Samoslu Pifaqor (yun.Πυθαγόρας ὁ Σάμιος,lat.Pythagoras, təxminən m. ö.570 –490) və ya şərqdə tanınan adı iləFisağur (ərəb.فيثاغور) — ilkqədim yunan filosoflarından biri olmuşdur,Pifaqorçuluğun yaradıcısı idi.
Pifaqor haqqında bütün bilgilər onun ardıcılları tərəfindən verilmişdir. O,Samos şəhərində doğulmuşdur. Sonra isə Cənubi İtaliyanınKrotona şəhərinə köçmüşdür.
Bir çox araşdırmaçılar hesab edirlər ki, onun öz əsərləri olmamışdır. Ancaq antik tarixçiDiogenes Laertius yazmışdır ki, o"Tərbiyə haqqında","Dövlət haqqında" və"Təbiət haqqında" adlı dövrümüzə gəlib çatmayan kitabların yazarı olmuşdur.[4] Pifaqorun elmi bilgiləri qədimBabil vəMisir kahinlərindən alması haqqında rəvayətlər də vardır.[5] Belə ki, o, uzun illər səyahətdə olmuş, 30 il Misirdə kahinliyin sirlərini və hikmətini mənimsəmişdi. O, vətənə yetkin yaşında qayıtmış və DelfadakıApollon məbədinin ali kahini olmuşdur. Bu, QədimYunanıstanda baş məbəd idi. Delfa alimləri bütün Yunanıstanda tanınmışdı.
Ancaq bir sürə sonra Krotonada siyasi durum gərginləşmiş, şəhər sakinləri pifaqorçuların fəaliyyətindən ehtiyat edərək, bu məktəbi darmadağın etmişdirlər. Pifaqorun da o hadisələrdə öldürüldüyü güman edilir. Ancaq başqa xəbərlərə görə o, baş vermiş hadisələrdən üzülərək özünü aclığa məruz qoyaraq ölmüşdür.
Pifaqorun ideyaları bir çox məqamlardamistikaya yaxın idi. Ona görə də, sonralar onun məktəbinin ənənələriniyeni-platonçufilosoflar davam etdirmişdilər. Pifaqor bir sıra mənəvi və əxlaqi prinsiplər də irəli sürmüşdür. Onun təliminə görə insanlar yetkinliyə doğru inkişaf etməlidir. Buna da yalnız gözəlliyə, eləcə də faydalı şeylərə yönəlməklə çatmaq mümkündür.
Pifaqor həm də ruhların bir bədəndən başqasına köçməsinə (reinkarnasiyasına) inanırdı.[6] Onun fikrincə, hər şey müəyyən vaxtdan sonra dünyaya yenidən gəlir və əslində yeni olan heç nə yoxdur. Ruh günahların ağırlığına görə bədəndə qalmağa məhkumdur. Məqsəd də onu bədəndən azad etməkdir. Buna görə də, mənəvi həyat yaşamaq üçün ət və paxla kimi bəzi yeyəcəklərdən çəkinmək lazımdır[7]. Burada isə qeyd etmək lazımdır ki, Pifaqorun bu kimi yanaşması ilə hind dünyagörüşü arasında bənzərliklər vardır.
Pifaqor və onun ardıcılları hakimiyyət məsələlərinə də diqqət yetirirdilər. Onların fikrincə,cəmiyyət hakimiyyətsiz yaşaya bilməz. Bu baxımdan da ən yüksək hakimiyyət tanrılara məxsusdur. Onlara hamı ibadət etməlidir. Tanrılardan sonra hökmdarlar, hörmətli insanlar, valideynlər və ən sonda qanunun aliliyi gəlir. Beləliklə, hakimiyyətiyerarxik sistemlə qurulmalıdır.[8]
Pifaqorun və onun ardıcıllarınınkosmoqonik baxışlarına görə, hər şey 4 ünsür:od,su,yer vəhavadan yaranmışdır. Yer isə kürə şəklindədir.[9] O, sonsuz və əbədi boşluqdan yaranıb, o, boşluqla nəfəs alır. Bunun nəticəsi olaraq dünya genişlənir və daralır. Bu səbəbdən məkan, zaman,göy cisimləri və onların hərəkəti yaranır. Dünyanın mərkəzində od, baş tanrı Zeusun məbədi və təbiətin qanunu ("fatum" və ya "loqos") durur. Sonra isə oddan yaranmış və onun ətrafında fırlanan yer,planetlər vəulduzlar gəlir.
Beləliklə, Pifaqor və onun ardıcılları yeri kürə şəklində təsəvvür etmiş və onu kainatın mərkəzində yerləşdirmişdirlər. Bu baxışlar isə orta əsrlərin sonuna qədər dünya elmi və fəlsəfəsində qüvvədə olmuşdur. Ancaq sonraNikolay Kopernik (XVI yüzillik) yer kürəsinin dünyanın mərkəzində olması inancını şübhə altına almışdır. Sonralar isə inkişaf edən elm sübut etmişdir ki, yer dünyanın mərkəzində yerləşmir.
Pifaqor, həm də"kosmos" anlayışını müasir anlamda, bütün dünyanı əhatə edən sonsuzluq mənasında işlətmiş, onun ahəngini və qanunauyğunluqlarını göstərməyə çalışmışdır.
