuozon qatını meydana gətirdi.[48] Kiçik hüceyrələrin daha böyük hücrələrlə birləşməsieukariot adlanan mürəkkəb hüceyrəlilərin inkişafı ilə nəticələndi.[49]Koloniyalı hüceyrələr kimi meydana gələn həqiqi çoxhüceyrəli orqanizmlər getdikcə mürəkkəbləşməyə başladı. Zərərliultrabənövşəyi radiasiyanın ozon təbəqəsi tərəfindən udulması Yer səthində həyatın inkişafına töhfə verdi.[50]Həyat üçün ən erkənfosil dəlilləri arasındaQərbi Avstraliyada 3,48 milyard illik qum daşında tapılmışmikrob örtüklü qalıqlar,[51] QərbiQrenlandiyada 3,7 milyard illikmetamorfik süxurlarda tapılan biogenikqrafit[52] vəQərbi Avstraliyada 4,1 milyard illik süxurlar üzərində tapılmış bioloji materialın qalıqları var.[53][54] Yerdəki həyatın ən erkən birbaşa sübutumikroorqanizmlərinfosillərini göstərən 3,45 milyard illikAvstraliya süxurlarında mövcuddur.[55][56]
750 milyon il əvvəldən 580 milyon il əvvələ qədər,Neoproterozoy dövründə Yerin çox hissəsi buzla örtülmüş ola bilər. Bu fərziyyə "Qartopu Dünya" (ing.Snowball Earth) adlandırılır və bununçoxhüceyrəli həyat formalarının mürəkkəbliyinin əhəmiyyətli dərəcədə artdığıKembri partlayışından əvvəl baş verməsi xüsusi maraq doğurur.[57] 535 milyon il əvvəl Kembri partlayışından sonra beşkütləvi qırğın olmuşdur.[58] Ən son belə hadisə 66 milyard il əvvəl, birasteroidin təsiri ilə baş vermiş, qeyri-avianozdinozavrların və digər böyüksürünənlərin məhv olmasına səbəb olsa da, o dövrdə yereşənlərə bənzəyən kiçik məməlilərə toxunmamışdır. Məməlilər son 66 milyon ildə çoxaldı və bir neçə milyon il əvvəlOrrorin tugenensis cinsli Afrika meymununa bənzər bir heyvan dik durmaq qabiliyyətinə yiyələndi.[59] Bu, alətlərin istifadəsini asanlaşdırdı və insanların daha dainkişafına səbəb olan daha böyük bir beyin üçün lazımlı qidalanmanı təmin edənünsiyyəti təşviq etdi.Əkinçiliyin və daha sonrasivilizasiyanın inkişafı insanların Yerə və bu günə qədər davam edən digər canlı formalarının təbiəti və miqdarınatəsir göstərməsinə səbəb oldu.[60]
Yer kürəsinin gözlənilən uzunmüddətli gələcəyiGünəşin gələcəyi ilə əlaqələndirilir. Günəşin parlaqlığı sonrakı 1,1 milyard il 10 %, sonrakı 3,5 milyard il isə 40 % artacaq.[61] Yerin artan səth istiliyi təxminən 100–900 milyon il ərzində qeyri-üzvikarbon dövranını sürətləndirərəkCO2 nisbətini bitkilər üçün ölümcül dərəcədə aşağı səviyyəyə gətirəcəkdir.[62][63] Bitki örtüyünün olmaması atmosferdə oksigen itkisi ilə nəticələnəcək, heyvanlar üçün həyat qeyri-mümkün olacaqdır.[64] Təxminən bir milyard il sonra bütün səth suları yoxa çıxacaqdır[65] və orta qlobal temperatur 70 °C (158 °F)-ə çatacaqdır.[64] Yerdə fotosintezin sonuna qədər təxminən 500 milyon il daha yaşana biləcəyi gözlənilir.[62] Lakin atmosferdənazot çıxarılarsa, bu gündən 2,3 milyard il sonra nəzarətdən kənar istixana effekti yaranana qədər həyat davam edə bilər.[63]Antropogen emissiyalar cari günəş işığında nəzarətsiz istixana effektinə səbəb olmaq üçün ehtimal ki, kifayət deyil.[66]Günəş əbədi və sabit olsa belə müasir okeanlarda suyun 27%-i orta okean silsilələrindən atmosferə buxar axınının azalması səbəbindən bir milyard ildə mantiyaya enəcəkdir.[67]
Günəş təxminən 5 milyard ildəqırmızı nəhəngə çevriləcək. Modellər Günəşin indiki radiusunun təxminən 250 qatı, 1 astronomik vahid (150×10^6 km; 93×10^6 mil) qədər genişlənəcəyini proqnozlaşdırır.[61][68] Yerin taleyi daha az aydındır.Qırmızı bir nəhəng olaraqGünəş kütləsinin təxminən 30%-ni itirəcək, beləlikləulduz maksimum radiusuna çatdıqda Yer indiki orbitindən dalğa təsiri olmadan 1.7 astronomik vahid (250×10^6 km; 160×10^6 mil) orbitə keçəcəkdir. Hamısı olmasa da, qalan həyatın çox hissəsi Günəşin artan parlaqlığı (indiki səviyyəsindən təxminən 5000 dəfə çox) ilə məhv ediləcəkdir.[61] 2008-ci ildə edilən bir simulyasiya Yer orbitinin dalğa təsirləri və sürüklənmələr səbəbiylə çürüyəcəyini, Günəşin atmosferinə giribbuxarlanacağını göstərir.[68]
Bu vaxta qədər Yerin səthi əriyəcək,[69][70] çünki temperatur 1370 °C-ə çatacaqdır.[71] Həmçinin Yer atmosferininqırmızı nəhəngin yaydığı güclügünəş küləyi tərəfindən qoparılacağı düşünülür.[72] Günəş Yer səthindən bucaq ölçüsü təxminən 160° olan nəhəng qırmızı bir dairə kimi görünəcək və bununla da səmanın çox hissəsini tutacaqdır.Nəhənglərin asimptotik qoluna çatan Günəşin diametri müasir ölçülərə nisbətən 213 dəfə artacaq.[73] Təxminən 75.000 il[74] (digər mənbələrə görə 400.000[73]) sonra Günəşin qabığı parçalanacaq və nəticədə qırmızı nəhəngin yalnız kiçik mərkəzi nüvəsi — kiçik, isti, lakin çox sıx bir cisim olanağ cırtdan qalacaqdır.[75] Əgər Yer Günəşin qırmızı nəhəng fazasında ikən təsirindən qoruna bilərsə, ondaKainat mövcud olduğu müddətcə daha milyardlarla (və hətta trilyonlarla) il mövcud olacaq, ancaq Yer üzündə həyatın yenidən yaranması şərtləri bir daha olmayacaqdır.
