14 oktyabr 1964-cü ildə Kinq irqi ayrı-seçkiliyə qarşı apardığı mübarizəyə görəNobel Sülh mükafatını qazanmışdır. 1965-ci ildə Selmadan Montqomeriyə yürüşün təşkilinə kömək etmişdir. Növbəti il, o və təşkilatı hərəkatı şimala —Çikaqoya doğru yönləndirmişdir. Bu illərdə daha çox kasıblığa vəVyetnam müharibəsinə qarşı mübarizəyə fokuslanmışdır. 1967-ci ildəVyetnam müharibə ilə bağlı etdiyi çıxışdan sonra liberal müttəfiqlərinin əksəriyyəti ilə münasibətləri pozulmuşdu.FTB uzun müddət onun kommunist əlaqələrinin olub-olmamasını araşdırmış və tapa bildikləri bütün informasiyaları hökumətə təqdim etmişdir.
1968-ci ildə "Kasıb xalqın kompaniyası" adını verdiyi vəVaşinqtonu lərzəyə gətirməyi planlayarkən, 4 aprel tarixindəTennessi ştatındakıMemfis şəhərində qətlə yetirilmişdir. Onun qətliABŞ-nin bir çox şəhərlərində çıxışlara və toqquşmalara səbəb olmuşdu. İddia olunur ki, Kinqin təqsiri sübuta yetirilmiş qatili Ceyms Örl Rey hökumət agentləri ilə əlbir olmuş və onların diktəsi ilə hərəkət etmişdir. Kinqi qətlə yetirdiyinə görə, 99 il həbsə məhrum edilmiş qatil 29 il həbsdə qaldıqdan sonra 1998-ci ildəhepatit xəstəliyindən xəstəxanada vəfat etmişdir. Onun həbs edilərkən 41 yaşı var idi.
Kinq ölümündən sonra "Prezident Azadlıq" medalı və "Konqres Qızıl" medalı ilə mükafatlandırılmışdır. 1971-ci ildən sonraABŞ-nin müxtəlif şəhər və ştatlarında Martin Lüter Kinq günləri elan edilmiş və bu günlər tətil kimi qəbul edilmişdir. 1986-cı ildəRonald Reyqanın imzaladığı qanunla bu federal səviyyəyə daşınmışdır.ABŞ-də onun şərəfinə adlandırılmış yüzlərlə küçə var.Vaşinqton şəhərinin bir hissəsinə onun adı verilmişdir. 2011-ci ildə Milli Mallda Martin Lüter Kinq Memorialının açılışı olmuşdur.
Sonradanafroamerikalı Buker Vaşinqton şərəfinə adlandırılmış və Kinqin oxuduğu orta məktəb.
Kinq 1929-cu ilin 15 yanvarındaCorciya ştatınınAtlanta şəhərində din xadimi Martin Lüter Kinq Sr. ilə Alberta Vilyams Kinqin ailəsində anadan olmuşdur.[4] Kinqin atasının və özünün anadan olarkən verilən adı Maykl Kinq idi, lakin 1934-cü ildə atası həm özünün, həm də oğlunun adını dəyişdirmişdi.[5][6] Ata KinqAlmaniyada təşkil edilən Baptizm Dünya Alyansının konfransında iştirak edərkən çox təsirlənmişdi. O,protestant lider Martin Lüterlə əlaqəli yerləri gəzərkənnasizmin yüksəlişini hiss etmişdi. Alyans sondaantisemitizmi qınayan qərar qəbul etmiş və ata Kinq Lüter etirazının gücünə bir daha şahid olmuşdu.[7]
Atası sonralar bildirmişdir ki, oğluna Maykl adı qoyulması doğumda iştirak edən həkimin səhvi nəticəsində olmuşdur.[8] Sonralar isə oğlu Martin Lüter Kinq adlandırılması barədə sənəd almışdır.[9] Kinqin valideynlərinin hər ikisi afroamerikalı idi, lakin ata tərəfdən ulu baabsıirland mənşəli idi.[10][11][12]
Kinq ortancıl uşaq idi, özündən böyük Kristin Kinq Farris adlı bacısı, A. D. Kinq adlı isə kiçik qardaşı olmuşdur. Kinq "Küləklə sovrulanlar" filminin 1939-cu il versiyasınınAtlantadakı təqdimatında kilsə xorunda ifa etmiş, oxumaqdan və musiqidən xoşu gəlmişdir.[13] Gözəl orqan ifaçısı və xor lideri olan anası Kinqi oxumaq üçünj müxtəlif kilsələrə aparmış və onda bu xüsusiyyətlərin inkişafına xüsusi diqqət ayırmışdır. Kinq əsasən "daha çox, daha çox İsa kimi olmaq istəyirəm" xor musiqisini oxumaqdan xüsusi zövq alırmış. O, sonradan öz kilsəsində uşaq xorunun üzvlərindən biri olmuşdur.[14]
Kinq deyirdi ki, atası onu 15 yaşına qədər döymüşdü. Qonşuları atasının Kinqi döyməsini və ona "səni ölümünə döysəm belə, səndən nəsə düzəldəcəm" deməyini eşitmişdi. Kinq atasının ayrı-seçkiliyə qarşı qürurla və qorxusuz formada mübarizə apardığına şahid olmuşdu. O, atasıyla birgə olarkən ona "oğlan" deyə müraciət edən yol polisini, marketə arxadan girməlisən deyə ona irad tutan satıcını diqqətə almadığına dəfələrlə şahidlik etmişdi.[15]
Kinq uşaq olarkən ağdərili bir uşaqla dost olmuşdu. Ağdərili uşağın ailəsinin Kinqin evinin yanında biznesləri var idi. 6 yaşına çatdıqdan sonra Kinqafroamerikalılar üçün ayrılmış məktəbə, dostu isə ağdərililər üçün ayrılmış məktəbə yollandı. O, dostunu itirdi, çünki ağdərili uşağın atası oğlunun afroamerikalı ilə dostluq etməsini istəmirdi.[16]
Kinq həyatının bir çox dönəmində depressiyadan əziyyət çəkmişdir. Yeniyetməlik illərində o, özünün, ailəsinin və qonşularının tez-tez qarşılaşdığı və xüsusən, cənub ştatlarında geniş yayılmış olan irqi ayrı-seçkiliyə görə, ağdərililərə nifrət edirdi.[17] 12 yaşı olarkən, ana nənəsi ölmüş və özünü günahkar hiss edən Kinq intihara cəhd etmişdi.[18]
Kinq ilk dövrlərdəxristianlığın bir çox doktirinasına şübhə ilə yanaşırdı. 13 yaşında bazar günü məktəbində olarkən,İsa peyğəmbərin fiziki olaraq dirilməsini rədd etdiyini bildirmişdi.[19] O, sonradan bildirmişdi ki, bu hadisədən sonra "şübhələr durmadan ortaya çıxmağa başlamışdır", lakin sonraİncilin "heç kimin qaça bilməyəcəyi həqiqətlərə" sahib olduğunu bildirmiş və seminariyaya daxil olmuşdur.
Atlantada böyüyən Kinq Kitabçı T. Vaşinqton Orta Məktəbində təhsil almışdır. Burada təhsil alarkən natiqlik bacarığına görə seçilmiş və məktəbin debat komandasının üzvü olmuşdur. 1942-ci ildə, 13 yaşı olarknAtlanta jurnalının ən gənc satış meneceri köməkçisi olmuş və Neqro Elks Klubu tərəfindənCorciya ştatının Dublin şəhərində keçirilən rotariya yarışında qalıb gəlmişdir. Bu yarışdan qayıdarkən müəllimi ilə avtobusa minmək istəyərkən buna sürücü tərəfindən icazə verilməmişdi. Sürücü onları geri qaytararkən, birinci ağdərili sərnişinlərin əyləşməsinin lazım olduğunu bildirmişdi. Bu Kinqin qəzəbinə səbəb olmuş və o, etiraz etmişdi, lakin müəllimi onu sakitləşdirmiş və ona əgər tabe olmasa qanunları pozacağını bildirmişdi. Kinq sonralar bu hadisəni onu ən çox əsəbləşdirən hadisə kimi qeyd edirdi.[20] Bacarıqlı şagird olan Kinq orta məktəbin IX və XII dərəcələrini keçmişdi.[21]
Orta məktəbi bitirməsinə bir müddət qalmış tarixi baxımdan görkəmli qaradərili kolleci olan Morhaus Kolleci imtahanları keçə bilən orta məktəb şagirdlərinin orada təhsil ala biləcəklərini elan etdi.İkinci Dünya müharibəsinə görə, kollecin tələbələrinin bir hissəsi təhsillərini dayandırmışdı və kollec öz sinif otaqlarını doldurmaq istəyirdi. 15 yaşlı Kinq imtahanı uğurla keçdi və kollecə daxil oldu. Universiteti bitirməyinə bir il qalmış — 1947-ci ildə, 18 yaşlı Kinqrahib olmaq qərarına gəldi. O, düşünürdü ki, daxilində insanlıa xidmət etmə arzusu var və bu arzunu dini xidmətlə reallaşdıra bilər.[20] Bu səbəbdən o,Baptist kilsəsi ilə "sülh" bağladı. O, rasional rahib ola biləcəyinə və "ideyalara, hətta sosial etirazlara hörmətlə yanaşa biləcəyinə" inanırdı.[22]
1948-ci ildə Kinq Morhaus Kollecinininsosiologiya sahəsindən məzun oldu. O, bundan sonraPensilvaniya ştatının Çester şəhərində yerləşən Krozer Teologiya Seminariyasında təhsilini davam etdirdi. O, burada 1951-ci ilə qədər təhsil aldı. Kinqin atası onun təhsilini davam etdirmək barədə qərarını tamamilə dəstəkləyirdi.[23][24] O, Kinq üçün Çesterdəki Kalvari Baptist kilsəsində çalışan və ailə dostu olan Pius Barbourla iş görüşməsi təşkil etmişdi.[25] Bundan sonra Kinq "Kalvarinin oğlanları"ndan birinə çevrildi və burada gələcəkdə qaradərili kilsələrinin məşhur natiqlərinə çevriləcəkAuqustus Cons vəSamuel Proktorla tanış oldu.[26]
Krozerdə təhsil alarkən Morhausdan sinif yoldaşı olan Valter MakKall da ona qoşuldu.[27] Kinq burada tələbə təşkilatının prezidenti seçildi.
Kinq bir dəfə öz otağında pivə gizlədən tələbəni tənbeh etmiş və onaAmerikaqaradərililəri olaraq qara irqin nümayəndəsi olmalarının möhnətini çəkdiklərini bildirmişdi.[28] Bu dövrdə o, Valter Rausşenbusş sosiol xütbələrinə maraq salmışdı.[29]
Burada təhsil aldığı ilk 3 il ərzində o, müəssisənin kafesində işləyən vəalman mənşəli miqrantın qızı ilə romantik münasibətdə idi. Kinq bu qızla evlənmək fikrində idi, lakin dostları onu bu fikirdən yayındırmağa çalışırdılar. Çünki, onlar hesab edirdilər ki, iki ayrı-ayrı irqin nümayəndəsinin bir-biri ilə evlənməsi onlara qarşı hər iki irqin düşmənçiliyinə səbəb olardı. Həmçinin, ağdərili qadınla evlənməsi KinqinABŞ-nin cənub ştatlarına rahib kimi təyinat almasına və işləməsinə də mane ola bilərdi. Kinq öz dostuna bu məsələ barədə "anasının evliliklə bağlı acılarına dözə bilmədiyini və 6 ay sonra münasibətinə son qoyduğunu" bildirmişdi, lakin ondan ayrıldıqdan sonra belə həmin qadına qarşı hissləri qalmışdı. Bir dostu bu barədə "o, heç vaxt sağalmadı" sözlərini işlətmişdi.[29]
Kinq 1953-cü ildə valideynlərininAlabama ştatının Heyberger şəhərində yerləşən evində Koretta Skottla ailə həyatı qurmuşdur.[30] Bu cütlüyün 4 övladı dünyaya gəlmişdir: Yolanda Kinq (1955–2007), Martin Lüter Kinq III (d.1957), Dekster Skott Kinq (d.1961) və Bernis Kinq (1963).[31] Kinq evlilikləri müddətində Korettaya insan haqları hərəkatına aktiv formada qoşulmasına mane olmuş, ondan evdar qadın və ana olmasını istəmişdir.[32]
1954-cü ildə, 25 yaşı olarkənAlabama ştatının Montqomeri şəhərinin Dekster Prospekti Batist Kilsəsində rahib kimi çalışmağa başlamışdır.[33]
Kinqdoktorantura təhsiliniBoston Universitetində sistematikteologiya üzrə almışdır. O, bu təhsilini 1955-ci ildə tamamlamışdır. Rəhbərləri isə Edqar Braytmən və Lotan Harold Devolf idi. Onundoktorantura araşdırma mövzusu "Paul Tiliç və Nelson Viemanın düşüncələrindəki Allah konsepsiyasının müqayisəsi" adlanırdı.[34]Doktorantura təhsilini alarkən atasının yaxın dostu Uilyam Hanter Hesterin köməkçisi kimiBostonun tarixi On İkinci Baptist Kilsəsində çalışmışdır. Onun Kinqin düşüncələrinin formalaşmasında mühüm rolu olmuşdur.[35]
Yeni İngiltərə Musiqi Konservatoriyasında təhsil alan tanışı Mari Povelə münasib bir cənublu qızla tanış olmaq istədiyini bildirdikdən sonra, Mari onu Koretta ilə tanış etmişdir. İlk əvvəllər Koretta bunda maraqsız olsa da, Marinin təkidi və zamin durmasından sonra fikrini dəyişdirmişdir.[36] Elə ilk görüşlərdən sonra Kinq Korettada öz həyat yoldaşında görmək istədiyi keyfiyyətlərin olduğunu hiss etmişdi. Atasının onunAtlantanın məşhur ailələrindən olan Dobb ailəsindən bir nəfərlə evlənəcəyini gözləməsinə baxmayaraq, Kinq Koretta ilə ailə həyatı qurmuşdur.
Kinq Bostonda yaşıdları olan rahiblərin kiçik çevrəsi ilə dostlaşmışdı. Onlar tez-tez bir-birilərini öz kilsələrində qonaq edirdi. Bu rahiblərin sırasına Roksburidəki On İkinci Baptist Kilsəsinin rahibi Maykl Hayns (caz musiqiçisi Roy Haynsın kiçik qardaşı) da daxil idi. Gənc rahiblər görüşərək teologiyanı, xütbə vermə üsullarını, sosial məsələləri müzakirə edirdilər.
