Valyuta birliyi (ing.Currency union) — bir neçə ölkənin öz milli valyutalarını birləşdirərək, vahid bir valyutanın istifadəsinə qərar verdiyi iqtisadi və siyasi bir sistemdir. Bu sistemin əsas məqsədi iqtisadi inteqrasiyanı artırmaq, ticarət maneələrini aradan qaldırmaq və iqtisadi sabitliyi təmin etməkdir.[1] Valyuta birliyi çərçivəsində iştirak edən ölkələr bir-birinin valyutalarını qəbul edir və bu, qlobal ticarətdə qarşılıqlı etimadın möhkəmlənməsinə səbəb olur. Məsələn,Avrozona daxilində bir neçə Avropa ölkəsiAvro (EUR) adlı vahid valyutadan istifadə edir.[2]
Valyuta birliyi, iqtisadi sabitlik və qiymət sabitliyini təmin etmək məqsədilə maliyyə siyasətini və ticarət münasibətlərini tənzimləyir. Bu birliyin yaranması ölkələr arasında maliyyə məsələlərində koordinasiyanı artırır və potensial valyuta devalvasiyalarının qarşısını alır. Lakin, valyuta birliyinin mənfi tərəfi də vardır:[3] iştirakçı ölkələr milli valyuta siyasətini idarə etməkdə azadlıqdan məhrum olurlar, çünki valyuta birliyi daxilində olan ölkələr vahid bir pul siyasətinə tabedir. Bu, iqtisadi böhranlar zamanı hər bir ölkənin fərdi siyasətlərini tətbiq etməsini çətinləşdirə bilər.[4]
Valyuta birliyi üç əsas növə ayrılır, hər biri müxtəlif səviyyələrdə iqtisadi inteqrasiya və maliyyə siyasətinin koordinasiyasını nəzərdə tutur. Bu üç növ aşağıdakılardır:[5][6]
Hibrid valyuta birliyi — bu tip valyuta birliyində iştirak edən ölkələr öz milli valyutalarını saxlayır, lakin müəyyən şərtlərə uyğun olaraq bir-birinin valyutalarını qəbul edirlər. Hibrid birliyin əsas xüsusiyyəti, müəyyən ticarət və maliyyə əməliyyatlarında vahid valyutadan istifadə edilməsi,[7] lakin hələ də ölkələr arasında müəyyən iqtisadi müstəqilliyin saxlanılmasıdır. Misal olaraq, Könüllü Valyuta Birliyi (Monetary Union of the Eastern Caribbean), bəzi Karib ölkələri arasında fəaliyyət göstərir.
Tam valyuta birliyi — bu növdə iştirak edən ölkələr milli valyutalarını tamamilə birləşdirir və vahid bir valyuta istifadə etməyə başlayır. Bu, ən yüksək inteqrasiya səviyyəsini təmsil edir. Avrozone (Eurozone) buna tipik bir nümunədir, burada Avropa İttifaqının bəzi üzv ölkələri öz milli valyutalarını kənara qoyaraq, Avro (EUR) istifadə etməyə başlayıblar.[8]
Valyuta şəbəkəsi (ing.Currency Peg or Currency Board) — bu tip birliyə daxil olan ölkələr, milli valyutalarını digər güclü valyutaya (adətən ABŞ dolları və ya Avro) bağlayır. Bu, valyutaların stabil qiymətində dalğalanmaların qarşısını almağa yönəlib. Bu növ birliyə daxil olan ölkələr, müəyyən bir kurs üzrə digər valyutaya bağlanmış olur, lakin iqtisadi siyasətlərində tam azadlığa sahibdirlər. Hong Kong və Bolqarıstan buna misaldır.
Bu üç növ valyuta birliyi, ölkələr arasında iqtisadi əlaqələri gücləndirərək ticarət maneələrini azaldır və bazarda daha geniş sabitlik təmin edir, lakin hər birinin özünə məxsus iqtisadi riskləri və üstünlükləri vardır.
Bir ölkədə yeni valyutanın tətbiqi həmişə mübahisəli mövzudur, çünki onun həm üstünlükləri, həm də mənfi cəhətləri çoxdur. Yeni valyutanın biznes və fiziki şəxslərə müxtəlif təsirləri var ki, bu da valyuta birliklərinin faydalılığına daha çox baxış bucağı yaradır. Nəticədə, hökumət qurumları yeni valyutanı tətbiq etməyə çalışarkən, məsələn, valyuta ittifaqına daxil olaraq tez-tez mübarizə aparırlar.[9][10]
Üzv dövlətlər pul siyasəti qərarlarında suverenliklərini itirirlər. Adətən bütün valyuta ittifaqında pul siyasətinin qurulması ilə məşğul olan bir qurum (məsələn, mərkəzi bank) var.[11]
Asimmetrik "zərbələr" riski yarana bilər. Valyuta ittifaqı tərəfindən qoyulan meyarlar heç vaxt mükəmməl olmur, buna görə də bir qrup ölkə digərləri inkişaf edərkən daha pis vəziyyətdə ola bilər.
Yeni valyutanın tətbiqi yüksək maliyyə xərclərinə səbəb olur. Müəssisələr və subay şəxslər öz ölkələrində yeni valyutaya uyğunlaşmalıdırlar ki, bu da biznesin öz menecmentini və işçilərini hazırlamaq xərclərini əhatə edir və onlar həmçinin müştərilərini məlumatlandırmalı və çoxlu yeni məlumatları emal etməlidirlər.[12]
Sərmayənin qeyri-məhdud hərəkəti daha az məhsuldar regionlar hesabına əksər resursların daha məhsuldar bölgələrə köçürülməsinə səbəb ola bilər. Daha məhsuldar bölgələr mal və xidmətlərə daha çox kapital cəlb etməyə meyllidirlər ki, bu da daha az məhsuldar bölgələrdən qaça bilər.
Acocella, N. and Di Bartolomeo, G. and Tirelli, P. [2007], ‘Monetary conservatism and fiscal coordination in a monetary union’, in: ‘Economics Letters’, 94(1): 56–63.
Bergin, Paul.Monetary Union // David R. Henderson (redaktor). Concise Encyclopedia of Economics (2nd). Indianapolis: Library of Economics and Liberty. 2008.ISBN978-0865976658.OCLC237794267.