"Genişləyən dünya" fərziyyəsi 20-ci əsrdəqitələrin hərəkətini açıqlamaq üçün irəli sürülmüş görüşdür. Bu nəzəriyyəni, yəni Yerin böyüməsi fikrini ilk dəfəÇarlz Darvin irəli sürmüşdür. O, yer qabığının daim genişləndiyini və bununla da yeni formlaşmaların yarandığını bildirmişdir, lakin bir müddətdən sonra o, bu fikrindən daşınıb və bunu dağların böyüməsi ilə izah edib.[76]
"Genişlənən dünya" teoremini izah edən animasiya
1889 və 1909-cu illərdə Roberto Mantovani Yerin genişlənməsi və kontinental hərəkət haqqında hipotezini nəşr etdi. O, qapalı və böyük bir qitənin daha kiçik olan Yerin bütün səthini örtdüyü fikrini irəli sürdü.[77][78] Onun fərziyyəsinə görə, Yer qabığı daim "yenilənirdi".Alfred Vegener daha sonra bu fərziyyə ilə özünün kontinental hərəkət fərziyyəsi arasında bəzi oxşarlıqları görsə də, Mantovaninin hipotezindəki hərəkətin səbəbi kimi Yerin genişlənməsini qeyd etməmişdir.[79]
Avstraliyageoloqu Samual Varren 1956-cı ildən başlayaraq planetlərdə bir növ kütləvi artımı təklif etmiş və problemin son həllinin yalnız kosmoloji baxımdan kainatın genişlənməsi ilə əlaqədar mümkün olduğunu söyləmişdi.[80]
1938-ci ildə Pol Dirakümumdünya cazibə qüvvəsinin, mövcudluğundan bu yana milyardlarla il ərzində azaldığı görüşünü təklif etdi. Bu, almanfizik Paskal Cordanın ümumi nisbilik fikrini dəyişməsinə və 1964-cü ildə bütün planetlərin yavaş-yavaş genişlənməsi fikrinə gətirib çıxardı. Digər izahların əksəriyyətinin əksinə olaraq bu görüş heç olmasa həqiqətə uyğunhipotez hesab edilənfizika qanunları çərçivəsində idi.[81]
Bilinən bir həqiqət budur ki, sistemimizdəki bütün digər planetar cisimlər kimi Yer dəsüxurların və tozun toplanması yolu ilə daim kütlə qazanır.NASA-nın məlumatına görə, "hər gün təxminən 100 ton meteoroid — toz və çınqıl parçaları və bəzən daha böyük süxurlar Yer atmosferinə daxil olur."[87] Bu hissəciklərin əksəriyyəti atmosferdə yanır və Yer səthinə toz halında çatır. Bu situasiya genişlənən Yer fərziyyəsinin irəli sürdüyü kütlə artımının yalnız bir bənzərliyidir.
Yerin forması təxminənsferikdir.Qütblərdə bir qədər yastılıq və Yer fırlandığına görəekvatorun ətrafında qabarıqlıq var.[88] Bir sözlə Yer ekvatorial diametri bir qütbdən digər qütbə qədər olan diametrindən 43 kilometr (27 mil) böyük olan, qütbləri basıq bir sferadır, lakin bu dəyişkənlik Yerin orta radiusunun 1%-dən azdır.[89]
Yerin kütlə mərkəzindən ən uzaq nöqtəEkvadordakı ekvatorialÇimbaroso vulkanının zirvəsidir (6,384.4 kilometr (3,967.1 mil)).[90][91][92][93] Sferanın orta diametri 12,742 kilometr (7,918 mil)-dir. Yerli topoqrafiya bu idealizə edilmiş sferadan yayınsa da, qlobal miqyasda bu sapmalar Yer radiusu ilə müqayisədə azdır: maksimum sapma yalnız 0,17% olmaqlaMarian çökəkliyindədir (dəniz səviyyəsindən 10 911 metr (35 797 ft) aşağı).Everest zirvəsi (dəniz səviyyəsindən 8,848 metr (29,029 ft) 8 848 metr (29 029 ft) yuxarı) isə 0,14% bir sapma göstərir.[b]
Geodeziyada Dünya okeanının quru parçaları və həmçinin dalğa, külək kimi dəyişikliklər olmadığı təqdirdə qəbul ediləcəyi dəqiq formasınageoid deyilir. Daha doğrusu, geoidorta dəniz səviyyəsində qravitasiya ekipotensialının səthidir.
Yerin kütləsi təxminən 5,97× 1024kiloqramdır. Tərkibi isə əsasəndəmir (32,1%),oksigen (30,1%),silisium (15,1%),maqnezium (13,9%),kükürd (2,9%),nikel (1,8%),kalsium (1,5%) vəalüminiumdan (1,4) və qalan 1,2%-i digər elementlərin qarışığından ibarətdir. Kütlənin bölünməsi səbəbindən nüvənin ilk növbədə dəmirdən (88,8%) və az miqdarda nikel (5,8%), kükürd (4,5%), həmçinin 1%-dən az olmaqla bəzi elementlərin qarışığından ibarət olduğu təxmin edilir.[96]
Yer qabığının ən çox yayılmış süxur komponentləri demək olar ki,oksidlərdir, lakinxlor,kükürd vəflüor bu baxımdan vacib istisnalardır və istənilən süxurdakı ümumi miqdarı ümumiyyətlə 1%-dən azdır. Yer qabığının 99%-dən çoxu 11 oksiddən, əsasənsilisium,alüminium,dəmir,kalsium,maqneziumun oksidlərindən və həmçinin əhəng və kalium duzlarından ibarətdir.[96][97][98]
Yer kürəsi digərdaxili planetlər kimi kimyəvi və ya fiziki (reoloji) xüsusiyyətləri ilə təbəqələrə bölünür. Xarici təbəqə yüksəközlü bərk mantiya ilə örtülmüş olan kimyəvi cəhətdən fərqlənənsilikatlı bir qabıqdan ibarətdir. Yer qabığıMoxoroviçiç sərhədi ilə mantiyadan ayrılır. Yer qabığının qalınlığı okeanlar üçün təxminən 6 kilometr (3,7 mil), materiklər üçün isə (30–50 kilometr (19–31 mil) arasında dəyişir. Yer qabığı və soyuq, sərt, üstmantiya birlikdəlitosfer adlanır vətektonik plitələr burada meydana gəlmişdir.Litosferin altındaastenosfer, litosferin üstündə hərəkət etdiyi nisbətən aşağıözlü təbəqə yerləşir. Mantiya içərisindəki kristal quruluşda əhəmiyyətli dəyişikliklər yuxarı və aşağı mantiyanı ayıran bir keçid zonasını əhatə edərək səthin 410–660 kilometr (250–410 mil) altında baş verir. Mantiyanın altında, möhkəm birdaxili nüvənin üstündə olduqca aşağıözlü bir mayedən ibarət xarici nüvə yerləşir.[99] Yerin daxili nüvəsi planetin qalan hissəsi ilə müqayisədə bir qədər daha yüksəksürətlə, ildə 0,1–0,5° dönə bilir.[100] Daxili nüvənin radiusu Yer kürəsinin beşdə birini təşkil edir.