Uzun müddət keçdikdən sonra, 1991-ci ilin oktyabr ayında Kinqindoktorantura işində müəyyən plagiatların və digər uyğunsuz faktların olduğu üzə çıxdı.[37] Lakin bunu müzakirə etmək üçün qurulan komitə Kinqin elmi dərəcəsini geri almadı və bu işin hələ də gərəkli olduğunu bildirdi.
Hal-hazırdauniversitet kitabxanasında saxlanılan Kinqindissertasiyasına məktub daxil edilmişdir.[38] Məktubda dissertasiyada istinadı göstərilməyən bir sıra materialların yerləşdirilməsi əks etdirilmişdir. Kinqin plagiatı ilə bağlı müxtəlif mübahisələr mövcuddur.[39]
1955-ci ilin martında 15 yaşlı qaradərili məktəbli qız olan Klaudette Kolvin Montqomeri şəhərindəCim Krou qanunlarını pozaraq ağdərili sərnişinə yerini verməkdən imtina etdi. Bu irqi ayrı-seçkilikABŞ-nin cənub ştatlarında qanun qüvvəsində idi. Kinq bu işlə maraqlanan Birminqem Afrikalı-Amerikalı Komitəsində idi. E. D. Nikson və Klifford Durr hadisənin kiçik miqyaslı olmasına görə, daha yaxşı şəraiti və hadisəni gözləmək qərarına gəldi.[40]
9 ay sonra, 1 dekabr 1955-ci ildə oxşar hadisə baş verdi.Roza Parks adlı qaradərili qadın öz oturacağını ağdərili şəxsə verməkdən imtina etdi.[41] Bu iki hadisə Montqomeri boykotuna səbəb oldu. Boykot planı Nikson tərəfindən planlanmış və Kinq tərəfindən həyata keçirilmişdi.[42] 385 gün davam edən boykot xeyli gərginliklərlə müşahidə edilmişdi.[43] Hətta, bəzi şəxslər Kinqin evini belə bombalamış, özü isə həbs edilmişdi.[44] Lakin boykot uğurla nəticələndi.ABŞ Əyalət Məhkəməsinin Brovder v. Qeyl nümunəsi ilə Montqomerinin ictimai avtobuslarında irqi ayrı-seçkilik qadağan edildi.[45][46] Kinqinboykot prosesindəki rolu onun milli fiqura çevrilməsinə şərait yaratdı və o, afroamerikan insan haqları hərəkatının ən tannımış sözçüsü oldu.[47]
1957-ci ildə KinqRalf Abernati, Fred Şattlesvors, Jozef Loveri və digər insan haqları aktivistləri ilə birlikdə Cənubi Xristian Liderlik Konfransının (ing.Southern Christian Leadership Conference) əsasını qoydu (CXLK). Qrupafroamerikan insan haqları hərəkatına qaradərililərin kilsələrinin dəstəyini təmin etmək məqsədilə yaradılmışdı. Qrup 1957-ci ildə KinqinNyu Yorkda dostlaşdığı yevangelistBill Qrahamdan ilhamlanaraq yaradılmışdı.[48] Kinq ölümünə qədər bu təşkilatın rəhbəri olmuşdur.[49] Təşkilat tərəfindən 1957-ci ildə təşkil edilən "Azadlıq üçün müqəddəs ziyarət" yürüşündə Kinq ilk dəfə kütləyə müraciət etdi.[50] Digər insan haqları aktivistləri də Kinq ilə birlikdə idi. Bunlara misal olaraq Ceyms Beveli, Allen Consonu, Kurtis Harrisi, Valter Fauntroyu, K. T. Vivianı, Endryu Yanqı, Çarlz Eversi, Klevelənd Robinsonu, Randolf Blakvelli, Annie Bell Devini, Çarlz Kenzie Stili, Alfred Daniyel Vilyams Kinqi, Benjamin Huksu, Aaron Henrini və Bayard Rastini göstərmək olar.[51]
1958-ci ilin 20 sentyabrında Kinq Harlemdəki Blamşteyn departamentində özünün "Azadlığa doğru iri addımlar" kitabının imzalanma mərasimində ona qarşı sui-qəsd cəhdi oldu.[52]İzola Karri adlı əqli problemləri olan qadın Kinqi öldürməyə cəhd etdi. İzola hesab edirdi ki, Kinqkommunistlərlə birləşərək, ona qarşı sui-qəsd təşkil etmişdir. O, Kinqi çiynindən biçaqladı. Kinq dərhal xəstəxanaya aparıldı və Aubre de Lambert Maynard, Emil Naklerio, Con Kordis adlı 3 həkim tərəfindən tibbi müdaxilə edildi. Kinq uzun müddət xəstəxanada qaldı. Onu biçaqlayan İzola əqli yetərsizliklərinə görə məhkəməyə çıxarılmadı.[53][54] 1959-cu ildə Kinq "İnsan nədir?" və "Tamamlanmış həyatın mərhələləri" adlı xütbələri əsasında "İnsanın ölçüsü" adlı qısa kitabını yazdı. Xütbələrində o, iddia edirdi ki, insanın Allah sevgisinə ehtiyacı var. O, həmçininQərb mədəniyyətinin irqi ədalətsizliyini də tənqid edirdi.[55]
ABŞ-nin baş prokuroru Robert F. Kennedi Kinqin telefon danışıqlarını dinləmək üçün 1963-cü ildə icazə verdi. Kennedi CXLK liderlərininkommunistlərlə əlaqələrinin olması barədə ictimai iddialardan narahat idi.[56] Bütün bunlardan sonra, KennediFTB-ə Kinqin və digər hərəkat liderlərinin telefonlarının dinlənməsinə icazə verdi.FTB lideri Edqar Huver bunu araşdırdıqdan sonra heç nə tapa bilmədi.[57] Bu iddiani dəstəkləyən heç bir fakt tapa bilməyənFTB telefon danışıqlarından əldə etdiyi bəzi detalları 5 il boyunca dövriyyəyə buraxaraq onun rəhbər vəzifəsindən getməsinə çalışırdılar. Bu KOINTELPRO proqramının bir hissəsi idi.[58][59]
Kinq inanırdı ki, yüksək səviyyədə təşkil edilmiş və şiddətə qarşı olan hərəkatla mətbuatın diqqətini öz üzərinə çəkə biləcək. Onun əsas hədəfi cənub ştatlarında irqi ayriseçkiliyi hüquqi səviyyəyə qoruyan Cim Krou qanunları idi. Hərəkatın gedişi Kinqin istəklərinə uyğun formada inkişaf etdi. Şiddətə qarşı olanafroamerikalı insan haqları hərəkatı Amerika gündəmində böyük diqqət çəkdi. Kinq və həmkarlarının səyləri nəticəsində Amerika ictimaiyyətinin böyük bir qismi qaradərili işçilərin vəziyyəti və irqi ayrı-seçkilik barədə düşünməyə başlamışdı. Nəticədə, bu məsələ 1960-cı illərinABŞ siyasi gündəmində çox mühüm rol oynamağa başladı.[60][61]
Kinqqaradərililərin səsvermə hüququ, irqi ayrı-seçkilik, işçi haqları və digər təməl haqları üçün yürüşlər təşkil edir və ona rəhbərlik edirdi. Bu haqların əksəriyyəti 1964-cü il İnsan haqları aktı və 1965-ci il Səsvermə hüququ aktı iləABŞ dövləti tərəfindən qəbul edildi. Bu baxımdan Kinq və tərəfdaşlarının bu sahədəki istəkləri həyata keçirildi..[62][63]
Kinq insan haqları hərəkatındakı fəaliyyəti boyunca müxtəlif qruplar və ya şəxslər tərəfindən tənqid edilmişdir. Bu qrupların və şəxslərin əksəriyyəti müxtəlif qaradərili hərəkatlarının üzvləri idi. Onun ən böyük tənqidçisi "İslam milləti" hərəkatındanMalkolm X idi.[64] Stokli Karmaykl separatçı idi və Kinqin irqi inteqrasiya tezisi ilə razılaşmırdı.[65] O, bunu təkraredilməz afroamerikan mədəniyyəti üçün təhqir hesab edirdi. Omali Yeşitela iddia edirdi ki, afrikalılar zorbaAvropanın kolonizasiya dövrünü xatırlamalı və başa düşməlidir ki, irqi inteqrasiya güc tətbiq edilmədən reallaşa bilməz. Bunu yalnız şiddət və güc yolu ilə həyata keçirmək olar.[66]
Albani hərəkatıCorciya ştatının Albani şəhərində irqi ayriseçkiliyə qarşı 1961-ci ilin noyabrında təşkil edilmiş hərəkat idi. Kinq və digər CXLK liderləri hərəkata 1961-ci ilin dekabr ayında qoşulmuşdu.[67] Hərəkat minlərlə vətəndaşın iştirak etdiyi və gücün tətbiq edilmədiyi hərəkat halına gəlmiş, xeyli sayda vətəndaşın diqqətini cəlb edə bilmişdi. Kinq hərəkatı 15 dekabr 1961-ci ildə ilk dəfə ziyarət edərkən planı iştirakçılara məsləhətlər verərək bir gün sonra evinə qayıtmaq idi, lakin növbəti gün o, dinc nümayişçilərin kütləvi formada həbs edilməsinə şahidlik etdi. Bu onun fikrini dəyişdirdi və şəhər güzəştə gedənə qədər orada qalmasına səbəb oldu. Geri qayıtdıqdan sonra isə "razılaşmanın alçaldığını və şəhər tərəfindən pozulduğunu" bildirdi.
Kinq 1962-ci ilin iyulunda həbs edildi. O, ya 45 günlük həbsi ya da 178 $ (2018-ci il dəyəri ilə 1.500 $) cəriməni seçməli idi. Kinq həbsi seçdi və cəriməni ödəmədi, lakin 3 gün sonra polis rəisi Laurie Pritçet ehtiyatlı formada Kinqin cəriməsinin ödənilməsini təşkil etdi və onu həbsxanadan çıxardı. Kinq bu barədə sonralar "biz insanların yeməkxanalardan, kilsələrdən və s. qovulmasına şahidlik etmişik…biz insanların həbsxanalara salınmasına şahidlik etmişik…amma ilk dəfə insanın həbsxanadan qovulmasına şahidlik etdik" sözlərini işlətmişdi.[68] Sonralar Kinq Mərkəzinin açıqlamasından aydın oldu ki, onun cəriməsiniBilli Qraham ödəmişdir.[69]
Təxminən bir il müddətinə davam edən aktivist fəaliyyətdən sonra gözlə görünə bilən bir nailiyyət əldə etməmək hərəkatın zəifləməyinə səbəb oldu. Kinq bunun qarşısını almaq üçün nümayişlərə bir müddətlik son verməyi və əhval-ruhiyəni yüksəltmək üçün "Cəza günü" yürüşü keçirməyi təklif etsə də, bu baş tutmadı.Qaradərililər arasında bölünmələr və hökumətin aşağı səviyyəli təklifləri məğlubiyyətdə mühüm rol oynadı.[70] Ölkənin əsas mətbuat orqanları isə məğlubiyyətin səbəbi kimi isə Kinqi göstərirdilər. Məğlubiyyət CXLK ilə bir qədər radikal qaradərili təşkilatlar arasındakı fikir uyuşmazlıqlarını daha da böyütdü.[71] Albani hərəkatı CXLK-a bir növ dərs xarakterli oldu və Kinq bu hadisədən təsirlənərək bəzi qərarlar verdi. O, Albanidən sonra özündən əvvəl formalaşan hərəkatlara qoşulmaqdansa, şərtləri özünün formalaşdıra biləcəyi fəaliyyəti daha üstün tutmağa başladı.[72]
KinqinBirminqem etirazlarında həbs edilən zaman çəkilmiş şəkli.
1963-cü ilin aprelində CXLKAlabama ştatınınBirminqem şəhərində irqi ayriseçkiliyə qarşı və iqtisadi ədalətsizliyə qarşı kompaniyaya start verdilər. Kompaniya güc tətbiq edilmədən həyata keçirilsə də, rahib Vyatt Tii Volker tərəfindən yaradılmış qəsdli toqquşma taktikasından da istifadə edilirdi.Birminqemdə yaşayan qaradərili insanlar CXLK tərəfindən sistemləşdirilirdi. Onlar ədalətsiz olduğunu düşündükləri qanunları pozur, onlara qadağan olunmuş yerlərə yürüş edir və orada bəstə otururdular.
Kinqin məqsədi kütləvi həbslərə nail olmaq idi. O, düşünürdü ki, "yüksək dərəcəli böhran şübhəsiz danışıqlara səbəb olacaqdı."[73] Kompaniyanın ilk könüllüləri nə şəhəri qapamaqda, nə də mətbuatın diqqətini polisin münasibətinə çəkməkdə uğurlu ola bilmədilər. Kinqin istəyindən sonra kompaniyanın strategiyaçısı Ceyms Bevel taktikanı dəyişdi. Kompaniyaya yeniyetmələr, uşaqlar cəlb edildi.[74] Buna görə də, Nyusviik qəzeti bu kompaniyanı "Uşaqların Xaç yürüşü " adlandırmışdı.[75][76]
Etirazlar zamanı Yugin "Öküz" Konnorun rəhbərlik etdiyi Birminqem Polis Departamenti nümayişçilərə qarşı yüksəktəzyiqli su şırnaqlarından və polis itlərindən istifadə etdi. Güc tətbiq edilən etirazçılar arasında uşaqlar da var idi. Polisin özünü bu cür aparması mətbuatın əsas gündəminə çevrildi və demək olar ki, əksər televiziyalar şiddət görüntülərini yayımladılar. ABŞ-nin ağdərili əhalisi belə bu görüntülərdən şok oldu.[77] Hətta, bəzi ağdərili vətəndaşlar etirazları dəstəkləməyə başladı. Etirazçılar CXLK-nın bildirdiyinin əksinə olaraq, tamamilə dinc nümayişlə məşğul deyildilər. Onlardan bəziləri polisə hücum edir və qarşılıq alırdı. Kinq və CXLK-nın ən çox tənqid edildiyi məqam isə uşaqları təhlükəyə atmaları idi. Hər halda, kompaniya Kinq və qaradərililər üçün uğurla nəticələndi. Konnor işdən uzaqlaşdırıldı, "Cim Krou işarələri" götürüldü və ictimai yerlərin qapıları qaradərililər üçün bir qədər də açıldı. Kinqin reputasiyası xeyli yüksəldi.
Kinq kompaniyanın əvvəlində həbs edildi. O, ümumiyyətlə həyatı boyunca 29 dəfə həbs edilmişdi və bu həbs 13-cü idi.[78][79] Həbsdə olarkən özünün məşhur "Məktub"unu yazdı. O, hərəkat üzvlərini qanuni yollarla sosial dəyişikliklər etməyə çağırırdı. Kinq inanırdı ki, "irqçiliyin böhranı labüddür və hazırkı sistem isə çox dəyişməzdir." O, deyirdi:
Biz acı təcrübə hesabına bilirik ki, azadlıq zalım tərəfindən heç vaxt könüllü formada verilmir. O məzlum tərəfindən tələb edilməlidir.