Pifaqorun çox maraqlı rəqəmlər fəlsəfəsi olmuşdur. O, hesab edirdi ki,dünya və çevrəmizdə olan şeylər heç də bizim gördüyümüz və duyduğumuz kimi deyildir. Onlar duyğularımızla yox, düşüncəmizlə qavranıla və anlaşıla bilər. Hər şeyin arxasında bir birlik durur. Əlbəttə,dağ dağdır, insan insandır, daş daşdır. Ancaq, bu kimi müxtəlifliyin bir başlanğıcı, birləşdirici nöqtəsi vardır. Bu da rəqəmlərdir. Onlar hər şeyin pərdə arxası və başlanğıcıdır, çünki istənilən şeyi rəqəmlə göstərmək mümkündür, hər şeyin rəqəmlə ölçülən ölçüsü vardır. Məsələn, suyun miqdarını litrlə, ağırlığın çəkisini kiloqramla, bitkilərin sayını ədədlə göstərmək olar. Deməli, rəqəmlər hər şeyin əsasında durur.[10]
Beləliklə, dövrünün başqa filosoflarından fərqli olaraq Pifaqor hər şeyin ilkin səbəbini maddədə deyil, dərk olunmayan şeylərdə axtarırdı. Sonralar bu fikriPlaton daha da inkişaf etdirərəkideyalar haqqında təlimlə çıxış etmişdir. Bu baxımdan Pifaqorufəlsəfiidealizmin yaradıcısı hesab etmək olar. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu kimi fikirlər ondan öncəMisir vəBabil kahinlərinin arasında da yayılmışdır. Ehtimal olunur ki, Pifaqor mistikanı məhz onlardan öyrənmişdir.
Daha sonra rəqəmlər fəlsəfəsiniPifaqorun ardıcılları daha da inkişaf etdirmişdirlər.Pifaqor teoremi:Düzbucaqlı üçbucağın katetlərinin kvadratlarının cəmi hipotenuzun kvadratına bərabərdir
Eyni zamanda, rəqəmlər həndəsi mənada da anlaşılırdı. NöqtəBir rəqəmini ifadə edirdi. Bu rəqəm isə hər şeyin başlanğıcı və əsası hesab edilirdi. Pifaqor üçün Bir rəqəmi həm də Tanrıdır. Başqa şeylər isə müxtəlif rəqəmlərin cəmidir. Belə ki, iki nöqtədən düz xətt alınır, üç nöqtə isə artıq düz müstəvidir. Dörd nöqtə isə fəzadır. Bu rəqəmdörd ünsür olan od, yer, su və havanın təməlində durur ki, bu da hər şeyin başlanğıcında duran səbəbdir.[11]
Həmçinin, bu nöqtələrdən üçbucaq, dördbucaq və s. fiqurlar yaranır. Üçbucaq dünyaya gəlmənin və hər şeyin yaradılmasının səbəbidir. Dördbucaq Tanrı təbiətinin təcəssümüdür.
Pifaqor, dövrünün ən bilikli adamlarından biri olmuş, bir çox elmi nəzəriyyələrin yaradıcısı idi. Onun ən məşhur elmi kəşfi "Pifaqor teoremi" adlanan düzbucaqlı üçbucağın hipotenuz ilə katetlərinin nisbəti qanunudur.[12] Cüt və tək ədədli rəqəmlər haqqında riyaziyyat təlimini, rəqəmlərin həndəsi anlamı nəzəriyyəsini də Pifaqor kəşf etmişdir.
Düzbucaqlı üçbucağın tərəfləri arasındakı əlaqə həndəsənin əsas teoremlərindən biri: ayaqların uzunluqlarının kvadratlarının cəmi hipotenuzun uzunluğunun kvadratına bərabərdir.Hipotenuza düzəldilmiş kvadratın sahəsinin ayaqları üzərində qurulmuş kvadratların sahələrinin cəminə bərabər olması həndəsi bir həqiqət kimi də ifadə edilə bilər. Qarşı tərəf ifadəsi də doğrudur: iki tərəfinin uzunluqlarının kvadratlarının cəmi üçüncü tərəfin uzunluğunun kvadratına bərabər olan üçbucaq.[13]
Adil Əsədov. Fəlsəfə tarixindən etüdlər: İdeal və reallıq arasında ziddiyyət və onun Qərb, rus və Şərq təfəkküründə həll imkankarı. Bakı: Təknur, 2007. – 116 s.
Adil Əsədov. Yunan fəlsəfəsiindən etüdlər: yunan fəlsəfəsiində idealin və realliğin münasibətlərinə dair. Ön sözün müəllifi – fəlsəfə elmləri doktioru Tahirə Allahyarova. Bakı: Təknur, 2008.
Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg Bell & Sons, 1915.
Iamblichus. Life of Pyhhagoras or Pithagoric life / Translated by Taylor T. London: J. M. Watkins, 1818.
Пифагор // Античная философия: Энциклопедический словарь. — М.: Прогресс-Традиция. П. П. Гайденко, М. А. Солопова, С. В. Месяц, А. В. Серегин, А. А. Столяров, Ю. А. Шичалин. 2008.
Пифагор и пифагорейцы // Западная философия от истоков до наших дней. — "Петрополис".. Антисери Д., Реале Дж.. 1994.
Трубецкой С. Н. Курс истории древней философии. – Москва: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС; Русский Двор, 1997.