Yerin daxili istiliyi planetarakkresiyadan yaranan qalıq istilik (təxminən 20%) və radioaktiv çürümə (80%) nəticəsində yaranan istiliyin birləşməsindən yaranır.[103] Yerdəki əsas istilik istehsal edənizotoplarkalium-40 (40K),uran-238 (238U) vətorium-232 (232Th)-dir.[104] Mərkəzdə temperatur 6 000 °C (10 830 °F)-ə qədər,[105] təzyiq isə 360 qiqapaskal (52×10^6 psi)-a çata bilər.[106] İstiliyin çox hissəsi radioaktiv çürümə ilə təmin olunduğuna görə elm adamları Yer tarixinin əvvəlində, qısa yarım ömrü olanizotopların tükənməsindən əvvəl Yerin istilik istehsalının daha yüksək olduğunu bildirirlər. Təxminən 3 milyon il əvvəl bugünkünün iki qatı qədər istilik istehsal edilir, mantiyada konveksiya və tektonik plitələrin sürəti artır və bunlar bu gün nadir hallarda meydana gələn komatitlər kimi qeyri-adi süxurların istehsalına imkan verirdi.[103][107]
Yerdən orta istilik itkisi 4,42 × 1013 Vt gücündə qlobal istilik itkisi üçün 87 mVtm−2-dir.[109] Nüvəninistilik enerjisinin bir hissəsi yüksək temperaturlusüxurlarınkonveksiya forması olanmantiya ocağı ilə qabığa daşınır.[110] Yerdəki istiliyin daha böyük bir hissəsiorta okean silsilələri ilə əlaqəli mantiyanın qalxması ilətektonik plitələrin hərəkəti nəticəsində itirilir. İstilik itkisinin son əsas mənbəyilitosfer altında baş verir. Yer qabığınınqitələrə nisbətən daha incə olmasıyla bağlı olaraq bu prosesin əksər hissəsiokeanların altında baş verir.[111]
Yerin mexaniki sərt xarici təbəqəsi olanlitosfer tektonik plitələrə bölünür. Bu plitələr üç sərhəd növündən birində bir-birilərinə nisbətən hərəkət edən sərt seqmentlərdir: Konvergent sərhədlərdə iki plitə toqquşur, divergent sərhədlərdə iki plitə bir-birindən uzaqlaşır və transformasiya sərhədlərində iki plitə bir-birinin yaxınlığı ilə sürüşür. Bu sərhədlər boyuncazəlzələlər,vulkanizm,dağəmələgəlmə vəokean rifləri əmələ gəlir.[112] Tektonik plitələrastenosferin, plitə ilə birlikdə hərəkət edə bilən yuxarı mantiyanın bərk, lakin az sıxlıqlı hissəsinin üstü ilə hərəkət edir.[113]
Tektonik plitələr hərəkət etdikcəokean qabığı konvergent sərhəd boyu plitələrin qabaqcıl tərəfləri altından keçir. Bu zamanmantiyadakı maddənin dağınıq sərhədlərdə qalxmasıorta okean silsilələrini yaradır. Bu proseslərin birləşməsiokean qabığını yenidən mantiyaya qaytarır. Bu təkrar istifadəyə görə okean qatının çox hissəsinin yaşı 100 milyondan azdır. Ən qədim okean qabığı QərbiSakit okeanda yerləşir və 200 milyon yaşı olduğu təxmin edilir.[114][115] Müqayisə üçün ən qədim tarixli materik qabığının yaşı 4 030 milyon ildir.[116]
Materik yer qabığıqranit vəandezit kimi aşağı sıxlığa maliksüxurlardan ibarətdir. Daha az yayılmış olanbazalt okean qabığının əsas tərkib hissəsi olan daha sıxvulkanik süxurdur.[122]Çökmə süxurlar isə birlikdə toplanmış vəyatırılmış çöküntülərin yığılmasından əmələ gəlmişdir. Bu süxurlar yer qabığının təxminən 5%-ni təşkil etsə də, materik yer qabığının təxminən 75%-i çökmə süxurlar ilə örtülmüşdür.[123] Yer üzündə tapılan süxurların üçüncü forması yüksək təzyiq, yüksək temperatur və ya hər ikisi vasitəsilə əvvəlcədən mövcud olan süxur növlərinin çevrilməsindən yarananmetamorfik süxurlardır. Yer səthində ən çox tapılansilikatlarakvars,çöl şpatları,amfibol, slyuda,piroksen vəolivin daxildir.[124] Karbonat birləşmələrinə isəkalsit (əhəng daşında tapılan) vədolomiti misal göstərmək olar.[125]
Quru səthinin yüksəkliyiÖlü dənizdəki −418 (-1 371 ft) səviyyəsindəki nöqtədən,Everest dağının zirvəsindəki 8 848 metr (29 029 ft) yüksəkliyə qədər dəyişir. Qurunundəniz səviyyəsindən yuxarı orta hündürlüyü təxminən 797 metr (2 615 ft)-dir.[126]
Pedosfer Yerin quru səthinin ən xarici təbəqəsidir vətorpaqdan ibarətdir. Bu qat torpaq əmələ gəlmə proseslərinə tabedir. Ümumi əkin sahələri 1,3%-i daimi əkin sahələri olmaqla torpaq səthinin 10,9%-ni təşkil edir.[127][128] Yer kürəsinin səthinin 40%-ə yaxınıkənd təsərrüfatında istifadə olunur və bunun təqribən 16,7 milyon km2 (6 × 106 mil2)-i əkin sahələri, 33?5 milyon km2 (13 × 106 mil2)-i isəotlaqlardır.[129]
Yer kürəsinin ən böyük sualtıekosisteminə ev sahibliyi edənBöyük Sədd rifinin sualtından çəkilmiş fotosu. Böyük Sədd rifi Yer kürəsindəki ən böyükmərcan rifi olmaqla yanaşı, Yer kürəsində kosmosdan görünən tək canlı növüdür.
Okeanların kütləsi təqribən 1,35 × 1018 tondur və bu, Yer kürəsinin ümumi kütləsinin təxminən 1/4400-dir. Okeanlar orta dərinliyi 3 682 metr (12 080 ft) olan 361,8 milyon km2 (139,7 milyon kvadrat mil) sahəni əhatə edir və nəticədə təxmin edilən həcmi 1,332 milyard km3 (320 milyon kub) təşkil edir.[131] Bütün Yer qabığının səthi hamar bir sfera ilə eyni yüksəklikdə olsaydı, meydana gələn dünya okeanının dərinliyi 2,7–2,8 (1,7 mil) olardı.[132][133]
Yer kürəsindəki suyun 97,5%-i duzlu, qalan 2,5%-i isəiçməli sudur. İçməli suyun böyük hissəsi, təxminən 68,7%-i buz təbəqələrində və buzlaqlarda buz halında mövcuddur.[134]
Dünya okeanının orta duzluluğu hər kiloqram dəniz suyuna 35 qram duz (3,5% duz) təşkil edir.[135] Bu duzun çox hissəsi vulkanik fəaliyyətlərlə xaric edilmiş və ya maqmatik qayalardan çıxarılmışdır.[136] Okeanlar eyni zamanda sudakı bir çox həyat formalarının yaşaması üçün zəruri olan həll edilmiş atmosfer qazlarının su anbarıdır.[137] Dəniz suyu dünya iqliminə mühüm təsir göstərir və okeanlar böyük bir istilik anbarı kimi fəaliyyət göstərir.[138] Okean istiliyinin paylanmasındakı fərqlər əhəmiyyətli hava dəyişikliyinə səbəb ola bilər.[139]
Biosfer yeratmosferini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirmişdir.Fotosintez bugünkü azot-oksigen atmosferinin yaranması ilə, 2,7 milyard il əvvəl inkişaf etmişdir.[48] Bu dəyişiklikaerob orqanizmlərin çoxalmasına və dolayı yolla atmosferdəki oksigenin çevrilməsi (O2-dənO3-ə) nəticəsindəozon qatının əmələ gəlməsinə imkan yaratmışdır. Ozon təbəqəsiultrabənövşəyi günəş şüalarının qarşısını alaraq yerdəki həyatı mümkün edir.[142] Atmosferin həyat üçün vacib olan digər funksiyalarınasu buxarının daşınması, canlıların faydalı qazlarla təmin edilməsi, kiçikmeteorların səthə dəyməzdən əvvəl yanmasına səbəb olması və temperaturun qorunması daxildir.[143] Atmosferdə temperaturun qorunması hadisəsiistixana effekti adlandırılan sistemə əsaslanır. Bu sistemə əsasən atmosferin tərkibində az miqdarda olan bir sıra qazlar yerdən xaric edilən enerjini atmosfer daxilində qoruyub saxlayır və orta temperaturu daim sabit saxlamağa xidmət edir.Su buxarı,karbon qazı,metan,azot oksid vəozon atmosferdəki ilkin istixana qazlarıdır. Bu sistem olmadan orta səth temperaturu günümüzdəki +15 °C (59 °F) temperaturu ilə müqayisədə −18 °C (0 °F) olardı[144] və Yerdəki həyat ehtimal ki, indiki formada mövcud olmazdı.[145] 2017-ci ilin may ayında bir milyon mil məsafədə fırlanan peykin parıltısı kimi görünənişığın atmosferdəki buz kristallarından əks olunduğu aşkar edilmişdir.[146][147]