O,Amerika koloniyalarında üsyanın başlanğıclarından hesab edilənBoston çay qonaqlığının, sivil itaətsizliyin qeyri-qanuni olmağına,Adolf Hitlerin isəAlmaniyada etdiklərinin hamısının qanuni olduğuna diqqəti çəkirdi. O, bununla insanları irqçiliyi dəstəkləyən qanunlara qarşı qaldırmağa çalışırdı.
"Mən kədər doğuran bu nəticəyə gəldim ki,qaradərilinin azadlıq yolundakı böyük əngəli nə ağ vətəndaşın konsuludur, nə dəKu Klus Klan üzvü. Bu ədalətdən daha çox "nizam"a sadiq olan, təzyiqin yoxluğundakı neqativ sülhü ədalətin varlığındakı pozitiv sülhdən üstün bilən, davamlı olaraq "səninlə mübarizə apardığın məqsəd uğrunda razıyam, lakin sənin birbaşa təsir metodlarınla razılaşa bilmərəm" deyən, paternalist yanlısı olub başqalarının azadlığı üçün vaxt cədvəli təyin edə biləcəyinə inanan, mifik zaman konsepti ilə yaşayıb Neqroya "daha uyğun zaman"ı gözləməsini tövsiyə edən ağ mötədildir.[80]
Martin Lüter Kinq 1964-cü ildəNiderlandda müsahibə verir.
1964-cü ilin martında Kinq və CXLK Robert Haylinqin sonradan bəzi mübahisələrə səbəb olanFloridanın Müqəddəs Avqustin şəhərindəki hərəkatına qoşuldular. Haylinqin qrupu əvvəllər bir digər qaradərili hərəkatı olan NAACP-a bağlı olmuşdu, lakin özündə şiddət ehtiva etməyən mübarizə ilə yanaşı, özünümüdafiə üçün silahlı qüvvələrin də yaradılmasını istədiyi üçün NAACP-dan qovulmuşdu. Hər halda, pasifist CXLK onları qəbul etdi.[81] Kinq və təşkilatı şimaldakı aktivistləri bir araya gətirmək üçün çalışırdı. Buraya yəhudi din adamlarının nümayəndələri vəMassaçusets qubernatorunun 72 yaşlı anası da daxil idi.[82][83] Bu şəxslərin hamısı hərəkat müddətində həbs edildi. İyun ayında hərəkat üzvləri gecə vaxtı şəhərə yürüşə başladılar. Onlar tez-tez Klan üzvü olan antinümayişçi qrupların güc tətbiqi ilə qarşılaşırdılar. Bu hadisələr zamanı güc tətbiqi mətbuatın diqqətini bu hadisələrə yönəltdi. Yüzlərlə yürüşçü həbs edildi. Bu hərəkatın getdiyi müddətdə 1964-cü il İnsan haqlar aktı qəbul edildi.[84]
1964-cü ilin dekabr ayında Kinq və hərəkat rəhbərləriAlabama ştatınınSelma şəhərindəki Pasifist Tələbələrin Kordinasiya Komitəsinə (ing.Student Nonviolent Coordinating Committee) qoşuldular.[85] Onlar bir neçə ay idi ki, burada seçicilərin qeydiyyatı məsələsi ilə məşğul idilər. Elə bu zaman yerli hakimin çıxardığı qərar ilə CXLK-nın, PTKK-nin və digər 41 insan haqları təşkilatı ilə əlaqəsi olan 3 və ya 4 nəfərin bir araya gəlməsi qadağan edildi. Bu insan haqları hərəkatının öz işlərini bir qədər dayandırmağa məcbur etdi. Kinq 1965-ci ilin 2 yanvar tarixində Braun kilsəsindəki çıxışı zamanı bu qərarı tənqid etdi. 1965-ci ilAlabama ştatının Montqomeri şəhərinə olan yürüş polis və digər qüvvələrin dinc yürüşçülərə qarşı güc tətbiq etməsi ilə müşayiət olundu. Bu mətbuatın diqqətinin bu məsələyə yönəlməsi ilə nəticələndi.[86] Alabama ştatı bütün ölkə ərazisindərasizmin mərkəzi kimi qəbul edilməyə başladı.
1964-cü ilin 6 fevralında Nyu-York şəhərindəkiYeni Məktəb Universitetində açılış nitqi ilə çıxış etdi. Çıxışının əsas mövzusu "Amerikan irq böhranı" adlanırdı. Onun bu çıxışının səsyazması tapılmamışdır, lakin 2013-cü ildə, yəni təxminən 50 il sonra Kinqin çıxışını bitirdikdən sonra dinləyicilərlə etdiyi sual-cavab hissəsinin 15 dəqiqəlik bölümünün audio qeydi aşkar edildi. Bu çıxışında o, açıq formadaCəvahirləl Nehru ilə arasında keçən dialoquna istinad edirdi. O, təssüfedici bir məqama toxunaraq,afroamerikalılarlaHindistandakıdalitləri və ya toxunulmazları müqayisə edirdi.[87]
"Vaşinqtona yürüşü" və ya digər adı ilə "iş və azadlıq uğrunda Vaşinqtona yürüş"ü 6 insan haqları hərəkatı təşkil etmişdi. Bu yürüşdə CXLK-ı Kinq təmsil edirdi. Bu təşkilatların nümayəndələrinə rəmzi olaraq "böyük altılıq" deyilirdi. Yürüş 28 avqust 1963-cü ildə baş vermişdi. Rəhbər heyətə Rol Vilkins, Vitney Yanq, Flipp Randolf, Con Levis, Ceyms Farmer daxil idi.[88]
Ətrafı Kinqə Bayard Rastinin homoseksual olması, demokratik sosializmi dəstəkləməsi vəABŞ Kommunist Partiyası ilə keçmişdə əlaqələrinin olmasına görə onunla olan münasibətlərinə son verməsi üçün təzyiq edirdi. Kinq belə də etdi, lakinVaşinqtona yürüş zamanı Kinq yenidən Rastinlə birgə işləməyə məcbur oldu.[89] Çünki Rastin yürüşün əsas logistik və strateji təşkilatçısı idi. Bu mübahisərə səbəb oldu. Kinqin bu hadisədən sonra prezidentCon Kennedinin yürüşün əsas fokuslandığı məsələni dəyişilməsi ilə bağlı xahişini qəbul edənlərdən biri olması bu mübahisələri daha da şiddətləndirdi.[90][91]
Kennedi ilk növbədə yürüşə qarşı idi. Çünki o, yürüşün insan haqları haqqda qanunun qəbul edilməsinə mane ola biləcəyindən narahat idi.[92] Lakin təşkilatçıların yürüşü həyata keçirmək barədə qətiyyətini gördükdən sonra fikrini dəyişdi. Yürüş davam etdikcəKennedi yürüşün uğurları üçün çalışmaq qərarına gəldi.[93] O, yürüşün iştirakçılarının 100.000-dən az olacağından ehtiyat edirdi. Buna görə də, əlavə kilsə rəhbərlərini və Birləşmiş Avtomobil İşçiləri prezidenti Valter Reuteri nümayişçiləri təşkilatlandırmaq işinə cəlb etdi.[94][95]
Kinq özünün ən məşhur nitqi olan "Mənim bir arzum var" nitqini deyir (1963).
Yürüş ilk əvvəllərABŞ-nin cənub ştatlarındakıqaradərililərin acınacaqlı vəziyyətini paytaxtda nümayiş etdirmək və dilə gətirmək üçün planlanmışdı. Nümayişçilər federal hakimiyyətə insan haqları aktivistlərinin, işçilərinin və qaradərililərin təhlükəsizliyini təmin etməkdə uğursuzluğunu elan etmək niyyətində idilər. Qrup prezidentin təsirinə və təzyiqinə məruz qaldı və onun bəzi istəklərini qəbul etdi. Nəticədə, yürüşün sonu daha aşağı "ton"da sonlandı. Bəzi insan haqları aktivistləri buna görə yürüş təşkilatçılarını qınamış və yürüşün irqi harmoniyanın qeyri-dəqiq, təmizlənmiş hissəsini təqdim etdiyini bildirmişdir.Malkolm X yürüşü "Vaşinqtonda axmaqlıq" adlandırmışdı.[96] Həmçinin, İslam milləti hərəkatı öz üzvlərinə yürüşdə iştirak etməyi qadağan etmişdi.[97]
Yürüşün spesifik tələbləri var idi: ictimai məktəblərdə irqi ayriseçkiliyə son qoyulması, insan haqları qanunvericiliyi daha da dərinləşdirilməsi, əmək sahəsində irqi diskriminasiyanın qanunla qadağan edilməsi, insan haqları işçilərinin polis zorakılığından müdafiə edilməsi, işçilərə hər saatlarına görə minimum 2$ (2018-ci il dəyərinə görə 16$) məvacibin veriməlsi,Vaşinqtona sonradanKonqresə ötürüləcək özünüidarə hüququnun verilməsi.[98][99][100] Sonrakı dəyərləndirmələrə görə, yürüş əsasən uğurlu hesab edilir.[101] Yürüş zamanı Linkoln memorialından Milli Malla qədərki ərazidə 250 mindən çox müxtəlif etnoslardan olan insan toplaşmışdı. Bu Vaşinqton tarixinin ən böyük göstəricisidir.
Kinq burada 17 dəqiqəlik, sonradan "Mənim bir arzum var" adlanan nitqini demişdir. Nitqin ən məşhur hissəsini o, arxasında dayanmış köməkçisi Mahaliya Ceksonun "onlara arzun barədə danış" deyə qışqırmasından demişdi:[102][103]—King said:[104]
Mənim dostlarım, mən bu gün sizlərə, bugünkü və sabahkı çətinliklərlə üzləşərkən deyirəm - mənim hələ də bir arzum var. Bu amerikan arzusuna köklənmiş bir arzudur
Mənim bir arzum var ki, bir gün bu xalq ayağa qalxacaq və öz dininin əsl mənasını həyata keçirəcək: "Bu həqiqətləri özümüzə aydın görmək üçün saxlayırıq: bütün insanlar bərabər yaradılmışdır."
Mənim bir arzum var ki, bir günCorciyanın qırmızı təpələrində keçmiş kölələrin övladları və keçmiş kölə sahiblərinin övladları qardaşlıq masasında bir yerdə otura biləcəklər.
Mənim bir arzum var ki, bir gün ədalətsizliyin, zalımlığın qızğınlığı ilə qovrulanMissisipi ştatı belə azadlığın və ədalətin oazisinə çevriləcək.
Mənim bir arzum var ki, mənim kiçik 4 övladım bir gün dərilərinin rənginə görə yox, xarakterlərinin kontentinə görə mühakimə olunacaqları millətin nümayəndəsi kimi yaşayacaqlar.
Mənim bu gün bir arzum var ki, bu gün qubernatoru dişlərini qıcadıb bizi «məhv etmək» niyyətində olan Alabama ştatını sabahısı ağlı-qaralı oğlanların-qızların əl-ələ verib bacı-qardaş kimi gəzib-dolandığı məkan kimi tanısınlar.
Bu gün bir arzum var!
Elə bir günün arzusundayam ki, onda çöllər qabaracaq, dağlar enəcək! Dərə-təpə yerlər hamarlanacaq, dolama yollar düz gedəcək və “Tanrı möcüzəsi zühur edəcək və hamı bunu öz gözüylə görəcək!”
Ümidimiz bundadır!
Elə bu inamla Cənuba qayıdıram. Bu inamla biz naümidlik dağından ümid qayasına yol açırıq. Bu inam, niyyətimizdəki kəskin dissonansı gözəl bir qardaşlıq simfoniyasına çevirməkdə bizə yardımçı olacaq.
Bu inam, bizə birlikdə işləməyə, birlikdə ibadət etməyə, birlikdə mübarizə aparmağa, bir yerdə həbsxanaya düşməyə, bir gün xilas olacağımızı bilərəkdən azadlığın təəssübünü birlikdə çəkməyə kömək göstərəcək!
Və bu elə bir gün olacaq ki, Allah-təalanın bütün bəndələri məşhur sözlərə yeni məna qataraq belə oxuyacaqlar: «Yurdum, azadlığın şirin torpağı, səni vəsf edirəm!
"Mənim bir arzum var" nitqiABŞ natiqlik tarixinin ən yaxşı çıxışlarından biri hesab edilir.[105] Yürüş, xüsusilə Kinqin çıxışı insan haqları məsələsininABŞ siyasi şəxslərinin gündəminin ən üst yerinə çıxmasında və 1964-cü il İnsan haqları aktının qəbul edilməsində çox mühüm rol oynamışdır.[106][107]
Nitqin orijinal və üzərində Kinqin qeydlər etdiyi əl yazısı 1984-cü ildə tapılmışdır. Belə ki, yazı ilk qaradərili basketbol məşqçisi olanCorc Ravelinqdə tapılmışdır.Corc Ravelinqİova Universitetinin basketbol komandasının baş məşqçisi olmuşafroamerikalıdır. 1963-cü ildə 26 yaşı olan Corc Kinq çıxış edən zaman onun yanında dayanıbmış və nitq bitən zaman qeyri-ixtiyari nitqin qeyd olunduğu kağızı Kinqdən istəmiş və o da, vermişdir.[108]
Selma səsvermə hüququ hərəkatı və "Qanlı bazar günü" (1965)
İnsan haqları aktivistlərinin Selmadan Monqomeriyə yürüşü (Alabama, 1965).
