Memorial (rus.Мемориал) —Sovet İttifaqının dağılması dövründə Rusiyada təsis edilmiş beynəlxalq insan hüquqları təşkilatı. Məqsədi Stalinin hakimiyyəti dövründə törədilmiş insan hüquqları pozuntularını və digər cinayətləri araşdırmaq və öyrənməkdir.[1][2] Daha sonra təşkilat araşdırmalarının əhatə dairəsini bütün Sovet dövrünü əhatə edəcək şəkildə genişləndirmişdir. Memorial bir çox mükafatlara, o cümlədən 2022-ci ildə"Nobel" sülh mükafatına layiq görülüb.
2022-ci ilin əvvəlində Rusiyada ləğv edilməzdən əvvəl Memorial iki ayrı hüquqi şəxsdən ibarət idi: Sovet İttifaqında, xüsusilə Stalin dövründə insanlığa qarşı törədilmiş cinayətlərin sənədləşdirilməsi ilə məşğul olanMemorial Beynəlxalq və əsasən müasir Rusiya və ətrafındakı münaqişə zonalarında insan hüquqlarının müdafiəsinə yönəlmişMemorial İnsan Hüquqları Mərkəzi.[3] Vahid bir qurumdan çox bir hərəkat olan Memorial, 2021-ci ilin dekabr ayına olan məlumata görə, Rusiyada 50-dən çox, Qazaxıstan, Ukrayna, Almaniya, İtaliya, Belçika və Fransa da daxil olmaqla digər ölkələrdə 11 təşkilatı əhatə edirdi.[4] Tərəfdaş təşkilatların diqqət mərkəzi bölgədən bölgəyə dəyişsə də, onların hamısı insan hüquqları, tarixin sənədləşdirilməsi, gənclərin maarifləndirilməsi və siyasi repressiya qurbanlarının anım günlərinin qeyd olunması kimi ortaq məqsədləri paylaşır.[5]
Memorial 1980-ci illərin sonlarında,perestroyka illərində ortaya çıxıb. Məqsədi XX əsrdə SSRİ-də törədilmiş insanlığa qarşı cinayətləri sənədləşdirmək,Böyük terror vəQULAQ düşərgələrinin sağ qalan qurbanlarına və onların ailələrinə yardım etmək idi.[6] 1987–1990-cı illər arasında, SSRİ hələ mövcud olduğu dövrdə, Memorial cəmiyyətinin 23 filialı mövcud idi.[7] Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra isə Ukraynadakı Memorial filialları Rusiya şəbəkəsinə bağlı qalmağa davam etdilər. Şimali-qərbi və mərkəzi Rusiyada, Uralda və Sibirdə yerləşən ən qədim filiallardan bəziləri sonradan müstəqil yerli araşdırmaları sənədləşdirən veb-saytlar yaratdılar və öz bölgələrində Sovet rejimi tərəfindən törədilmiş cinayətləri dərc etdilər.
2012-ci ilin iyulunda Rusiyada "xarici agent" qanunu qəbul edildikdən sonra Memorial getdikcə daha çox hökumət təzyiqi ilə üzləşdi. 2014-cü il iyulun 21-də Memorial İnsan Hüquqları MərkəziƏdliyyə Nazirliyi tərəfindən "xarici agent" elan edildi. Bu ad 2015-ci ilin noyabrında Sankt-Peterburqdakı Memorialın Tədqiqat və İnformasiya Mərkəzinə, 2016-cı il oktyabrın 4-də isə birbaşa Memorial Beynəlxalq təşkilatına da şamil olundu.[8] 2021-ci il dekabrın 28-də Rusiya Ali Məhkəməsi Memorial Beynəlxalq təşkilatının "xarici agent" qanunvericiliyini pozduğuna görə bağlanmasına qərar verdi.[9][10] Memorialın vəkili isə bu qərardan apellyasiya şikayəti veriləcəyini bildirdi.[11] 2021-ci il dekabrın 29-da Moskva Şəhər Məhkəməsi Memorial İnsan Hüquqları Mərkəzinin (HRC) bağlanmasına qərar verdi; mərkəz "xarici agent" qanununu pozmaqda və terrorizm və ekstremizmi dəstəkləməkdə ittiham edilirdi. Həmin günAvropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi müvəqqəti tədbir tətbiq edərək, Rusiyaya Memorialın məcburi şəkildə ləğvini dayandırmağı tapşırdı və məhkəmə prosesinin nəticəsini gözləməyi tələb etdi.[12] 2022-ci il aprelin 5-də isə Rusiya Apellyasiya Məhkəməsi bu ləğv qərarını qüvvədə saxladı.[13][14]
Memorialın bəzi insan hüquqları fəaliyyətləri Rusiyada davam edir.[15] Memorial digər ölkələrdə, xüsusən də ən qədim və ən böyük qeyri-Rusiya şöbəsinin yerləşdiyi Almaniyada fəaliyyət göstərməyə davam edir. 2022-ci ilin oktyabrında Memorial Ukrayna insan hüquqları təşkilatıVətəndaş Azadlıqları Mərkəzi və belaruslu fəalAles Belyatski ilə birlikdə həmin ilin"Nobel" sülh mükafatının üç laureatından biri oldu. Onlar "müharibə cinayətləri, insan hüquqları pozuntuları və hakimiyyətin sui-istifadəsini sənədləşdirmək" səylərinə görə mükafatlandırıldılar.[16]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