Yer atmosferinin müəyyən bir sərhədi yoxdur, yavaş-yavaş nazikləşir və kosmosda itir. Atmosfer kütləsinin dörddə üçü səthin ilk 11 kilometr (6,8 mil)-də yerləşir. Bu ən aşağı təbəqətroposfer adlanır. Günəşdən gələn enerji bu təbəqəni və aşağıdakı səthi qızdıraraq havanın genişlənməsinə səbəb olur. Daha sonra aşağı sıxlıqlı hava yüksəlir və soyuq, daha yüksək sıxlıqlı hava ilə əvəz olunur. Nəticədə istilik enerjisinin yenidən bölüşdürülməsi ilə hava vəiqlimi idarə edənatmosfer dövranı yaranır.[148]
2007-ci ilin Sentyabrında Yer atmosferində görüntülənmiş qasırğa
Atmosfer dövranının birinci zolağıekvator ilə 30° enliklər arasında əsənpassatlardan və 30° ilə 60° arasındakı orta enliklərdə əsənqərb küləklərindən ibarətdir.[149]Okean cərəyanları da iqlimin formalaşmasında, xüsusən də istilik enerjisini ekvatorial okeanlardan qütb bölgələrinə paylanmasında iştirak edən mühüm amildir.[150]
Səthin buxarlanması nəticəsində yaranan su buxarı atmosferdəkisu dövranı ilə nəql olunur. Atmosfer şəraiti isti, nəmli havanın yüksəlməsinə imkan verdikdə bu su qatılaşır vəyağıntı halında səthə düşür.[148] Daha sonra suyun böyük hissəsiçay sistemləri ilə aşağı yüksəkliklərə aparılır və ən sonda yenidənokeanlara qaytarılır və yagöllərdə toplanır. Busu dövranı quruda həyatın təmin edilməsi üçün vacib bir mexanizmdir və geoloji dövrlər ərzində səth xüsusiyyətlərinin dəyişməsində rol oynayan əsas amilidir. Yağıntı miqdarı əraziyə görə olduqca dəyişkəndir: il ərzində bir neçə metrdən, bir millimetrdən az miqdara qədər dəyişə bilər. Atmosfer dövranı,topoqrafik xüsusiyyətlər və temperatur fərqləri hər bölgəyə düşən orta yağıntı miqdarını müəyyənləşdirir.[151]
Yer səthinə çatan günəş enerjisinin miqdarı artan enlik ilə azalır. Daha yüksək enliklərdə günəş işığı səthə daha aşağı bucaq altında çatır və atmosferin daha qalın qatlarından keçməli olur. Nəticədə, dəniz səviyyəsindəki orta illik hava istiliyi ekvatordan uzaqlaşdıqca hər dərəcə eninə təxminən 0,4 °C (0,7 °F) azalır.[152] Yer səthi iqlimin bənzər olduğu xüsusi iqlim qurşaqlarına bölünür. Ekvatordan qütb bölgələrinə qədər uzanan bu qurşaqlarekvatorial,tropik,mülayim vəqütb olaraq təsnif olunur.[153]
Lakin bəzi amillər ərazinin yerləşdiyi enliyə baxmayaraq iqlimə böyük həcmdə təsir edir:
Okeanlara yaxınlıq iqlimi mülayimləşdirir. Məsələn,Skandinaviya yarımadasıKanadanın şimalındakı eyni şimal enliklərinə nisbətən daha mülayim iqlimə malikdir.
Külək də iqlimi mülayimləşdirən amillərdəndir. Torpaq kütləsinin küləkli tərəfi digər tərəfə nisbətən daha çox mülayim iqlimə malik olur. Şimal yarımkürəsində küləkqərbdənşərqə üstünlük təşkil edir və buna görə də qərb sahilləri şərq sahillərinə nisbətən daha mülayim iqlimə malikdir. Bu, ŞərqiŞimali Amerikada vəQərbi Avropada, okeanın o biri tərəfindəki mülayim iqlimlə eyni paraleldə yerləşən şərq sahillərində sərt kontinental iqlimin hakim olduğu ərazilərdə görünür.[154]Cənub yarımkürəsində külək şərqdən qərbə üstünlük təşkil etdiyindən materiklərin şərq sahilləri daha mülayimdir.
YerdənGünəşə qədər məsafə fərqlidir. Yanvar ayında Yer Günəşə ən yaxın məsafədə olur və bu zamanCənubi Yarımkürəsindəyaydır.Şimal yarımkürəsində yay olan iyul ayında günəş yerdən ən uzaq məsafədədir və bu zaman müəyyən sahəyə yanvar ayına nisbətən Günəşdən gələn radiasiyanın yalnız 93,55%-i düşür. Buna baxmayaraq, Şimal yarımkürəsində dənizlərdən daha tez qızan daha böyük quru sahələri var. Nəticə etibarilə Şimal Yarımkürəsində yazda havanın orta temperaturu Cənub Yarımkürəsindən 2,3 °C (4 °F) isti olur.[155]
Hava sıxlığının azalması səbəbindən dəniz səviyyəsindən yüksək hündürlükdə iqlim daha soyuqdur.
Yer kürəsində indiyə qədər ölçülən ən yüksək hava temperaturu 1913-cü ildəÖlüm dərəsində 56,7 °C (134,1 °F) olaraq qeydə alınmışdır.[156] Yer kürəsində indiyə qədər ölçülən ən aşağı hava temperaturu isə 1983-cü ildəVostok Stansiyasında −89,2 °C (-128,6 °F) kimi qeydə alınsa da,[157] peyklər bu dəfəŞərqi Antarktidada −94,7 °C (−138,5 °F) qədər olan temperaturu ölçmək üçün uzaqdan zonddan istifadə etmişdilər.[158] Bu temperatur qeydləri yalnız 20-ci əsrdən etibarən müasir alətlərlə aparılmış ölçülərdir və ehtimal ki, Yer kürəsindəki temperaturun tam diapazonunu əks etdirmir.
İstilik enerjisi atmosferin xaricindəki bəzi molekulların sürətini Yerincazibə qüvvəsindən xilas ola biləcəyi nöqtəyə qədər artırır. Bu atmosferin kosmosda yavaş, lakin davamlı bir şəkildə itməsinə səbəb olur. Sərbəsthidrogenin aşağı molekulyar kütləsi olduğundankosmik sürəti daha asan əldə edə bilir və digər qazlara nisbətən daha yüksək sürətlə kosmosa axır.[161] Hidrogenin kosmosa sızması Yer atmosferinin və səthinin ilkin reduksiya vəziyyətindən indiki oksidləşmə vəziyyətinə keçməsinə kömək edir.Fotosintezin sərbəst oksigen mənbəyini təmin etdiyini, lakin hidrogen kimi reduksiyaedici maddələrin itirilməsinin atmosferdə oksigenin geniş şəkildə yığılması üçün zəruri şərt olduğu düşünülür.[162] Deməli, hidrogenin atmosferdən uçma qabiliyyəti Yer kürəsində inkişaf etmiş həyatın təbiətinə təsir göstərmiş ola bilər.[163] İndiki oksigenlə zəngin bir atmosferdə hidrogenin çoxu qaçmaq üçün bir fürsət əldə etmədən əvvəl suya çevrilir. Bunun əvəzinə hidrogen ehtiyatının böyük hissəsi atmosferin yuxarı hissəsindəmetanın məhv edilməsindən yaranır.[164]
Yerin maqnit sahəsinin 2014-cü ilin iyununa olan görüntüsü.[165] Qırmızı rəng maqnit sahəsinin daha güclü olduğu y, mavi isə daha zəif olduğu yerləri göstərir.
Yerin cazibə qüvvəsi Yer səthində kütlə paylanması səbəbindən cisimlərə veriləntəcildir. Yer səthi yaxınlığında sərbəstdüşmə təcili təxminən 9,8 m/san2 (32 ft/san2)-dir.Topoqrafiya,geologiya və dərin tektonik quruluşdakı yerli fərqlər Yerin cazibə sahəsində qravitasiya anomaliyaları olaraq bilinən genişhəcmli və ya regional fərqlərə səbəb olur.[166]
Yerin maqnit sahəsinin əsas hissəsinüvədən, daxilikonveksiyanınkinetik enerjisinin elektrik və maqnetik enerjiyə çevrildiyi yerdən qaynaqlanır. Sahə nüvədən kənara yayılır vəmantiya üzərindən keçərək Yer səthində öz dipolunun qütblərinə qədər uzanır. Dipolun qütbləri Yerincoğrafi qütblərinə yaxın yerdədir. Maqnit sahəsinin ekvatorunda səthdəki maqnit sahəsinin gücü3.05×10−5T, 2000-ci dövrdə7.79×1022 Am2 olan maqnit dipolu anı, əsrdə təxminən 6% azalır.[167] Nüvədəki konveksiya hərəkətləri xaotikdir; maqnit qütbləri fırlanır və dövri olaraq sıralama dəyişir. Bu, əsas sahənin dünyəvi dəyişkənliyinə və hər milyon ildə nizamsız fasilələrlə orta hesabla bir neçə dəfə artan sahə dəyişikliyinə səbəb olur. Ən son dəyişiklik təxminən 700 000 il əvvəl meydana gəlmişdir.[168][169]
Yerin maqnitosferinin sxemik təsviri. Günəş küləyi soldan sağa doğru əsir.