Ceyms BevelinSelmadan Montqomeriyə yürüş etmək barədə təklifi Kinq tərəfindən qəbul edildi. O və CXLK-nın digər rəhbərləri SNCC ilə tərəfdaşlıq formalaşdıraraq ştatın paytaxtına yürüşü təşkil etməyə başladılar. 1965-ci ilin mart ayının 7-ə planlanan yürüş ağdərili insanların vəpolislərin yüksək dərəcədə güc tətbiq etməsinə görə təxirə salındı. Bu gün "Qanlı bazar günü" kimi bilinir və afroamerikan insan haqları hərəkatına ictimai dəstəyin təmin olunmasında dönüş nöqtəsi hesab edilir. Bu güc tətbiqi Kinqin pasifist və şiddət ehtiva etməyən etiraz strategiyasının dramatik potensialını tamamilə aydın şəkildə göstərdi.[109]
Kinq 5 mart tarixindəConson adminstrasiyasının rəsmiləri ilə görüşmüş və etirazçılara güc tətbiq edilməməsi ilə bağlı qərar vermələrini istəmişdi. Yürüşdə onun özü kilsədəki vəzifə öhtəliklərinə görə iştirak edə bilməmişdi.[110] Lakin sonralar bu hadisə barədə "əgər hökumət qüvvələrinin tətbiq etdikləri səviyyədə zorakılığa müraciət edəcəklərini bilsəydim, bütün kilsə öhtəliklərimdən imtina etməyə məcbur hiss edərdim" deyə qeyd etmişdi.[111]
Kinq növbəti yürüşü 9 mart tarixinə müəyyən etmişdi. CXLKAlabama ştatına qarşı federal məhkəməyə müraciət etmişdi, lakin onların vəsadəti rədd edilmiş və yürüş qadağan edilmişdi, lakin Kinq 9 mart günü Selmadakı Edmund Pettus körpüsündə yürüşçülər qarşına çıxdı və qısa bir dua oxudu. Sonra isə yürüşçülər tərəfə dönərək qanunları pozmamaq üçün dağılışmalarını istədi. Onun bu qərarı etirazçılar və ümumi aktivistlər arasında narazılıqla qarşılandı. Nəhayət, yürüş 25 mart tarixində reallaşdı.[112][113] Yürüş ştat kapitolunun pilləkənləri yaxınlığında sonlandı. Kinq burada özünün məşhur ntqlərindən ibir ilə çıxış etdi və afroamerikalıların digər vətəndaşlarla bərabər hüquqlara sahibo lacağı günün uzaqda olmadığını bildirdi, çünki "mənəvi bəşəriyyətin qövsü uzundur, lakin o həmişə ədalət tərəfə əyilir."[114][115][116]
Lindon Conson İnsan haqları aktını imzalayarkən. Kinq onun arxasında dayanmışdır.
Cənubda qazanılmış bir sıra uğurlardan sonra, 1966-cı ildə Kinq, Bevel və digər insan haqları təşkilatları hərəkatı şimala da daşımaq qərarına gəldilər. Onların ilk fəaliyyət nöqtəsi olaraqÇikaqo seçildi. Kinq və Ralf Abernati tədris təcrübələri olduğu üçün Çikaqonun qərb bölgəsindəki Şimali Loundalın Hamlin küçəsində məskunlaşdılar.[117] Onların məqsədi bu bölgədə hərəkata dəstəyi təmin etmək və kasıb əhali arasındakı dayaqları möhkəmləndirmək idi.
Kinqin təşkilatı burada Albert Rabi tərəfindən əsası qoyulmuş İcma Komitələrinin Kordinasiya şurası ilə koalisiya formalaşdırdı və Çikaqo Azadlıq Təşkilatı adı altında fəaliyyət göstərməyə başladı.[118] Həmin yaz boyunca müxtəlif ağdərili vəqaradərili ailələr üzərində müxtəlif araşdırmalar edildi və ortadakı fərqlər aşkara çıxarıldı. Aydın oldu ki, ağdərili və qaradərili ailələrin mal varlıqlarında, uşaq sayılarında, gəlir göstəricilərində və digər xüsusiyyətlərində böyük fərqlər mövcuddur.[119] Həmçinin, xeyli sayda yürüşlər planlandı və bu yürüşlər Boqanda, Belmont Kraqində, Ceferson parkında, Həmişəyaşıl parkında, Qeyq parkında, Marquett parkında təşkil edildi.[120][121]
Kinqin və Abernatinin sonradan bildirdiklərinə görə, onlarÇikaqoda cənubdakından daha sərt münasibətlə qarşılaşmışdılar. Bu çətinliklər içində 5 avqust 1966-cı ildə Marquett parkında yaşanan hadisələr xüsusi seçilir.[122][123] Bu yürüşdə kütlə yürüşçlərin üzərinə butulkalar və digər xəsarət verici əşyalar atmışdı. Üsyan xeyli dərəcədə mümkün görünürdü, lakin Kinqin mövqeyi daha üstün olmuş və onun şəhər bələdiyyəsinin sədri Riçard Daleylə görüşməsindən sonra güc tətbiqinə görə qorxulu nəticələr verə biləcək yürüşdən imtina edildi. Bir digər yürüşdə Kinq kərpiclə vurulsa da, ayağa qalxmış və yürüşü davam etdirmişdi.[124][125]
Kinq və müttəfiqləri cənuba qayıtdıqdan sonraCesse Ceksonu bəzi düşüncələrinə görə öz aralarından xaric etdilər. Cekson hələ seminariyada təhsil alarkən hərəkata qoşulmuşdu.[126] Cekson "Çörək qabı əməliyyatı" adlı hərəkat formalaşdıraraq, insan haqları uğrunda mübarizə aparmağa davam etdi.[127]
2017-ci ildəMKİ 1967-ci ilə aid sənədlərini ictimaiyyətə elan etdi. Bu sənədlərdə KinqinÇikaqodakı "qaradərili yaraqlı sitiuasiyası"ndakı rolu kiçildilirdi. Mənbədə qeyd olunurdu ki, Kinqə "ən azı konstuktiv, pozitiv layihə lazım idi."[128]
Biz başa düşməliyik ki, iqtisadi və siyasi gücün yenidən bölüşdürülməsi olmadığı təqdirdə biz problemlərimizi həll edə bilməyəcəyik. Bu dəyərlərin və digər şeylərin inqilabı deməkdir... Biz indi başa düşməliyik ki,irqçiliyin şeytanları, iqtisadi istismar və militarizm bir-biri ilə əlaqəlidir...Sən digərlərindən qurtulmadan birindən qurtula bilmərsən...Amerikan həyatının bütün strukturu dəyişdirilməlidir.Amerikanlar hipokritikal millətdir və bi zöz evimizi qaydasına salmalıyıq.[130]
Kinq uzun müddət idi ki,Vyetnam müharibəsinə qarşı idi, lakin ilk dövrlərdəConsonun xarici siyasətinə qarışmanın onun insan haqları mübarizəsinə problemlər yaradacağından ehtiyat edirdi.[131] Lakin CXLK-nin rəhbərlərindən olan Ceyms Bevelin təkidi ilə,Məhəmməd Əlinin səmimi çıxışlarından ilhamlanaraq Vyetnam müharibəsinin əleyhinə çıxışlar etməyə başladı.[132] Kinq bunu edərkənAmerikan cəmiyyətində böyüyən müharibə əleyhdarlığını da nəzərə almışdı.
1967-ci ilin 4 aprelində — ölümündən bir il əvvəlNyu-York şəhərindəki Riversayd kilsəsindəki çıxışında KinqVyetnam müharibəsi ilə bağlı özünün ən məşhur nitqi ilə çıxış etdi.[133] O,ABŞ-ninVyetnamı koloniyasına çevirməy istədiyini iddia edərək, onun müharibədəki rolunu ciddi formada tənqid etdi. Bu çıxışında o,ABŞ hökumətini dünyadakı "zorakılığın tədarükçüsü" adlandırmışdı.[134] O, müharibəni iqtisadi ədalətsizliklə əlaqələndirirdi və iddia edirdi ki, ölkənin ciddi əxlaqi dəyişikliklərə ehtiyacı vardır:
Əsl dəyərlər inqilabı, yoxsulluq və var-dövlətin gözə çarpan təzadına qısa müddət sonra narahatlıqla baxacaqdır. Saleh hirslə dənizləri gəzəcək və Asiya, Afrika və Cənubi Amerikaya böyük miqdarda pul xərcləyən Qərbin ayrı-ayrı kapitalistlərinin qazanclarını həmin ölkələrin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün narahat olmadan götürməsini görəcək və deyəcəkdir: "Bu ədalətli deyil."[135]
Kinq Vyetnam müharibəsinə müxalifliyini ilk növbədə bu müharibə üçün dövlətin xeyli kapital sərf etməsi ilə əsaslandırırdı.[136][137] O, düşünürdü ki, dövlət sosial rifahı yüksəltməkdənsə müharibələrə pul xərcləyir. O, qeyd edirdi ki, "bir millətki illər ötdükcə hərbi müdafiə proqramlarına sosial rifahı yüksəltmək üçün olan proqramlardan daha çox pul xərcləyir, o millət ruhən ölmüşdür."[135] Onun düşüncəsinə görə,Şimali VyetnamABŞ-nin ora on minlərlə qoşun göndərməsinə qədər böyük miqdarda ordu toplamamışdı. Kinq həmçinin,amerikalıları çoxu uşaqlardan ibarət olan bir milyon insanın öldürülməsində ittiham edirdi.[138][139] KinqinABŞ hökumətini tənqid etdiyi yönlərdən biri də onların Şimali Vyetnamın torpaq islahatına qarşı çıxması idi.[140]
Kinqin Vyetnam müharibəsinə qarşı olması onun bəzi ağdərililər tərəfindən də dəstəklənməsinə səbəb oldu.[141] Lakin bəzi böyük mətbuat orqanları Kinqə hücumlar etməyə başladı.[142] Kinq bildirirdi ki, "evdə şiddətə qarşı olub da,Vyetnamda kiçik qəhvəyi uşaqların öldürülməsini alqışlamaq ikili standartdır."[143] Layf jurnalı onun bu çıxışını "Hanoy radiosu üçün yazılmış kimi demaqoji skript" deyə tərif etmişdi.[135]Vaşinqton Post qəzeti öz yazısında Kinqin mübarizəsinin "öz milləti və ölkəsi üçün artıq əvvəlki əhəmiyyətini itirdiyini" elan etdi.[144]
Kinq Minnesota Universitetində Vyetnam müharibəsinin əleyhinə çıxış edərkən. (27 aprel 1967)
Kinq 1952-ci ildə Koretta Skotta yazdığı məktubunda "mən fikirləşirəm ki, sən artıq mənim iqtisadi nəzəriyyəminkapitalizmdən daha çoxsosialist olduğunu bilirsən" deyə qeyd etmişdi.[145] Bir digər nitqində o, "kapitalizmlə bağlı nəyinsə yanlış olduğunu" bildirir və iddia edirdi ki, "maddi nemətlərin daha yaxşı paylaşdırılma yolu olmalıdır və bəlkə də, Amerika demokratik sosializmə doğru getməlidir."[146][147] Kinq Morhausda olarkənMarksın əsərlərini oxumuş, lakin ənənəvikapitalizmi rədd etməklə bərabər,kommunizmi də rədd etmişdi. O,kommunizmi dini inkar edən "tarixin materialist şərhinə", "əxlaqi relativizminə" və "siyasi totalitarizminə" görə rədd edirdi.[148]
KinqVyetnam haqqında yazdığı əsərində qeyd edirdi ki, "gerçək mərhəmət dilənçiyə qəpik atmaq deyil…əsl mərhəmət odur ki, dilənçilər yaradan sistem yenidən qurulmalıdır."[149] Kinq bir dəfəABŞ rəsmisinə bildirmişdi ki,ABŞVyetnamdan tutmuşLatın Amerikasına qədər hər yerdə dünya inqilabının yanlış tərədindədir.[150] O, hər yerdə ABŞ-nin müttəfiqlərinin varlı təbəqə olmasını tənqid edir və bildirirdi ki, ABŞ III dünya ölkələrində inqilab cəhdlərini yatırmaq və o ölkələrin varlı təbəqələrini dəstəkləmək yerinə həmin o ölkələrin "köynəksiz" və "ayaqqabısız" insanlarını dəstəkləməlidir.
KinqinVyetnam müharibəsinə qarşı göstərdiyi mövqeyi onun Allard Lovenşteyn, Uilyam Sloan Koffin və Norman Tomas kimi müharibəyə qarşı olan demokratların dəstəyini qazanmasına səbəb oldu. Onlar Kinqin 1968-ci il prezident seçkilərindəConsona qarşı namizəd olmağını istəyirdilər. Kinq bu təklifi düşünsə də, sonradan seçkilərdə iştirak etməmək qərarına gəldi. O, siyasi məsələlərlə paraleldə özünün aktivist fəaliyyətini aparmağın çətin olacağını və ambisiyasız aktivist fəaliyyətinin ona ən uyğun olduğunu düşünürdü.[150]
15 aprel 1967-ci ildə Kinq Manhetten Mərkəzi ParkındanBMT binasına olan antimüharibə yürüşündə iştirak etdi. Bu yürüşü Bahar Mobilizasiya Komitəsi Vyetnam müharibəsinə son verilməsi üçün qurumun katibi Ceyms Bevel tərəfindən təşkil edilmişdi.BMT-dəki çıxışında Kinq insan haqları və qətnamə layihəsi məsələlərinə toxundu:
Mən insan haqları və sülh hərəkatının qaynaşmasını təşviq etməmişəm. İnsan var ki, məcburi əxlaqi bərabərliyi görməyə gəlirlər, lakin dünya qardaşlığının əxlaqi məcburiyyətini görə bilmirlər. Mən insan haqları hərəkatının daha böyük gücə çevrilməsi üçün sülh hərəkatı ilə qaynaşdığını görmək istəyirəm. Və mən inanıram ki, hər kəsin həm insan haqları, həm də sülh hərəkatında mənəvi öhtəlikləri vardır. Lakin hal-hazırda bunlardan birini seçənlərin bir gün bu ikisinin əxlaqi kökünün eyni olduğunu görəcəyinə ümid edirəm.[151]
İnsan haqları hərəkatı ilə antimüharibə hərəkatını birləşdirmək şansının olduğunu görən Ceyms Bevel Kinqi antimüharibə fəaliyyətini daha da artırmağa təşviq etmişdi.Vyetnam müharibəsinə qarşı olmasına baxmayaraq, Kinq antimüharibə hərəkatı əsasında meydana çıxmış Hippi mədəniyyətini xoşlamırdı. Kinq 1967-ci ildə Messi mühazirələrində bildirmişdi:
Hippilərin əhəmiyyəti onların qeyri-adi davranışlarında deyil, lakin fakt odur ki, yüz minlərlə gənc özünü reallıqdan ayırmışdır. Bu onların mənsub olduğu cəmiyyətin vəziyyətinin sübutudur.
13 yanvar 1968-ci ildəConsonun xalqa müraciətindən sonra Kinq tarixin "ən qəddar və mərhəmətsiz müharibəsi" üçün Vaşinqtonda yürüş keçirilməsinə qərar verdi.[152][153]
Tik Nyat HanPrinston vəKolumbiya Universitetlərində dərs deyən görkəmliVyetnambuddisti idi. O, 1965-ci ildə Martin Lüter Kinqə "İnsanın düşməninin axtarışında" adlı məktub yazmışdı. Tik NyatABŞ-də yaşadığı 1966-cı ildə Kinqlə görüşmüş və ondanVyetnam müharibəsini ictimai formada qınamasını istəmişdi..[154] Kinq 1967-ci ildəNyu-York şəhərindəki River Sayd kilsəsindəki məşhur çıxışında ilk dəfəABŞ-ninVyetnam siyasətini sorğuladı.[155] Növbəti il o, Nyat Hanın 1967-ci ilNobel Sülh Mükafatına namizədliyini irəli sürdü. Kinq bu barədə demişdi:
Mən şəxsən mükafat üçün bu mədəni vyetnamlıdan daha layiqli şəxs tanımıram. Onun sülh barədə düşüncələri əgər tətbiq edilərsə, ekumanizmə, dünya qardaşlığına və insanlıq üçün bir abidə ucaldılmış olar.[156]
"Kasıb Xalqın Kompaniyası" iqtisadi şəraitə etiraz olaraqVaşinqtonda tikilən gecəqondu.