Yerin maqnit sahəsinin kosmosdakı miqdarı maqnitosferi müəyyənləşdirir.Günəş küləyininionları vəelektronları maqnitosfer tərəfindən pozulur; günəş küləyinin təzyiqi maqnitosferin günlük hissəsini təxminən 10 Yer radiusuna qədər sıxır və qaranlıq tərəfdə maqnitosferi uzadır.[170] Günəş küləyinin sürəti günəş küləyi zamanı yaranan dalğaların sürətindən böyük olduğu üçün şok dalğası günəş küləyini qabaqlayır.[171] Maqnitosfer müxtəlif yüklü zərrəciklərdən ibarətdir: plazmasfer Yer fırlanarkən maqnetik sahə xətlərini əsas etibarilə izləyən az enerjili zərrəciklərlərdən;[172][173] çevrəşəkilli cərəyan maqnit sahəsinin təsiri altında olan geo-maqnit sahəsi boyu hərəkət edən orta-enerjili zərrəciklərdən;[174]Van-Allen qurşaqları isə təsadüfi trayektoriya ilə hərəkət edən, lakin maqnitosfer daxilində qalan yüksək enerjili zərrəciklərdən ibarətdir.[170][175]
Maqnit qasırğası zamanı yüklü zərrəciklər xarici maqnitosferdən sahə xətləri boyu yerinionoferinə yönələ və burada ionlaşaraqqütb parıltısına səbəb ola bilər.[176]
Yer günəş ətrafında "günəş günü" adlanan 86 400 saniyə ərzində fırlanır.[178] Hal-hazırda dünyanın günəş günü 19-cu əsrdən bir az daha uzun olduğundan hər gün 0–2 millisaniyə arasında uzanır.[179][180]
Yerin sabit ulduzlara nisbətən və ya öz xəyali oxu ətrafında 360°Fırlanmasına sərf etdiyi vaxt 86 164,0989 saniyə və ya 23 saat 56 dəqiqə 4,0989 saniyədir və Beynəlxalq vahidlər sistemində ulduz günü adlanır.[2] Yerinpressesiyaya və ya mart gecə-gündüz bərəbərliyi nöqtəsinə nisbətən hərəkəti 86.164,0905 saniyə, 23 saat 56 dəqqiə 4,0905 saniyə təşkil edir vəulduz vaxtı adlanır.[2] Beləliklə, ulduz vaxtı bir ulduz günündən təxminən 8,4 millisaniyə qısadır.[181]
Atmosferdəkimeteor və aşağı orbitlipeyklərdən başqa Yer səmasındagöy cisimlərinin aydın hərəkəti qərbə doğru 15 °/saat = 15 '/dəq sürətindədir. Göy ekvatorunun yaxınlığında olan cisimlər üçün bu, hər iki dəqiqədəGünəşin və yaAyın görünəndiametrinə bərabərdir; Yer səthindən Günəş və Ayın görünən ölçüləri təxminən eynidır.[182][183]
Yer orta hesabla hər 365,2564 günəş günü və ya biril müddətindəGünəş ətrafında təxminən 150 milyon kilometr (93×10^6 mil) məsafə qət edir. Bu, günəşin təqribən 1° sürətlə ulduzlara nisbətən şərqə doğru hərəkət etməsini təmin edir. Bununla da hər 12 saatda Günəş və ya Ay ardıcıl olaraq səmada aydın görünür. Bu hərəkətə görə, Günəşin yenidənüfüqə qayıtması üçün 24 saat, 1sutka ərzində Yerin öz oxu ətrafında tam bir dönüş etməsi lazımdır. Yerin orbital sürəti orta hesabla 29.78 km/san (107,200 km/saat; 66,600 mil/saat) təşkil edir ki, bu da Yerindiametrinə bərabər olan, 12,742 km (7.918 mil) məsafəni 7 dəqiqəyə,aya olan 384,000 kilometr (239,000 mil) məsafəni isə 3,5 saata qət etməyə yetərli sürətdir.[3]
Ay və Yer hər 27,32 gündən bir orbitlərində ortaq ulduzladan ortaq məsafəli nöqtəyə daxil our. Yer-Ay sistemi Günəş ətrafındakı ümumi orbitlə birləşdikdə,təzə aydan digər təzə aya qədər, sinodik ay adlanan bu dövr 29,53 gündür. Həm Günəşin, həm də Yerin şimal qütblərinin üzərindəki seyr nöqtəsindən görünən Yer, Günəşə qarşı əks istiqamətdə hərəkət edir. Yerin oxu və orbiti mükəmməl deyil: Yerin xəyali oxu Yer-Günəş ekliptika perpendikulyarına 23,44 dərəcə, Yer-Ay ekliptikası isə Yer-Günəş ekliptika perpendikulyarına ±5,1 dərəcə əyilmişdir. Bu əyilmə olmadanay vəgünəş tutulması hər iki həftədən bir ardıcıl olaraq təkrarlanardı.[3][184]
Yerin cazibə qüvvəsinin sferası təxminən 1.5 milyon kilometr (930,000 mil) radiusa malikdir.[185] Bu, Yerin cazibə qüvvəsinin uzaqdakı Günəşdən və planetlərdən daha güclü olduğu maksimum məsafədir. Cisimlər bu radius daxilində Yer kürəsi ətrafında fırlanmalı və ya Günəşin cazibə qüvvəsi ilə məhdudlaşmalıdır.
Yerin xəyali oxu həmişə göydəki xəyali qütblərə tərəf tuşlanaraq orbit müstəvisinə təxminən 23,439281°[2] əyilmişdir. Yerin oxunun bu əyilməsinə görə səthin istənilən nöqtəsinə çatan günəş işığının miqdarı il ərzində dəyişir. Bu, iqlimdə mövsümi dəyişikliyə səbəb olur.Şimal yarımkürəsindəyay Günəş şimal tropik xəttində,Cənub Yarımkürəsində isə cənub tropik xəttində zenitdə olarkən baş verir. Yay aylarında gün daha uzun sürür və Günəş səmada daha yüksəklərə çıxır. Qışda iqlim soyuyur və günlər qısalır.
Arktika dairəsindən yuxarıda,Şimal qütbündəqütb gecəsi müşayiət olunur və altı ay müddətində burada günəş görünmür. Bu müddət ərzində Cənub yarımkürəsində hər şey təmamilə əksinə olur: bu zamanCənub qütbündəqütb gündüzü müşayiət olunur və 6 ay müddətində günəş heç batmır. Altı aydan sonra bu prosees qütblər arasında tərsinə dönür və bu dəfə şimal qütbündə gündüz, cənub qütbündə gecə olur.
Astronomik konveksiya iləgündönümlərinə — Günəşə ən yaxın və ondan ən uzaq nöqtələr və ya Yerin fırlanma oxu öz orbital oxu ilə uyğunlaşdığı zaman yarananekinokslara (gecə-gündüz bərabərliyi) görə 4fəsil müəyyən edilmişdir. Hal-hazırdaŞimal yarımkürəsində qış gündönümü 21 dekabrda; yay gündönümü iyunun 21-nə yaxın, bahar ekinoksu 20 martda, payız ekinoksu isə 22 və ya 23 sentyabrda baş verir.Cənub yarımkürəsində isə vəziyyət tərsinə dəyişir, yaz və qış fəsilləri əksinə olur və yaz və payız bərabərliyi tarixləri dəyişdirilir.[187]
Yerin oxunun əyilməsinin bucağı uzun müddət ərzində nisbətən sabitdir: 18,6 ildə bir cüzi səviyyədə və nizamsız hərəkət edir.[188] Yer oxunun istiqaməti (bucağı deyil) də zamanla dəyişir və hər 25 800 illik dövr ərzində 360°Fırlanmış olur. Bu hərəkətlərin hər ikisi Günəşin və Ayın Yerin ekvatorial kütləsindəki fərqli cazibəsindən qaynaqlanır. Eyni zamanda qütblər də Yer səthi boyunca bir neçə metrhərəkət edir. Həmçinin Yerin fırlanma sürəti günün uzunluğunun dəyişməsi kimi tanınan hadisəylə dəyişir.[189]
3 nöqtəsigünəşi təmsil edir.1 nöqtəsi Yerin apelyonunu, 2 nöqtəsi isə perihelionunu göstərir.