1968-ci ildə Kinq və CXLQ "Kasıb Xalqın Kompaniyası"nı təşkil etdi. Yürüş əsas hədəfi iqtisadi ədalətsizlik idi. Kinq yürüşdən əvvəl "irqlər üstündə kasıblar ordusu" təşkil etmək üçün ölkənin əksər hissələrinə səfərlər etdi. Yürüşün planıVaşinqton şəhərində Kapitoldan Konqresə qədərki ərazidə şivil itaətsizlikdən ibarət idi. Yürüşün əsas hədəflərindən biri də kasıb amerikalılar üçün iqtisadi qanun layihəsinın qəbul etdirilməsi idi.[157][158]
Yürüş Kinqin son kitabı olan "Biz buradan haraya gedirik: xaos ya cəmiyyət ?"-dan əvvəl təşkil edilmişdi. Kinq bu kitabında sosial məsələlər və kasıblıq barədə olan fikirlərini qeyd etmişdi. Kinq kitabdaHenri Corcun "İnkişaf və kasıblıq" kitabından sitadlar gətirmiş və minimum gəlirin yüksəldilməsinin vacibliyini qeyd etmişdir.[159][160][161] Yürüş Vaşinqton şəhərində Amerikanın kasıb təbəqəsinə iqtisadi yardım edilməsi tələbi ilə özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı.
Kinq və CXLK hökumətiABŞ şəhərlərini yenidən qurmağa çağırırdı. Kinq insanlar qarşısında çıxışlarında qeyd edirdi ki,Konqres "hərbi fondlara comərdliklə və əliaçıqlıqla yanaşaraq, kasıblara qarşı düşmənlik edir." Onun dəyişiklik barədə olan düşüncələri islahatlardan daha çox inqilabi düşüncələrə yaxın idi. O, irqçilik, kasıblıq, militarizm və materializm problemlərini təhlil edir, bu problemlərin bir-biri ilə əlaqəli olduğunu qeyd edir və iddia edirdi ki, "cəmiyyətin yenidən kontruksiyası üzləşməli olan real məsələdir."[162]
"Kasıb Xalqın Kompaniyası" insan haqları hərəkatı üzvlərinin bəzilərində belə şübhəylə qarşılanmışdı. Rastin yürüşdən imtina etmişdi. O bunu onunla əsaslandırmışdı ki, kompaniyanın hədəfləri xeyli genişdir, belə olduqda isə, tələblərin reallaşdırılması qeyri-mümkün olur. Nəticədə, yürüş əks reaksiya verir və kasıb,qaradərili əhali üzərində təzyiq daha da artır.[163]
4 aprel sui-qəsdindən sonraVaşinqtonda gecəqondular tikmək planı sürətlə yerinə yetirildi. Kinqin tənqid olunan planı onun ölümündən sonra mübahisəsiz yerinə yetirildi. CXLK qətldən sonra görünməmiş miqdarda ianələr toplamağa başladı. Kompaniya rəsmi formada 2 may tarixindəMemfis şəhərində, Kinqin qətlə yetirildiyi hoteldə başladılmışdı.[164]
Minlərlə nümayişçiMilli Malla gəlmiş və "Diriliş şəhəri" adlandırılan düşərgə salmışdı. Onlar orada 6 həftə boyunca qaldılar.[165]
Kinqin qətlə yetirildiyi Lorreyn hoteli. Hal-hazırda Milli İnsan Haqları Muzeyinin binasıdır.
Kinq 1968-ci ilin 29 martındaqaradərili işçilərə dəstək olmaq üçünTennessi ştatınınMemfis şəhərinə getdi. İşçilər həmin ilin 12 mart tarixindən daha yüksək əməkhaqqı və daha yaxşı müqavilə şərtləri üçün tətil keçirirdilər. Tətilin başlamasına yol təmiri ilə məşğul olan qaradərili işçinin iş saatının ortasında yağış başlamasına görə evə göndərilərkən ona 2 iş saatı yazılması, həmçinin eyni zamanda ağdərili işçilərə tam gün yazılması səbəb olmuşdu.[166][167][168]3 aprel tarixində Kinq özünün daha bir məşhur çıxışını etdi. OnunMemfis şəhərinə uçuşu bomba təhlükəsinə görə təxirə salınmışdı.[169] Həyatının son nitqində bomba təhlükəsini nəzərdə tutaraq bu sözləri demişdi:
Və sonra mənMemfisə çatdım. Bəziləri qorxuları deməyə başladı və ya oradakı qorxular barədə danışmağa başladı. Bizim bəzi ağdərili xəstə qardaşlarımızdan mənə nə ola bilər ? Hər halda, mən indi nə olacağını bilmirəm. Qarşıda bizi bəzi çətin günlər gözləyir. Ancaq indi heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Çünki mən dağın zirvəsində oldum. Və vecimə də deyil. Hər kəs kimi mən də uzun müddət yaşamaq istəyirəm. Lakin mən indi buna görə narahat deyiləm. Mən yalnız Allahın istədiyini edəcəyəm. Və oda mənə dağa çıxmağa icazə verdi. Və mən oradan baxdım. Mən vəd edilmiş torpaqları gördüm. Mən ora sizinlə gedə bilmədim. Lakin mən bu gün sizin bilməyinizi istəyirəm ki, biz vəd edilmiş torpaqlara gedəcəyik. Bu gün mən çox xoşbəxtəm. Heç nə barədə narahat deyiləm. Mən heç kəsdən qorxmuram. Mənim gözlərim İsanın gəlişinin ehtişamını görüb.[170]
Kinq Memfis şəhərində sahibi Valter Beyli olan Lorreyn hotelinin 306 nömrəli otağında qalırdı. Sui-qəsd zamanı orada olan AbernatininABŞ Sui-qəsdlər üzrə Seçilmiş Komitəyə verdiyi ifadə zamanı Kinqin və məsləkdaşlarının bu otaqda qaldığını bildirmişdi. Bu otaq sonradan Kinq-Abernati otağı kimi tanınmağa başladı.[171] Kinqin ölümündən əvvəl son sözlərini eşidən Cesse Ceksona görə o, ölümündən əvvəl balkonda qaradarili musiqiçiBen Brançla danışırmış. Ben Brançın həmin günün gecəsi üçün çıxışı planlanıbmış. Jesse Kinqin "Ben, bu gün "Qiymətli Rəbbim, əllərimi qəbul et"i ifa edəcəyindən əmin ol. Onu ifa et, çox gözəldir" sözlərini dediyini eşitmişdir.[172]
Kinq 1968-ci ilin 4 aprel tarixində, saat 18:01-də motelin ikinci mərtəbəsindəki balkonunda olarkən vurulmuşdur. Güllə onun sağ yanağından girmiş, çənəsini zədələmiş, sonra isə çiynində ilişənə qədər onurğa beyninə qədər getmişdir.[173] Abernati otaqda olarkən atəş səsi eşitmiş və balkona doğru qaçmışdır. O, ifadəsində Kinqi balkonda yerə yıxılmış vəziyyətdə tapdığını bildirmişdir.[174]
Təcili əməliyyat edilməsinə baxmayaraq, Kinqin həyatını xilas etmək mümkün olmur.[175] O, 19:05-də Müqəddəs İosif xəstəxanasında dünyasını dəyişdi.[176] Onun bioqrafi Teylor Brança görə, Kinqin yarılması zamanı məlum olmuşdur ki, onunürəyi təxminən 60 yaşındakı insanın ürəyi ilə eyni vəziyyətdədir. Teylor bunu 13 illik insan haqları hərəkatında olmanın nəticəsi kimi təqdim edir.[177]
Kinqin dostu Mahaliya Çekson Kinqin dəfn mərasimində oxuyarkən.
Kiqin sui-qəsdə məruz qalmasıVaşinqton,Çikaqo,Baltimor,Luisvill,Kanzas-Siti və s. şəhərlərində genişmiqyaslı çıxışlara səbəb oldu.[178][179] Prezidentliyə namizəd olanRobert Kennedi İndianapolisə gedərkən Kinqin qətlə yetirilməsi xəbərini eşitdi. Toplaşan Kinq tərəfdarları qarşısında qısa çıxış edən Kennedi onları Kinqin şiddətə baş vurmamaq idealını davam etdirməyə çağırdı.[180] Növbəti gün isə,Klivlənddə Kinqin öldürülməsi ilə bağlı hazırlanmış daha geniş məzmunlu mətni səsləndi.[181] Ceyms Farmer və digər insan haqları aktivistləri etirazçıları şiddətə baş vurmamağa çağırırdı, lakin nisbətən daha radikal olan Karmaykl etirazçıları daha çox güc tətbiqinə çağırırdı.[182] Memfis şəhərindəki tətil də dərhal işçilərin eyrinə həll edildi.[183]
PrezidentLindon Conson 7 apreli insan haqları hərəkatı liderinin şərəfinə milli matəm günü elan etdi.[184] Vitse-prezidentHyubert Hamfri prezidentin nümayəndəsi kimi dəfn mərasimində iştirak etdi. Əksəriyyət qorxurdu ki, prezident dəfn mərasimində iştirak edərsə, bu ixtişaşların daha şiddətlənməsinə səbəb ola bilər.[185]
Kinqin dul həyat yoldaşının istəyi ilə Kinqin Ebenezer Baptist kilsəsindəki son xütbəsi dəfn mərasimində səsləndirildi.[186] Kinqin bu xütbəsi 4 fevral 1968-ci ildə qeydə alınmışdı. O, bu xütbəsində özünün dəfn mərasimində fəxri adlarının, mükafatlarının çəkilməsini istəmirdi. Xütbəsində o özünün sadəcə "acları yedirdən", "çılpaqları geyindirən", "Vyetnam müharibəsi məsələsində haqqın tərəfində olan" və "insanlığı sevən və ona xidmət edən" kimi təqdim edilməsini istəyirdi.[187]
Dəfndə həmçinin onun yaxın dostu Mahaliya Cekson Kiqin sevimli musiqisi olan "Qiymətli Rəbbim, əllərimi qəbul et"i ifa etmişdir.[188]
Martin Lüter Kinq və Koretta Skott Kinqin şərəfinəCorciya ştatınınAtlanta şəhərində qoyulmuş sarkofaq.
Reyin vəkilləri onu eynən Con Kennedinin qətlindəkiLi Harvi Osvald kimi qapazaltı olduğunu sübut etməyə çalışırdılar.[189] Onların bu iddialarıkonspirasiya nəzəriyyələrini meydana çıxmasına səbəb olmuşdu. Vəkilləri bildirirdilər ki, Rey öz etirafını təzyiq altında və əksi təqdirdə edam olunacağını düşünərək vermişdir.[190] Onlar qəbul edirdilər ki, Rey oğru və soyğunçudur, lakin onun silahlı bir cinayət törətməsi barədə heç bir sənədin olmadığını bildirirdilər. Hər halda,ABŞ-nin müxtəlif şəhərlərindən toplanmış sənədlər sübut etdi ki, Rey əvvəllər bir neçə dəfə silahla oğurluq törətməyə görə həbs edilmişdir. 2008-ci ildəCNN kanalı Reyin kiçik qardaşı Ceyms Örl Reydən müsahibə götürmüşdür. Ceyms müsahibəsində bildirir ki, qardaşı çox ağıllı biri olmuş və bəzən silahlı soyğun ittihamlarından canını qurtara bilmişdir. Onunla bir neçə soyğunda olduğunu bildirən Ceyms qeyd etmişdir ki, həyatında Rey qədər soyuqqanlı və cəsarətli ikinci bir adam görməmişdir. Həmçinin, qardaşı barədə "o, sadəcə daxil olur və silahı adamın önünə qoyurdu. Bu hər gün edilən adi bir şey kimi görünürdü" sözlərini də işlətmişdir.
Konspiroqlar əsasən iki məsələyə görə öz nəzəriyyələrini ortaya çıxarırlar. Bunlardan birincisi silah məsələsidir. Reyin silahına bənzər silahlardan açılan atəş nəticəsində iki dəfə həyata keçirilən testlər sübut etdi ki, qatilin silahı bu növdə olan silah olmuşdur.[191] Lakin spesifik olaraq Reyin silahı test edilmədi. İkinci məsələ isə, atəşin açıldığı məkandır. Kinqin ölümü anında yanında olan şəxslər bildirirlər ki, atəş səsi bir başqa yerdən gəlmişdir. Onlar atəş səsini kiçik evdən yox, kiçik evin yaxınlığında olan və qətl ərəfəsində kəsilməkdə olan qalın kolluqdan gəldiyini qeyd edirlər.[192] Hər halda, Reyin barmaq izləri müxtəlif obyektlərdə (tüfəngdə,binoklda, bir sıra paltarlarda, qəzetdə) aşkarlandı. Üzərində Reyin barmaq izləri olantüfəngin ekspertizası sübut etdi ki, sui-qəsd zamanı silahdan ən azı bir atəş açılmışdır.[193]
1997-ci ildə Kinqin oğluSkott Kinq Rey ilə görüşdü və onun yeni məhkəmə istəməsi tələbəni açıq formada dəstəklədi.[194]
İki il sonra Kinqin həyat yoldaşı Koretta Skott və uşaqları Loyd Koversı və bir sıra "bilinməyən konspiroloqları" yanlış ölüm iddiasına görə məhkəmədə məğlub etdi. Kovers iddia edirdi ki, Kinqin sui-qəsdini təşkil etmək üçün ona 100.000 dollar pul verilmişdir.[195][196] 6 nəfər ağdərilidən və 6 nəfər qaradərilidən ibarət heyət Kinqin ailəsinin tərəfində dayandı. Məhkəmədə Kinq ailəsiniUilyam Pepper təmsil edirdi.[197]
2000-ci ildə ABŞ Ədliyyə Nazirliyi Koversin iddiası üzrə məhkəmə işini tamamlasa da,konspirologiya iddiaçılarının dediklərini sübut edən heç bir fakt tapa bilmədi.[198] Bundan sonra Koversin bacısı bildirdi ki, Kovers bu hekayəni quraşdırmış və onun satışından 300.000 dollar gəlir təmin etmişdir. Coversin bacısı isə vergi borcunun bağlanması qarşılığında onun dediklərini təstiqləmişdir.[199][200]
2002-ci ildəNyu York Tayms Kinqin öldürülməsi barədə material yayımladı. Yayımlanan xəbərə görə, kilsə rahibi olan Ronald Denton Vilson iddia edirdi ki, Kinqi onun atası qətlə yetirmişdir. O, deyirdi:
Atam irqçi biri deyildi. O, sadəcə düşünürdü ki, Kinq kommunistlərlə əlaqədədir və onu yoldan kənarlaşdırmaq istəyirdi.