Müasir dövrdə, Yer perihelionu 3 yanvar ətrafında, apelyonu isə 4 iyul ətrafında meydana gəlir. Bu tarixlər Milankoviç dövrü kimi tanınan dövri nümunələri izləyənpressesiya və digər orbital amillər səbəbindən zamanla dəyişir. Dəyişən Yer-Günəş məsafəsi, günəş enerjisinin Yerə apelyona nisbətən periheliona təqribən 6,9% daha çox çatmasına səbəb olur. Cənub Yarımkürəsində yay olarkən Günəşə doğru əyildiyi üçün Cənub Yarımkürəsi bir il ərzində şimala nisbətən Günəşdən bir qədər çox enerji alır. Bu təsir, Yerin oxunun əyilməsi səbəbindən ümumi enerji dəyişikliyindən qat-qat azdır.[190]
2016-cı ildə edilən bir araşdırma,Doqquzuncu planetinGünəş Sisteminin bütün planetlərini, o cümlədən Yer kürəsini təxminən altı dərəcə əyərək düzəldəyəcəyi fikrini irəli sürdü.[191]
Ay nisbətən böyük, diametri Yer kürəsinin diametrinin dörddə birinə bərabər olan, planetə bənzər birtəbii peykdir. Cırtdan planetPlutona nisbətən daha böyük olan peyki Xaron istisna olmaqla, Günəş sistemində orbitalına daxil olduğu planetə nisbətən ən böyük peyk Aydır.
Yer ilə Ay arasındakı cazibə cazibəsi Yer kürəsindəqabarma və çəkilmələrə səbəb olur. Bu zaman Aya olunan eyni təsir onunorbit kilidlənməsinə səbəb olur: onun fırlanma müddəti Yerin orbitinə çıxması ilə eyniləşir. Nəticədə həmişə Ayın eyni üzü planetə tərəf dönmüş olur. Ay Yer kürəsi ətrafında fırlanarkən, üzünün müxtəlif hissələri Günəş tərəfindən işıqlandırılır vəay fazalarına səbəb olur.
Ay ilə Yer arasındakı qarşılıqlı təsir nəticəsində Ay Yerdən ildə təxminən 38 millimetr (1 düym) uzaqlaşır.[192] Milyonlarla ildir ki, bu kiçik dəyişikliklər və Yer gününün ildə təqribən 23 mikrosaniyə uzanması əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. MəsələnDevon dövründə (təxminən 410 milyard il əvvəl) bir ildə 400 gün var idi və hər gün 21,8 saat davam edirdi.[193]
Böyük Toqquşma fərziyyəsini izah edən animasiya. Sarı rəngli cisim Günəşi, mavi rəngli Yeri, L4 isə Teyanın nəzəri orbitini təmsil edir.
Ay planetin iqlimini mülayimləşdirərək həyatın inkişafına ciddi təsir göstərmiş ola bilər.Paleontoloji dəlillər və kompüter simulyasiyaları Yer oxunun əyilməsinin Ayla qarşılıqlı təsirlər ilə sabitləndiyini göstərir.[194] Günəşin və planetlərin Yerin ekvatorial kütləsinə tətbiq etdiyi butəsir olmadan fırlanma oxu Marsda olduğu kimi milyonlarla il ərzində dəyişərək qeyri-sabit ola bilərdi.[195]
Yerdən izlənilən Ay Günəşlə demək olar ki, eyni ölçülü diskə sahib olmaq üçün kifayət qədər uzaqdır. Çünki Günəşin diametri Aydan 400 dəfə böyük olsa da, Ay da eyni zamanda 400 dəfə daha uzaqdır.[196] Bu Yerdə tam və həlqəvigünəş tutulmalarının baş verməsinə imkan verir.
Ayın mənşəyi ilə bağlı ən çox qəbul edilən fərziyyə olanböyük toqquşma fərziyyəsi peykinTeya adlı Mars ölçülü bir protoplanetin erkən Yer kürəsi ilə toqquşması zamanı yarandığını iddia edir. Bu fərziyyə Ayın tərkibinin Yer qabığının tərkibinə nisbətən eyni olmasını izah edir.[31]
Yer kürəsinin orbitində2006 RH120 və3753 Kruitni də daxil olmaqla ən azı beşasteroid var.[197][198]
2006 RH120 adlı kiçik bir asteroid Yer-Ay sisteminə təxminən hər iyirmi ildən bir yaxınlaşır. Bu yanaşmalar zamanı qısa müddət ərzində Yer kürəsini orbit edə bilər.
2019-cu ilin dekabr ayına olan məlumata əsasən Yerin orbitində 2218 süni peyk var.[5] Hal-hazırda Yer orbitində buradakı ən qədim peyk olanVanquard 1 və 16 mindən çox kosmik zibil də daxil olmaqla, fəaliyyət göstərməyən peyklər var. Yerin ən böyük süni peykiBeynəlxalq Kosmik Stansiyadır.
Yer kürəsinin ən böyük rütubətli meşəsi olan Amazon meşəsi və meşə ilə axanAmazon çayı. Amazon meşəsi planetdəki ən böyük ekosistemlərdən birini yaradır. Buradakı böyük ekosistem Amazon çayının geniş hövzəsindən qaynaqlanır.
Həyatı təmin edə bilən bir planet həyat orada yaranmasa da, yaşanabilər bir planetdir. Yer kürəsi orqanizmləri maye su — mürəkkəbüzvi molekulların toplana biləcəyi və qarşılıqlı təsir göstərə biləcəyi bir mühit vəmaddələr mübadiləsini təmin etmək üçün kifayət qədər enerji ilə təmin edir.[199] Yerin Günəşdən uzaqlığı, fırlanma sürəti, oxunun əyriliyi, geoloji tarixi, davamlı atmosferi və maqnit sahəsinin hamısı səthdəki mövcud iqlim şəraitinə öz töhfəsini verir.[200]
Hər hansı bir planetin həyat formalarıekosistemlərdə yaşayır, bəzən "biosfer" meydana gətirir.[201] Yer biosferinin təxminən 3,5 milyard il əvvəl inkişaf etməyə başladığı düşünülür.[48] Biosfer bir-birinə bənzər bitki və ya heyvanlar yaşayan bir sırabiomlara bölünür.[202] Quruda biomlar ilk növbədə enlik, dəniz səviyyəsindən yüksəklik vərütubət fərqləri ilə ayrılır.Arktika və yaAntarktika dairələrində, hündür yüksəkliklərdə və ya son dərəcəquraq ərazilərdə uzanan yerüstü biomlar bitki və heyvan həyatı baxımından nisbətən kasıbdır. Növlərin müxtəlifliyi ekvatorial enliklərdəkirütubətli meşələrdə zirvəyə çatır.[203]
2016-cı ilin iyul ayında elm adamları Yer kürəsində yaşayan bütünorqanizmlərin son universal ortaq əcdadının 355geninin müəyyən edildiyini bildirdi.[204]
Yerin insanlar tərəfindən istismar edilən sərvətləri var.[206]Təbii yanacaq kimi bərpa edilə bilməyən mənbələr yalnız geoloji dövrlər ərzində yenilənir.[207]
Yer qabığındakömür,neft vətəbii qazdan ibarət yeraltı yanacaqların böyük yataqları yerləşir.[208] Bu yataqlar insanlar tərəfindən həm enerji istehsalı, həm də kimyəvi istehsalda xammal kimi istifadə olunur.[209] Mineralfilizlər dəmaqmatizm, eroziya vətektonik lövhələrin hərəkətləri nəticəsində qabığın tərkibində əmələ gəlmişdir.[210] Bu süxurlar bir çoxmetal və digər faydalıelementlər üçün əsas mənbədir.
Yer kürəsinin biosferi o cümlədən insanlar üçün bir çox faydalı bioloji məhsullar, qida,ağac,dərman, oksigen və bir çox üzvi tullantıların təkrar emalı kimi məhsullar istehsal edir. Quruda yaşayanekosistem torpağın üst qatına və şirin suya, okean ekosistemi isə torpaqdan yuyulmuş və həll edilmiş qidalara bağlıdır.[211] 1980-ci ildə Yerin quru səthinin 50,53 milyon km2 (19,51 milyon mil2)-i meşə və meşəlikdən, 67,88 milyon km2 (26,21 milyon mil2)-i otlaq sahələrindən ibarət idi və 15,01 milyon km2 (5,80 milyon m2) ərazi əkin sahələri olaraq becərildi.[212] 1993-cü ildəsuvarılan torpaqların təxmin edilən miqdarı 2 481 250 km2 (958 020 mil2) təşkil etmişdir.[14] İnsanlar sığınacaq tikmək üçün tikinti materiallarından istifadə edərək torpaq üzərində yaşayırlar.
2019–20 Avstraliya meşə yanğıları zamanı yanmış meşə ərazisi. 2019-cu ilin İyun ayından başlayan yanğınlar hələ də dəvam edir və arealı getdikcə genişləyir.
Sənayedən xaric olunankarbon qazı tullantıları səbəbiylə insan fəaliyyətiniqlobal istiləşmə ilə əlaqələndirən elmi konsensus mövcuddur. Bunun buzlaqların və buz təbəqələrinin əriməsi, həddindən artıq temperatur fərqi, hava şəraitində əhəmiyyətli dəyişikliklər və orta dəniz səviyyəsində qlobal yüksəliş kimi dəyişikliklərə səbəb olacağı proqnozlaşdırılır.[214]
Xəritələrin tədqiqi və hazırlanması ilə məşğul olankartoqrafiya və Yerdəki xüsusiyyətləri, sakinləri və hadisələri öyrənəncoğrafiya tarixən Yerin təsvirinə həsr olunmuş fənlər olmuşdur. Tədqiqatlar, yerlərin və məsafələrin təyini, mövqe və istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi lazımi məlumatları təmin edən və lazımi miqdarda qiymətləndirən kartoqrafiya və coğrafiya ilə birlikdə inkişaf etmişdir.
31 oktyabr 2011-ci ildəYer kürəsinin insan sayı təxminən yeddi milyarda çatdı.[216] Proqnozlar 2050-ci ildə dünya əhalisinin 9,2 milyarda çatacağını göstərir.[217] İnsan əhalisinin sıxlığı dəyişkəndir, lakin böyük qismiAsiyada məskunlaşmışdır. 2020-ci ilə olan məlumata görə dünya əhalisi təxminən 7 794 milyarddır.[218]
Dünyanın quru kütləsinin 68%-işimal yarımkürəsindədir.[219] Torpaq kütləsinin qismən üstünlük təşkil etməsi səbəbindən insanların 90%-i şimal yarımkürəsində yaşayır.[220]
Yer səthinin səkkizdə bir hissəsinin insanların yaşaması üçün uyğun olduğu təxmin edilir: Yer səthinin dörddə üçü okeanlar ilə örtülmüş, dörddə biri isə qurudur. Quru ərazisinin yarısısəhra (14%),[221] yüksək dağlar (27%),[222] və ya digər uyğun olmayan ərazilərdir. Dünyanın ən şimalda yerləşən daimi yaşayış yeri, KanadanınNunavut şəhərində,Elsmir adasında yerləşənAlert qəsəbəsidir (82°28′N).[223] Ən cənub məntəqə isə Antarktidadakı demək olar ki, cənub qütbündə olan"Amundsen-Skott" stansiyasındadır (90 °S).
Müstəqil suveren xalqlar Antarktidanın bəzi hissələri,Dunay çayının qərb sahilindəki mübahisəli sahə vəMisirləSudan arasındakı "Bir Tavil" ərazisi istisna olmaqla planetin bütün torpaq sahəsini iddia edirlər. 2015-ci ilə olan məlumata əsasən Yer kürəsindəBirləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv olan 193suverən dövlət, üstəgəl iki müşahidəçi əyalət, 72asılı ərazi vəqismən tanınan və ya tanınmayan dövlətlər var.[14] Zamanla bəzi dövlətlər dünya hökmranlığına çalışsalar da, uğursuzluğa düçar olmuşlar və Yer kürəsində heç vaxt bütün dünya üzərində səlahiyyətli bir suveren hökumət olmamışdır.[224]
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı millətlər arasındakı mübahisələrə müdaxilə etmək və bununla da silahlı qarşıdurmanın qarşısını almaq məqsədilə yaradılan dünya miqyaslı hökumətlərarası təşkilatdır.[225] BMT ilk növbədə beynəlxalq diplomatiya vəbeynəlxalq hüquq üçün bir forum rolunu oynayır. Heyət razılıq verərsə silahlı müdaxilə üçün bir mexanizm təqdim edilir.[226]
Yer kürəsinin orbitinə çıxan ilk insan 12 aprel 1961-ci ildəYuri Qaqarin olmuşdur.[227] Ümumilikdə, 30 iyul 2010 tarixinə qədər təxminən 487 nəfər kosmosu gəzərək orbitə çıxmış və onlardan on ikisi Aya ayaq basmışdır.[228][229][230] Normalda kosmosdakı yeganə insanlarBeynəlxalq Kosmik Stansiyada olanlardır. Altı nəfərdən ibarət[e] stansiyanın heyəti ümumilikdə hər altı ayda bir dəyişdirilir.[231] İnsanların Yerdən səyahət etdiyi ən uzaq məsafə 400 171 kilometr (248 655 mil) olaraq, 1970-ci ildəApollo 13 missiyası zamanı əldə edilmişdir.[232]
Yer kürəsinin standart astronomik simvolu çevrə daxilinə çəkilmiş və dünyanın dörd bir tərəfini təmsil edən xaçdan, "" ibarətdir.[234]
İnsanların mədəniyyətləri planetin bir çox hissəsini inkişaf etdirdi.[235] Bu mədəniyyətlərdə yer bəzən tanrı kimi təcəssüm edilmişdir. Bir çox mədəniyyətlərdə Yer məhsuldarlıq tanrısı olan Ana ilahədir.[236] Bir çox dinlərdə yaradılış haqqında miflər Yer kürəsinin fövqəltəbii bir Tanrı və ya tanrılar tərəfindən yaradılışına inanır.[236]
Elmi araşdırmalar insanların planetə baxışında bir sıra ciddi dəyişikliklər ilə nəticələndi. İlk inamlardan olan düz bir yer ideası eramızdan əvvəl 6-cı əsrin sonlarında İtaliyanın cənubundakı Yunan koloniyalarında yunanlı filosoflar olanPifaqor vəParmenidin[237][238] kürə şəklində olan Yer ideyası[237][238][239] ilə tədricən əvəz olundu. Eramızdan əvvəl V əsrin sonlarında Yerinkürə şəklində olması nəzəriyyəsi Yunan ziyalıları arasında hamılıqla qəbul edildi.[240] Elm adamları Yerin ilk dəfə Günəş sistemindəki digər planetlərlə müqayisədəhərəkətli bir cisim olduğunu sübut etdikdə Yerin ümumiyyətləkainatın mərkəzi olduğuna inanılırdı.[241] Müqəddəs Yazıdakı şəcərə təhlili yolu ilə Yerin yaşını təyin etməyə çalışan Ceyms Usşer kimi nüfuzlu xristian alim və din xadimlərinin səyləri sayəsində qərblilər 19-cu əsrdən əvvəl Yerin bir neçə min ildən çox yaşı olduğunu bilirdilər. Yalnız 19-cu əsrdə geoloqlarYerin yaşının ən az milyonlarla il olduğunu başa düşdülər.[242]
Uilyam Kelvin, 1864-cü ildətermodinamik üsullardan istifadə edərək Yerin yaşını 20 milyon ilə 400 milyon yaş arasında olduğunu bildirərək bu mövzuda şiddətli bir mübahisəyə səbəb oldu. Yalnız 19-cu əsrin sonu, 20-ci əsrin əvvəllərində radioaktivlik və radioaktiv tanışlıq kəşf edildiyi zaman Yerin yaşını müəyyənləşdirən etibarlı bir mexanizm quruldu və planetin milyardlarla yaşı olduğunu ortaya çıxardı.[243][244] 20-ci əsrdə insanlar ilk dəfə kosmosdan Yerə baxdıqda və xüsusən dəApollo proqramı ilə çəkilən Yer fotoşəkilləri ilə Yer haqqında anlayışlar yenidən dəyişdi.[245][246][247]
↑Bütün astronomik kəmiyyətlər həm dünyəvi, həm də dövri olaraq daim dəyişir. Verilən kəmiyyətlər, bütün dövri dəyişkənliklərə məhəl qoymadan J2000 dövrünə uyğun olaraq verilmişdir.