Lakin Vilson iddiasını dəstəkləyəcək heç bir fakt təqdim etməmişdir.[201]
Kinqin həyat və fəaliyyətini araşdıran David Qarou və Gerald Pozner Uilyam Pepperin iddiası ilə razılaşmırlar.[202] Pepper iddia edir ki, KinqiABŞ hakimiyyəti öldürmüşdür. Pepper 2003-cü ildə uzun müddətli araşdırma və məhkəmə barədə kitab yazmış, Ceyms Örl Reyin yenidən məhkəməsinin keçirilməsini tələb etmişdir.[203][204] Kinqin yaxın dostu və həmkarı Ceyms Bevel də Reyin sui-qəsddə tək iştirak etməsinə inanmadığını bildirmiş və "10 sentlik ağdərili oğlanın milyon dollarlıq qaradərili kişini öldürmək üçün plan hazırlaya bilməsi mümkün deyil" deyə qeyd etmişdir.[205]
Reallıq budur ki, yürüşü pozmaq istəyən sabotajçılar var idi. Və öz təşkilatımız daxilində dövlətin əmək haqqı hesabında olan çox vacib bir şəxsi tapdıq. İçəriyə sızmalar, sabotajçılar və mətbuatın hücumları...Mən Ceyms Örl Reyin bunu özbaşına edəcək qədər motivə, pula və mobilliyə sahib olduğuna heç vaxt inanmayacağam. Bizim hökumətimiz səhnə arxasında çox işlər görmüşdü.[206]
Martin Lüter Kinqin əsas mirasıABŞ-də insan haqlarının daha genişləndirilməsidir. Kinq sui-qəsdindən qısa müddət sonraABŞ Konqresində 1968-ci il İnsan haqları aktı qəbul edildi.[207] Aktın Ədalətli Mənzil aktı olaraq bilinən VIII başlığına əsasən, irqinə, dininə və milli mənsubiyyətinə (sonradan bura cinsi, ailə vəziyyəti və fiziki məhdudiyyətləri də daxil edildi) görə, insanların evə və ya mülkiyyətə sahib olma hüququnun məhdudlaşdırılması qadağan edildi. Kinq son dövrlərdəABŞ-dəki bu diskriminasiyaya qarşı mübarizə aparırdı və bu dəyişiklik ölümündən sonra qəbul edilsə də, onun əsas qələbələrindən hesab edilir.
Kinqin mirası beynəlxalq aləmdə də bəzi hadisələrə təsir etmişdir. Onun hərəkatıCənubi Afrikadakı irqçilik əleyhinə olan hərəkata təkan vermiş və Qara Şüur Hərəkatı formalaşmışdır.[208][209] Kinqin fəaliyyəti və əsərləri sonradanNobel mükafatına layiq gprülənAlbert Lutuliyə xeyli təsir etmişdir. AlbertCənubi Afrikadairqçiliyə qarşı mübarizə aparırdı. Kinqin öldürülməsindən sonraAyova ştatının Raysvill şəhərində məktəb müəllimi olan Ceyn Elliott özünün ilk əsəri olan "Mavi/qəhvəyi gözlər" əsərini yazdı. Onun bu əsəri yazmaqda məqsədi əsasən ağdərililərdən ibarət olan cəmiyyətdə yaşayan uşaqlara irqçiliyi az da olsa başa salmaq idi.[210]
KinqAmerikan liberalizminin vəAmerikan proqressivizminin simvollarından biridir.[211] Kinqdən həmçinin,irland siyasətçisi və aktivistiCon Hyum da təsirlənmişdir. Keçmiş Sosial Demokrat və İşçi partiyasının sədri olan Con Kinqi "əsrimizin qəhrəmanlarından biri" adlandıraraq, irland insan haqları hərəkatının və Xeyirli Cümə Razılaşmasının ərsəyə gəlməsində rolunun olduğunu bildirmişdir.[212][213][214]
Kinqin həyat yoldaşıKoretta Skott Kinqin öldürülməsindən sonra onun fəaliyyətini davam etdirmiş və 2006-cı ildə ölümünə qədər sosial ədalət və insan haqları məsələlərində aktiv olmuşdur. Kinqin öldürülməsindən sonraAtlantada Kinq Mərkəzini qurmuşdur. Bu mərkəzi qurmaqda məqsədi isə Kinqin mirası olan zorakılıq etmədən mübarizə aparmaq və tolerantlığı mühafizə etmək idi.[215] Kinqin oğlu olanDekster Kinq hal-hazırda bu mərkəzin katibidir.[216][217] Kinqin qızı Yolanda Kinq motivasiya təlimçisi, yazıçı olmuşdur.[218] Yolanda 2007-ci ildə vəfat etmişdir.
Kinqin ailəsində belə onungeylər,lezbiyanlar,biseksuallar və transgenderlər barədə olan dini və siyasi düşüncələrini paylaşmayanlar vardır. Kinqin dul həyat yoldaşı Koretta ərinin yaşayacağı təqdirdə gey haqlarını qoruyacağına inandığını bildirmişdi.[219] Lakin Kinqin kiçik qızı Bernis Kinq atasının gey evliliklərinə qarşı olacağını düşündüyünü bildirmişdi.[220]
Kinq 1968-ci ilin 4 fevralında Ebenezer Baptist Kilsəsində danışarkən ölümündən sonra bu cür xatırlanmasını arzuladığını bildirmişdi:
Mən istərdim ki, kimsə o gün desin ki, Martin Lüter Kinq həyatını digərlərinə xidmət etməyə həsr eləməyə çalışdı. Mən istərdim ki, kimsə o gün desin ki, Martin Lüter Kinq kimlərisə sevməyə çalışdı.
Mən istəyirəm siz həmin gün deyəsiniz ki, mən müharibə məsələsində düzgün tərəf olmağa çalışdım. Mən istəyirəm siz mənim acları doyurmağa çalışdığımı deyə biləsiniz. Mən istəyirəm həmin gün siz mənim həyatım boyunca çılpaqları geyindirməyə çalışdığımı deyə biləsiniz. Mən istəyirəm həmin gün siz mənim həyatım boyunca həbsdə olanları ziyarət etməyə çalışdığımı deyə biləsiniz. Və mən istəyirəm siz həmin gün mənim insanlığı sevməyə və ona xidmət etməyə çalışdığımı deyə biləsiniz.
Bəli, əgər siz mənim major baraban olduğumu demək istəsəniz, onu deyin. Deyin ki, mən sülh üçün major barabanam. Mən dürüstlük üçün major barabanam. Digər bütün dayaz şeylər əhəmiyyətsizdir. Mənim geridə buraxacaq pulum yoxdur. Mən həyatda geridə buraxacaq lüks və yaxşı şeylərim yoxdur. Lakin mən sadəcə bir məqsədə həsr edilmiş həyatı geridə buraxmaq istəyirəm.[221]
1971-ci ildən etibarənMissuri ştatınınSent-Luis şəhəri kimi bəzi şəhərlər Kinqə həsr edilmiş illik bayramlar keçirməyə başladı. 1983-cü ilin 2 noyabr tarixindəRonald ReyqanAğ Evdə Kinqin şərəfinə həsr edilmiş xüsusi bayram gününün yaradılması ilə bağlı qərar imzaladı. İlk dəfə 1986-cı ilin 20 yanvar tarixində bu gün qeyd edildi və Martin Lüter Kinq Günü adlanmağa başladı. Növbəti prezidentCorc Herbert Uoker Buşun 1992-ci ildə verdiyi qərarla bayramın hər ilin yanvar ayının üçüncü bazar ertəsində keçirilməsi qərara alındı.[222][223] Bununla bayramın Kinqin doğum günü vaxtı ilə yaxın vaxta düşməsi planlaşdırılırdı. 2000-ci ilin 17 yanvar tarixində Martin Lüter Kinq Günü tarixdə ilk dəfəABŞ-nin bütün ştatlarında rəsmi formada qeyd edildi.[224] Bu günü bayram kimi qəbul edən son 3 ştat bunlar idi:Arizona 1992-ci ildə,Nyu-Hempşir 1999-cu ildə vəYuta 2000-ci ildə.Yuta bu günü digər ştatlarla eyni vaxtda qeyd etsə də, günü Martin Lüter Kinq Günü yox, İnsan Haqları Günü adlandırmışdır.[225]
Kinq Amerikadakı Episkopal Kilsəsi tərəfindən qətl edildiyi gün olan 4 aprel tarixində şəhid kimi yad edilir.[226]ABŞ-dəki Yevangelikal Lüteran Kilsəsi isə onu doğum tarixi olan 15 yanvar tarixində yad edir.[227]
Birləşmiş Krallıq mirası və Martin Lüter Kinq Sülh Komitəsi
Birləşmiş Krallıqda Nyukasl və Nortumbriya Universitetlərində Martin Lüter Kinq Sülh Komitələri mövcuddur.[228] Bu komitələr Kinqin 1967-ci ildəkiİngiltərə ziyarətindən sonra onun mirasının şərəfinə yaradılmışdır.[229][230] Kinq bu səfəri zamanıNyukasl Universitetindən fəxri dərəcə almışdı. Bu komitələrNortumbriya vəNyukasl şəhərlərində fəaliyyət göstərir və əsas məqsədi Martin Lüter Kinqin həyat və fəaliyyətini,ABŞ-dəki insan haqları hərəkatını araşdırmaqdır. Komitənin məqsədlərindən biri də Kinqin fəaliyyətindən ilhamlanaraq,Birləşmiş Krallıqda "sülh mədəniyyətləri qurmaqdır."
2017-ci ildəNyukasl Universiteti Kinqin onlardan fəxri dərəcə almasının 50-ci ildönümü münasibətilə onun bürüncdən heykəlini ucaltmışdır. Həmçinin, universitein Tələbələr Birliyi onlara aid lövhənin "Lüterlər" adlandırılmasına səs vermişdir.[231][232]
Kinq insan haqları hərəkatınınVaşinqtona yürüşü zamanı (1963).
Xristian dini rəhbər kimi Kinqİsa peyğəmbərdən vəİncildən təsirlənmişdi. O, özünün bütün dini görüşlərində, kilsədəki nitqlərində və ictimai çıxışlarında bundan istifadə edirdi. Kinqin inancı güclü formadaİsa peyğəmbərin "biri səni vurarsa üzünün digər yanını çevir" və Mattada keçən "İsa qılıncını qınına qoydu" təlimlərinə əsaslanırdı.[234] KinqBirminqem həbsxanasından yazdığı məşhur məktubunda tərəfdaşlarını zorakılığa müraciət etməməyə çağırır və İsa peyğəmbərdən, digərxristianpasifist müəlliflərdən sitatlar gətirərək bunu stimullaşdırmaq istəyirdi. O, bir digər xütbəsində deyirdi:
Mən insan haqları hərəkatı lideri olmamışdan əvvəlİncilin vaizlərindən biri idim. Bu mənim ilk çağırışım idi və mən hələ də ən böyük öhtəçiliyimə sadiqəm. Siz bilirsiniz, əslində mən insan haqları hərəkatında nə edirəmsə, bunu dini rəhbərliyimin bir hissəsi hesab etdiyimə görə edirəm. Mənim həyatımda xristian dini rəhbərliyində daha da kamilləşməkdən başqa heç bir ambisiyam yoxdur. Mən hansısa siyasi vəzifəyə keçməyi planlamıram. Mən rahib kimi qalmaq istəyirəm və başqa heç nə planlamıram. Və mənim bu mübarizədə digər çox saylı insanlarla birgə etdiyim şey rahibin bütün insanlıq üçün narahatlıq duymalı olduğu fikrindən qaynaqlanır.[235][236]
Kinqin zorakılığa müraciət edilməməsi strategiyasını inkişaf etdirənBayard Rastin.
Zorakılığa müraciət etmədən dünya sülhünə nail olmaq nə absurd, nə də əlçatmaz deyildir. Bütün digər metodlar uğursuzluğa məruz qalıb. Beləliklə, biz yenidən başlamalıyıq. Zorakısızlıq yaxşı başlanğıc nöqtəsidir. Bu metoda inananlar, şiddət, nifrət və duyğu səsləri arasında ağıl, mühakimə və rasionallıq səsləri ola bilərlər. Biz sülh şəraitini qoruya biləcək sülh şəraiti inşa edə bilərik.[238]
Veteranafroamerikalı insan haqları aktivistiBayard Rastin Kinqin zorakılığa müraciət etməmə məsələsində ilk məsləhətçisi olmuşdur.[239] Kinqə bu barədə ağdərili aktivistlər olan Harris Vofford və Qlenn Smiley də təsir göstərmişdir.[240] Rastin və Smiley pasifist xristian ənənəsindən, Vafford və Rastin isə Qandinin təlimlərindən təsirlənmişdilər. Hələ 1940-cı illərdə Rastin Uzlaşma Səyahəti zamanı bu strategiyadan istifadə etmişdi. Vofford isə 1950-ci illərdəABŞ-nin cənub ştatlarında yaşayan qaradərililər arasındaQandinin düşüncələrinin yayılması üçün təbliğat aparmışdı.[241]
Kinq ilk dövrlərdə Qandi barədə az məlumata sahib idi və 1950-ci illərdə, yəni aktivist fəaliyyətinin əvvəllərində zorakılığa qarşı olmaq barədə nadir hallarda danışırdı. Bu dövrlərdə Kinq daha ox özünümdafiəyə inanırdı və bundan istifadə də edirdi. O, hətta evində saxlamaq və hər hansısa hücum olan zaman istifadə etmək üçün silahlar almışdı, lakin pasifistlər onun bu barədə düşüncələrini dəyişdirdilər və onu insan haqları uğrunda zorakılığa müraciət etmədən mübarizə aparmanın özünümüdafiə prinsiplərinə inanaraq mübarizə aparmaqdan daha xeyirli olacağına inandırdılar. Kinq sonradan silahdan istifadə etməyəcəyinə and içdi.[242][243]
Kinq boykot hərəkatının ardından "Azadlığa doğru iri addımlarla" adlı əsərini yazdı. Bu əsərə "Zorakılıqsızlığa doğru müqəddəs ziyarət" adlı başlıq da daxil idi. Bu hissədə Kinq özünün zorakılığa qarşı olmaq barədə düşüncələrini izah etmişdir. O, düşməni məğlub və ya məhv etməkdənsə, ona dostluq təklif etməklə uğur qazana biləcəyinə inandığını bildirirdi. Bu hissənin yazılışında Vofford, Rastin vəStenli Levison da köməklik etmişdi.[244]
Kinq Qandiyə və onun zorakılıqsız aktivizminin uğurlarına heyran olmuşdu. O,teologiya tələbəsi kimi Qandini "Allahın nurunu əks etdirən şəxs" kimi təsəvvür edirdi.[245] Kinq uzun müddətHindistana səfər etmək fikrində idi.[246] Harris Voffordun köməkliyi ilə Kinqin Hindistan səfərinə lazım olan pul tapıldı. Amerikan Dost Xidməti Komitəsi və onun dəstəkçiləri səfər üçün lazım olan pulu topladı və Kinq 1959-cu ilin aprel ayında Hindistana səfər etdi.[247][248] Hindistan səfəri Kinqə xeyli dərəcədə təsir etmişdi. O, məhz bu səfərindən sonra zorakılığa müraciət etməyən mübarizəninABŞ insan haqları hərəkatına nə qədər xeyir verə biləcəyini başa düşdü.