↑Əgər Yer kürəsi bir bilyard topu ölçüsündə kiçilsəydi, böyük dağ silsilələri və okean rifləri kimi Yerin bəzi əraziləri kiçik qüsurlar kimi hiss edilər, planetin çox hissəsi, o cümlədənBöyük Düzənliklər və genişabissal düzənliklər daha hamar görünərdi.
↑Ərazidən asılı olaraq qalınlığı 5–70 km. arasında dəyişir.
↑Ərazidən asılı olaraq qalınlığı 5–200 km. arasında dəyişir.
↑Heyətin sayı və tərkibi ilə bağlıburaya baxa bilərsiniz.
↑12Simon, J.L.; Bretagnon, P.; Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G.; Laskar, J."Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets". Astronomy and Astrophysics. 282 (2). Fevral 1994: 663–83.Bibcode:1994A&A...282..663S.
↑The international system of units (SI)(PDF) (2008). Amerika Birləşmiş Ştatlarının Ticarət Nazirliyi, Beynəlxalq Standartlar və Texnologiya İnstitutu Special Publication 330. səh. 52.2016-06-03 tarixindəarxivləşdirilib(PDF).İstifadə tarixi:2020-04-27.
↑Canup, R. M.; Asphaug, E.An impact origin of the Earth-Moon system. American Geophysical Union, Fall Meeting 2001. Abstract #U51A-02. 2001.Bibcode:2001AGUFM.U51A..02C.
↑Guinan, E. F.; Ribas, I. Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan (redaktor). Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate. ASP Conference Proceedings: The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments. San Francisco: Astronomical Society of the Pacific.Bibcode:2002ASPC..269...85G.ISBN1-58381-109-5.
↑Hong, D.; Zhang, Jisheng; Wang, Tao; Wang, Shiguang; Xie, Xilin."Continental crustal growth and the supercontinental cycle: evidence from the Central Asian Orogenic Belt". Journal of Asian Earth Sciences. 23 (5). 2004: 799–813.Bibcode:2004JAESc..23..799H.doi:10.1016/S1367-9120(03)00134-2.
↑Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J."The impact of humans on continental erosion and sedimentation". Bulletin of the Geological Society of America. 119 (1–2). 2007: 140–56.Bibcode:2007GSAB..119..140W.doi:10.1130/B25899.1.
↑I. J. Sackmann, A. I. Boothroyd, K. E. Kraemer.Our Sun. III. Present and Future // The Astrophysical Journal(ingilis). IOP Publishing. 1993.Bibcode:1993ApJ...418..457S.doi:10.1086/173407.
↑Bucher, K.,"Blueschists, eclogites, and decompression assemblages of the Zermatt-Saas ophiolite: High-pressure metamorphism of subducted Tethys lithosphere", American Mineralogist, 90 (5–6), 2005: 821–835,Bibcode:2005AmMin..90..821B,doi:10.2138/am.2005.1718
↑Schmidt, P. W. and Clark, D. A. (1980),The response of palaeomagnetic data to Earth expansion, Geophysical Journal of the Royal Astronomical Society, 61: 95–100, 1980,DOI:10.1111/j.1365-246X.1980.tb04306.x
↑Tanimoto, Toshiro.Crustal Structure of the Earth(PDF) // Thomas J. Ahrens (redaktor). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. Washington, DC: American Geophysical Union. 1995.Bibcode:1995geph.conf.....A.ISBN978-0-87590-851-9.16 Oktyabr 2006 tarixindəarxivləşdirilib(PDF).İstifadə tarixi:3 Fevral 2007.
↑Pollack, Henry N.; Hurter, Suzanne J.; Johnson, Jeffrey R."Heat flow from the Earth's interior: Analysis of the global data set". Reviews of Geophysics. 31 (3). Avqust 1993: 267–80.Bibcode:1993RvGeo..31..267P.doi:10.1029/93RG01249.
↑Sclater, John G; Parsons, Barry; Jaupart, Claude."Oceans and Continents: Similarities and Differences in the Mechanisms of Heat Loss". Journal of Geophysical Research. 86 (B12). 1981: 11535.Bibcode:1981JGR....8611535S.doi:10.1029/JB086iB12p11535.
↑de Pater, Imke; Lissauer, Jack J.Planetary Sciences (2nd). Cambridge University Press. 2010. səh. 154.ISBN978-0-521-85371-2.
↑Wenk, Hans-Rudolf; Bulakh, Andreĭ Glebovich.Minerals: their constitution and origin. Cambridge University Press. 2004. səh. 359.ISBN978-0-521-52958-7.
↑Mullen, Leslie."Salt of the Early Earth". NASA Astrobiology Magazine. 11 İyun 2002.30 İyun 2007 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi:14 Mart 2007.
↑Morris, Ron M."Oceanic Processes". NASA Astrobiology Magazine.15 Aprel 2009 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi:14 Mart 2007.
↑Geerts, B.; Linacre, E."The height of the tropopause". Resources in Atmospheric Sciences. University of Wyoming. Noyabr 1997.2020-04-27 tarixindəarxivləşdirilib.İstifadə tarixi:10 Avqust 2006.
↑Harrison, Roy M.; Hester, Ronald E.Causes and Environmental Implications of Increased UV-B Radiation. Royal Society of Chemistry. 2002.ISBN978-0-85404-265-4.
↑12Moran, Joseph M."Weather". World Book Online Reference Center. NASA/World Book, Inc. 2005.13 Dekabr 2010 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi:17 Mart 2007.
↑Abedon, Stephen T."History of Earth". Ohio State University. 31 Mart 1997.29 Noyabr 2012 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi:19 Mart 2007.
↑Williams, David R."Planetary Fact Sheets". NASA. 10 Fevral 2006.2008-09-25 tarixindəarxivləşdirilib.İstifadə tarixi:28 Sentyabr 2008.—See the apparent diameters on the Sun and Moon pages.
↑"What is the biosphere?". Biodiversidad Mexicana. Meksika federativ höküməti.2020-07-30 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi: 28 İyun 2019.
↑Staff."Themes & Issues". Secretariat of the Convention on Biological Diversity.7 Aprel 2007 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi:29 Mart 2007.
↑Liungman, Carl G.Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines // Symbols – Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. New York: Ionfox AB. 2004. 281–82.ISBN978-91-972705-0-2.
↑Arnett, Bill."Earth". The Nine Planets, A Multimedia Tour of the Solar System: one star, eight planets, and more. 16 İyul 2006.2000-08-23 tarixindəarxivləşdirilib.İstifadə tarixi:9 Mart 2010.
.svg)
.jpg)
.svg)
.jpg)
.gif)
.svg)
.jpg)