Kinqin Qandi heyranlığı sonrakı dövrlərdə də azalmadı. 1964-cü ildəNobel Sülh Mükafatına layiq görülərkən bu fəaliyyəti əsas götürülmüşdü. Onun barədə "Qandinin Britaniya imperiyası ilə mübarizə apararkən istifadə etdiyi möhtəşəm yoldan istifadə edən, yalnız həqiqət silahı ilə, qəlbin gücü ilə, yaralanmadan və cəsarətlə mübarizə aparan şəxs" deyə bəhs edilirdi.[249]
Kinqin zorakılığa müraciət etməmə barədə düşüncələrinin formalaşmasındaHenri Devid Toronun "Sivil itaətsizlik" əsərinin mühüm rolu olmuşdur.[250] Bu əsərin əsas mövzusu şeytani sistemlə bütün əlaqələri kəsməkdən ibarətdir. Kinqə həmçinin, protestant Reynhold Niebuhr və Paul Tillixin də təsiri olmuşdur.[251] Kinq bildirmişdi ki,Valter Rausşenbusşun xristianlığı və sosial böhranın onun beynində buraxdığı silinməz izlər sosial problemlərin həlli barədəki düşüncələrinə dini əsaslar formalaşdırmışdı.[252][253] Rausşenbusş tərəfindən Kinqin dövlətlə bağlı düşüncələri də müəyyən dəyişikliyə məruz qalmışdır. Rausşenbusş xristianların dövlət ilə daimi və dostcasına münaqişədə olduğunu bildirirdi. Çünki eyni zamanda onlar dövləti tənqid edir, həm də onu ədalətin təminatçısı kimi qələmə verirlər.[254] Görünüşə görə, o, Adin Ballou və Uilyam Lloyd Qarrison tərəfindən tərif edilən amerikan pasifizminin ənənələrindən xəbərsiz idi.[255] Kinq tez-tez İsa peyğəmbərin dağdakı xütbəsinə də istinad edirdi.[256][257][258] Bəzən isə "aqape" (qardaşcasına olan və mənfəət güdmədən bəslənənxristian sevgisi) konsepsiyasından istifadə edirdi.[259] Lakin 1960-cı illərdən etibarən öz yazılarında bundan istifadə etməyə dayandırdı.[260]
Hətta silahların şəxsi istifadəsindən imtina etməsini elan etdikdən sonra belə Kinqin hərəkatdakı özünümüdafiə fenomeni ilə mürəbbək münasibəti var idi. O, ictimaiyyət qarşısında bunu rədd etsə də, bəzi hallarda gərəkli olmasını başa düşürdü.[261] Kareyerası boyunca Kinq Kolonel Ston Conson, Robert Haylinq və "Ədalət və Müdafiənin diyakonları" kimi silaha müsbət baxan aktivistlər və ya aktivist təşkilatları tərəfindən müdafiə edilmişdir.[262][263][264]
Kinqyerli amerikalı haqlarının qatı müdafiəçilərindən biri idi.[265] Kinqin insan haqları mübarizəsinin dəstəkçiləri arasında da xeyli sayda yerli amerikalı var idi.[266] Əslində, Yerli Amerikalılarin Hüquqları Fondu NAAKP-ın Qanuni Müdafiə və Təhsil fondundan sonra yaradılmışdır.[267] Milli Hindli Gənclik Şurası Kinqin kompaniyasını xüsusi olaraq dəstəkləyən yerli təşkilatlarından idi. Onlar Kinqin 1968-ci ildə həyata keçirilmiş "Kasıb xalqın kompaniyası"nı xüsusi olaraq dəsyəkləyirdilər.[268] Kinq özünün "Niyə gözləyə bilmərik" kitabında yazırdı:
Bizim millətimiz orijinalamerikalılar olan hindlilərin aşağıirq hesab edildiyisoyqırım prosesində meydana çıxmışdır. Sərhədlərimiz daxilində çox saylı qaradərililər yaşamasa da, irqi nifrət yarası artıq kolonial cəmiyyətimizi formalaşdırmışdı.XVI əsrdən etibarən irqi üstünlük uğrundakı döyüşlərdə qanlar axmağa başladı. Biz yəqin yeganə millətik ki, milli siyasətimiz olaraq yerli əhalimizi məhv etməyi planlamışıq. Üstəlik, biz bu faciəli təcrübəni nəcib bir səlib yürüşünə yüksəltdik. Həqiqətən, bu gün belə özümüzə bu rüsvayçı epizodu rədd etməyə və ya peşman olmağa icazə vermədik. Bizim ədəbiyyatımızın, bizim filmlərimizin, bizim dramlarımızın, bizim folklorumuzun hamısı bunu ucaltmağa xidmət etmişdir.[269]
1950-ci illərdə Kinq yerli amerikalılaraAlabamada yardım edirdi. Həmçinin eyni zamandaAlabamada yaşayan qriklər öz bölgələrindəki məktəblərdə olan irqi ayriseçkiliyə qarşı mübarizə aparırdılar. Cənubda xeyli irqi ayrı-seçkilik problemləri mövcud idi. Məktəb avtobuslarına açıq rəngli yerlilər buraxılsa da, rəngi daha tünd olan yerlilər xidməti avtobuslara buraxılmırdılar. Tayfa liderləri Kinqə onun irqi ayriseçkiliyə görə Alabama ştatının Birmenqem şəhərindəki kompaniyasına öz yardımlarını təklif etdilər. O, dərhal cavab verdi və onun müdaxiləsindən sonra problem dərhal həll edildi.
1959-cu ilin sentyabr ayında KinqKaliforniya ştatınınLos-Anceles şəhərindənArizona ştatının Tukson şəhərinə uçdu.[265]Arizona Universitetində nitq söyləyərkən özünün zorakılığa müraciət etməmə idealı barədə danışdı və yalnız bu yolla sosial dəyişikliklər etmənin mümkün olduğunu bildirdi. Nitqin sonunda isə təəssüf edərək bildirdi ki, onun rəqibləri zorakılığa müraciət edə bilirlər. Kinq sonra Cənub Previteriyan kilsəsinə getdi. O, bu kilsənin şəkillərini görmüş və ona heyran olmuşdu. Bu kilsənin üzvlərinin əksəriyyəti yerli amerikalı idi.[265] Kilsədə olduğu zaman Kinq yerlilərin yaşadığı rezervasiyaları görmək istədiyini bildirdi. Keşiş Kasper Qlenn onu Papaqo Hindli Rezervasiyasına apardı. Rezervasiyada olduğu zaman Kinq bütün tayfa rəhbərləri ilə görüşlər keçirdi. Sonra digər presviteriyan kilsəsi olan və rezervasiyaya yaxın ərazidə yerləşən kilsəyə getdi və yerli amerikalılar üçün xütbə verdi. 1962-ci ilin martında Qədim Puebloya geri döndü və oradakı yerlilər üçün də xütbə verdi. Oradan yenidən Arizona Universitetinə gedərək, orada nitq ilə çıxış etdi. Kinq bundan sonra da yerli amerikalılar məsəlsəini daim gündəmində saxlamışdır. 1963-cü ildəki Vaşinqtona yürüş zamanı yürüşçülər arasında xeyli saydaCənubi Dakotadan olan yerlilər və Navaxo tayfası üzvləri var idi.[270]} Amerika yerliləri 1968-ci ildə baş tutmuş "Kasıb xalqın kompaniyası"nda da aktiv formada iştirak etmişdilər.[265]
Kinqin insan haqları hərəkatındakı fəaliyyəti 1960-cı illərdəki yerli amerikalıların insan haqları hərəkatının və onun bəzi rəhbərlərinin ilham mənbəyi olmuşdu. Pavni tayfasının üzvü, Yerli Amerikalıların Haqları Fondunun yaradıcılarından biri və ciracı direktoru Con Exohavk deyirdi:
Dr.Kinqin bu ölkənin qanunları əsasında bərabərlik üçün insan haqları hərəkatındakı fəaliyyətindən ilhamlanaraq düşündük ki, biz də qanunların nəzarəti altında öz hindliliyimizi inkişaf etdirərək, 1831-ci ildə imzalanmış tayfaların suverenliyi haqqında qanunlar əsasında öz qanunlarımızla tayfa formasında yaşayaraq öz bölgəmizi idarə edə bilərik.[271]
CXLK-nin lideri kimi Kinq heç bir zaman hər hansısaABŞ siyasi partiyasını və ya namizədini dəstəkləməmişdir. Özü bu barədə deyirdi:
Mən hiss edirəm ki, bir nəfər bitərəf qalmalıdı, beləliklə həmin şəxs bir partiyanın rəhbəri və ya xidmətçisi olmayacaq, hər partiyanın fəaliyyətinə obyektiv yanaşa biləcəkdir.[272]
1958-ci ildəki müsahibəsində "mən düşünürəm ki, nəRespublikaçılar partiyası, nə dəDemokratlar partiyası Allahın hər şeyə yetən gücünə sahib deyillər. Onların hər ikisinin zəiflikləri vardır…və qırılmaz formada heç bir partiyaya bağlı deyiləm" sözlərini işlətmişdi.
Kinq hər iki partiyanın irqi bərabərliyin təmin edilməsi üçün etdiklərini tənqid edərək demişdi:
Əslində,qaradərililər həm respublikaçılar, həm də demokratlar tərəfindən xəyanətə uğramışdır. Demokratlar Cənubi Diksiekratların müvəqqəti həvəslərinə və kaprizlərinə qapılaraq xəyanət etdilər. Respublikaçılar cənub ştatlarındakı sağçı respublikaçıların aşkar ikiüzlü mürtəcə qüvvələrinə qatılaraq xəyanət etdilər. Və cənublu Diksiekratlarla, sağçı mürtəce tərəfdarları olan şimallı respublikaçıların koalisiyası bu yerlərdəki insan haqları hərəkatının hər bir liberal qanunvericilik cəhdini məğlub etdi.[273]
Kinqin açıq formada heç vaxt heç bir partiyanı və namizədi dəstəkləməməsinə baxmayaraq, 1956-cı ildə insan haqları dəstəkçisinə yazdığı məktubda 1956-cı il prezident seçkilərində Adlay Stivensonamı, yoxsa DVayt Eyzenhauermi səs verəcəyinə qərar verə bilmədiyini yazmışdı.[274] Lakin keçmişdə demokratlara səs verdiyini də vurğulamışdı.[275]Avtobioqrafiyasında qeyd edir ki, 1960-cı il seçkilərindəCon Kennediyə səs vermişdi. "Bu barədə isə mən hiss edirdim ki, o, ən yaxşı prezident olacaq" sözlərini yazmışdır. Birinci prezidentliyi dövründə Kennedi ilə bütün məsələlərdə razılaşmasalar da, Kinq qeyd edir ki, əgər sağ qalsaydı ikinci dövr prezidentliyi üçün də ona səs verərdi.[276][277]
Kinq 1964-cü il seçkiləri barədə iddia edir ki, "onun bütün dəstəkçiləri və təmiz qəlbli insanlar" respublikaçıların namizədi senator Berri Qoldvatənin əleyhinə səs vermişdir. Kinqin Berrinin prezidetn seçilməsini dünya və millət üçün fəciə və sui-qəsd olacağını yazırdı.[278]
Kinqdemokratik sosializm ideallarının dəstəkçisi idi.Sosializminkommunizm ilə assosiasiya edilməsinə və o dövrAmerikasındakı mövcud şəraitə görə Kinq bunu birbaşa elan edə və açıq formada dəstəkləyə bilmirdi. King hesab edirdi ki, kapitalizm bir çox Amerika xalqının, xüsusən Afrika-Amerika cəmiyyətinin əsas ehtiyaclarını lazımi səviyyədə təmin edə bilməz.[279]
Kinq bildirirdi ki,qaradərili amerikalılara və digər ziyan görmüş azlıqlara tarixi səhvlərə görə kompensasiya ödənilməlidir. 1965-ci ildəPleyboy jurnalına verdiyi müsahibə zamanı bildirmişdi ki,afroamerikalılarla ağdərililər arasında bərabərliyin yaradılması əslində ağlar və qaralar arasındakı iqtisadi fərqləri aradan qaldıra bilməyəcəkdir. Kinq hesab edirdi ki, quldarlıq dövründə vurulmuş ziyana görə onlara kompensasiyanın verilməsi vurulan ziyanın dəhşətli dərəcədə yüksək olmasına görə qeyri-mümkündür, lakin o, hesab edirdi ki, hökumət bütün ziyan görmüş qruplara 10 il müddətinə 50 milyard dollar dəyərində yardım etməlidir.[280]
Kinq kompensasiya kimi xərclənməsini istədiyi pullarınABŞ-də ailə münaqişələrini, boşanmaları, cinayət hadisələrini, qanunsuzluğu azaldacağını güman edirdi.[281] O, bu ideyasını ödənməmiş əməyin qarşılığını ödəmək üçün lazımlı olduğunu bildirirdi, lakin Kinq həmçinin, əlavə edirdi ki, bu təkcə qaradərililərə aid olmamalı, bütün haqları istismar olunan irqlərin nümayəndələrinə şamil edilməlidir.[282]
Bu yaxınlarda mətbuat uçan dairələrin görülməsi barədə xəbərlərlə doludur. Bu hekayələrə etimad göstərməməyimiz lazım olsa da, onlar təsəvvürümüzünkosmosdan gələn qonaqların bizi necə mühakimə edəcəyi barədə fərziyyələr irəli sürməsinə imkan verir. Bizimlə əlaqədən keyləşəcəklərindən qorxuram. Onlar müşahidə edəcəklər ki, biz ölüm planlanması üçün müharibə strategiyalarına və mühəndislik ləvazimatlarının yaradılmasına milyardlarla pul xərcləyirik. Onlar eyni zamanda xəstəlik və digər səbəblərlə ölümün qarşısını almaq üçün milyonlarla pul xərclədiyimizi də görəcəklər. Nəhayət, planetimizdəki həyat üçün vacib təhdid olan əhali planlaması üçün çox aşağı səviyyəli pul xərcləyirik. Bizim yad planetdən gələn ziyarətçilərimiz öz rəhbərlərinə planetimizdə gələcəyi qeyri-müəyyən və qaranlıq, çılğın irqin məskunlaşdığını məruzə etsə, səhv etmiş olmaz.
Çarəsi asanlıqla tapıla bilən zərərli bir vəziyyətin mövcudluğundan daha faciəli bir hal yoxdur. Ailənin planlaşdırılması, əhalini dünya qaynaqları ilə əlaqələndirmək mümkündür, praktik və zəruridir. Qaranlıq əsrlərin və ya hələ başa düşmədiyimiz müasir xəstəliklərdən fərqli olaraq, əhalinin həddindən artıq artması "xəstəliyini" əlimizdə olan və kəşf edə biləcəyimiz qaynaqlarla həll edə bilərik.
Çatışmayan məsələ həll yolu haqqında kifayət qədər məlumat deyil, problemin ciddiliyini və onun qurbanı olan milyardların təhsili haqqında universal şüurdur ...[283][284]}
AktrisaNişel Nikols 1967-ci ildəStar Trek şousunu tərk edərək musiqili teatra geri dönmək istəyirdi.[285] Lakin o, şounun izləyicisi olan Kinqlə danışdıqdan sonra fikrini dəyişdirdi.[286] King Nikolsa izah etdi ki, onun xasiyyəti daha böyük irqi harmoniya və əməkdaşlığın gələcəyini göstərir.[287]
Sən getdiyimiz yerin görüntüsünsən, sən indidən 300 il öndəsən. Bu indi harda olmağımız və nə etdiyimiz mənasına gəlir. Nə işlə məşöulsansa, onu etməyə davam et. Sən bizim ilham mənbəyimizsən.[288]
Nikolsun dediyinə görə, Kinq və onun həyat yoldaşı Koretta öz azyaşlı uşaqlarına yalnız Star Trekə baxmağa icazə verirdilər. Nikols sonradan şounu tərk etdi.
"Kasıb xalqın kompaniyası"nı dağıtmaq üçün müxtəlif hiylələrə əl atanFTB Kinqin COINTELPRO üzvü olması barədə şaiələr yayırdı.
FTB-nin rəhbəri Edqar Huver Kinqin insan haqları hərəkatındakı nüfuzuna zərbə vurmaq üçün daim nəzarətdə saxlanılmasını əmr etmişdi.[289]ABŞ Konqresindəki araşdırmanın 1975-ci ildəki hesabatında Kinqin 1963-cü ilin dekabr ayından 1968-ci ildə ölümünə qədərFTB-nin intensiv araşdırıldığı bildirilirdi. Bu araşdırmanın əsas məqsədi insan haqları hərəkatının lideri kimi Kinqin nüfuzuna xələl yetirmək və onu "neytrallaşdırmaq" idi.[290]
1963-cü ilin sonlarındaFTBABŞ baş prokuroruRobert Kennedidən Kinqin telefon danışıqlarını dinləmək üçün icazə almışdı.[291] Büro həmçinin, prezidentCon Kennedini də bu barədə məlumatlandırmışdı.[59] Kennedi qardaşları KinqinNyu-Yorkdan olan hüquqşünas Stenli Levisonla olan münasibətlərini sonlandırmasını istəyirdilər.[292][293] Çünki LevisonunABŞ Kommunist Partiyası ilə əlaqələri mövcud idi. Robert Kennedinin telefon danışıqlarının dinlənilməsi üçün Huverə sınaq müddəti kimi 1 ay verməsinə baxmayaraq, Huver bu müddəti xeyli uzatmışdı.
Büro Levisonla Kinqin ev və ofislərindəki telefon xətlərinə dinləmə cihazları yerləşdirmişdi. Kinqin ölkə boyunca çıxdığı səyahətlər zamanı qaldığı otellərə də bu dinləmə cihazları yerləşdirilirdi. Huver 1967-ci ildə Kinqin rəhbəri olduğu CXLK-nı də qaradərili millətçi təşkilatların siyahısına əlavə etmişdi:
Hədəf qrupu iflasa uğratmaq, alçaltmaq və ya gözdən salmaq üçün qrup rəhbərlərinin təşkilati və şəxsi qarşıdurmalarından istifadə edilməli, əks-kəşfiyyat üsullarından yararlanmada heç bir fürsət qaçırılmamalıdır.[294]
ABŞ-ninMilli Təhlükəsizlik Agentliyinin "Minaret" adlı gizli əməliyyatına əsasən hər hansısa sahədə lider olan amerikalılar müşahidə altında saxlanılırdı.[295] Müşahidə edilən liderlərdən biri də Kinq idi. Bunun əsas səbəbi isə onunABŞ-ninVyetnamdakı siyasətini tənqid etməsi idi. Sonradan əməliyyat MTA tərəfindən təftiş edilmiş və əməliyyatın qanunsuz olmasa da, "etibarsız olduğu qənaətinə gəlinmişdi."
Huver uzun müddət işçi birliklərinin və insan haqları hərəkatlarınınkommunizmlə əlaqələrinin olmasından şübhələnmişdir. Beləliklə, Huver 1957-ci ildəFTB-yə Kinqi və onun təşkilatını izləmə əmri verdi.[296] Halbuki, 1960-cı ilə qədər CXLK-nin tam direktoru yox idi. 1962-ci ilə qədər FTB-nin bu araşdırmaları səthi idi. 1962-ci ildə Kinqin ən çox inandığı məsləhətçilərdən birinin nyu-yorklu hüquqşünas Stenli Levison olduğu üzə çıxdı.[297]
FTB Levisonun Kinqə təsir etməsi üçün göndərilməsindən qorxurdu. Bu məsələlərə görə Levison 1963-cü ildə partiyanı tərk etdi.Kommunizmlə əlaqəsi olduğu iddia edilən Kinqin bir digər köməkçisi isə Cek O'Dell idi.[298]
Hər halda,FTB 1976-cı ildə Kinqin və ya CXLK-dan hər hansısa rəhbər şəxsin kommunizmlə əlaqəsinin olması barədə ortada heç bir sübutun olmadığını etiraf etdi.[299]
Bu baş verənlərdən sonra Kinqkommunizmlə hər cür əlaqəni sərt formada rədd edirdi.Pleyboy jurnalına 1965-ci ildə verdiyi müsahibədə hərəkatdakı kommunistlərin sayınınFlorida ştatındakıEskimos sayına bərabər olduğunu bildirmişdi.[300]
Kinq iddia edirdi ki, Huver cənub ştatlarındakı siyasi gücləri zəiflətmək istəyir. Onun narahatlıqlarının səbəbi isə bu siyasi güclərin kommunist təsir dairəsinə düşə biləcəyindən qaynaqlanır. Kinq bildirirdi ki, bu yalnız cənubdakı qatı sağçı elementlərə və irqçilərə kömək edə bilər. Huver Kinqin sözlərinə inanmırdı və Kinqi ölkənin "ən tanınmış yalançısı" deyə tərif edirdi.[301] Kinqin Vaşinqtona yürüş zamanı 28 avqust 1963-cü ildə "Mənim bir arzum var" nitqini verməsindən sonraFTB onu ölkənin "ən təhlükəli və ən effektiv qaradərili lideri" deyə təsvir etmişdi.FTB iddia edirdi ki, Kinq "bilərək, könüllü şəkildə və davamlı olaraq kommunistlərlə işləyir və onlardan məsləhətlər alır."[302]
Kinqinkommunizmlə əlaqəli olmasının sübut edilməsi cəhdləri dövlətin qorxularından əlavə, cənubdakı irqçilərin iddialarına görə daha da şiddətlənirdi. Onlar cənubdakı qaradərililərin vəziyyətlərinin yaxşı olduğunu, ortadakı problemlərin isə kommunistlər tərəfindən meydana atıldığını və qızışdırıldığını iddia edirdilər.[303] Lakin 1950 və 1960-cı illərdəki qaradərili insan haqları hərəkatı tarixi I Dünya müharibəsindən də əvvələ uzanan qaradərili aktivizmindən meydana çıxmışdı. Kinq deyirdi:
Qaradərili inqilabı bütün böyük sosial dəyişikliklərlə eyni bətndən doğulmuş həqiqi inqilabdır. Bunlar isə dözülməz şərtlərdən və dözülməz vəziyyətlərdən meydana çıxır.[304]
MKİ-nin 2017-ci ildə ictimaiyyətə elan etdiyi sənədlərdən məlum olur ki, idarə 1964-cü ilin 4 noyabr tarixindəThe Washington Post qəzetində çıxan xəbərdən sonra Kinqləkommunizm arasındakı əlaqəni araşdırmağa başlamışdır.[305] Məqalədə iddia edilirdi ki, KinqSovet İttifaqına dəvət edilmişdir. Kinqin köməkçisiRalf Abernati isə bunu şərh etməkdən imtina etmişdir. Bu dövr ərzində Kinqə və digər insan haqları hərəkatı liderlərinə məxsus olan məktublarMKİ-nin HTLINGUA adlanan gizli proqramı əsasında ələ keçirilmişdi.[306]
FTB Kinqinkommunizmlə təhlükəli əlaqələrinin olmasını özlüyündə kəşf etdikdən sonra çalışırdı ki, şəxsi həyatından istifadə edərək onun şəxsi nüfuzuna xələl yetirsin.FTB Kinqin evlilikdən kənar münasibətlərə sahib olduğunu göstərməyə çalışırdı.Lindon Conson Kinqi bir dəfə "hipokritikal keşiş" adlandırmışdı.[307][308]
1989-cu ildə yazdığı avtobioqrafiyasınaRalf Abernati qeyd Kinqin "qadınlara qarşı zəifliyi"nin olduğunu bildirirdi.[309] Lakin o, Kinqin İncildə bəhs edilən evlilikdən kənar cinsi münasibətin qadağan edilməsinə inandığını və başa düşdüyünü də qeyd edirdi.[310] Bu qadağa ilə bağlı Kinqin çətinlik yaşadığını qeyd edən Ralf sonradan verdiyi müsahibədə yalnızca "qadınlaşdırma" ifadəsindən istifadə etdiyini, Kinqin evlilikdən kənar cinsi münasibətinin olmasını demədiyini və onun seksualdan daha çox emosianal olduğunu bildirmişdir.[311][312]
Ralf həmçinin onun sözlərinə başqa don geydirərək gündəmə gətirən mətbuatı da tənqid etdi.[314] Ralfın kitabına istinad edərək mətbuat iddia edirdi ki, guya öldürülməsindən bir gecə əvvəl Kinq seksual münasibətdə olmuşdu.[315] Əsl yazıda isə Ralf Kinqin bir qadınla otaqdan çıxmasını gördüyünü yazmışdır.[316] Ralf bu barədə "o, orada diskussiya apara, debat edə və ya o qadını hərəkata qoşmağa çalışa bilərdi, mən bilmirəm" sözlərini demişdi.[317][318]
David Qarrou 1986-cı ildə yazdığı və "Xaç daşıyan" adlana kitabında Kinqin evlilikdən kənar münasibətlərindən bəhs edirdi. Garrou iddia edirdi ki, Kinq bu münasibətlərə özü üzərində hiss etdiyi psixoloji təzyiqi azaltmaq üçün girirdi.[319][320][321][322]
Yanğın söndürmə stansiyası Lorreyn hotelinin qarşısında,Ceyms Örl Reyin dayandığı taxta evin yaxınlığında yerləşirdi.[323] Bu stansiyadan polislər Kinqi müşahidə altında saxlayırdılar. Kinqin Ceyms tərəfindən vurulduğu anpolislər Kinqi kənardan müşahidə edirdilər.[324] Atəş səsini eşidən polislər dərhal stansiyadan çıxaraq hotelə daxil oldular. Mülki geyimdə olan gizli polis Marrel MakKollouq Kinqə tibbi yardımı göstərmiş ilk şəxsdir.[325] King vəFTB arasındakı antaqonizm, qatili tapmaq üçün bütün lazimi bülletenlərinin olmaması və hadisə baş verən yerin yaxınlığında polislərin olması FTB-nin sui-qəsddə iştirak etdiyinə dair fərziyyələrə səbəb oldu.[326]
Kinq Mayor Vaqnerdən aldığı medalyonu nümayiş etdirir.Kinqin dini rəhbəri olduğu Dekster Prospekti Batist Kilsəsi. 1978-ci ildə Dekster Prospekti Kinq Memorial Baptist Kilsəsi adlandırılmışdır.
Kinq ən azı 50-dən çox universitet və kollecdən fəxri dərəcələrlə mükafatlandırılmışdı.[327] Kinq 1964-cü ilin 14 oktyabr tarixindəNobel Sülh Mükafatına layiq görüldü. O, bu mükafata layiq görülmüş ən gənc şəxsdir. O, bu mükafataABŞ-dəki irqi diskriminasiyaya qarşı zorakılığa müraciət etmədən mübarizə apardığına görə layiq görülmüşdü.[328][329] 1965-ci ildə o,Amerikan Yəhudi Komitəsi tərəfindən Amerikan Azadlıq Medalyonu ilə mükafatlandırıldı.[330] O, bu mükafat qəbul edərkən demişdi:
Azadlıq bir bütövdür. Ya sən hamısına sahibsən, ya da azad deyilsən.[331]
Kinq 1957-ci ildə NAAKP tərəfindən "Spinqarn" mükafatına layiq görülmüşdür.[332] İki il sonra isə "Azadlığa doğru iri addımlarla: Monqqomeri hekayəsi" kitabına görə Anisfild-Volf Kitab mükafatına layiq görüldü.[333] 1966-cı ildə Amerikanın Planlı Valideynlik Federasiyası Kinqi "geridəqalmışlığa qarşı cəsarətli müqavimət göstərdiyinə və sosial ədalətin və insan ləyaqətinin inkişafına verdiyi ömürlük fədakarlığa görə" "Marqaret Sanger" Mükafatına layiq gördü. Həmçinin, həmin ildəAmerika İncəsənət və Elm Akademiyasının üzvü seçildi.[334] 1967-ci ildəBirləşmiş Krallığa 24 saatlıq səfər edərək Nyu Kasl Universitetindən fəxri dərəcəni qəbul etdi. O, bu mükafata layiq görülən ilkafroamerikalıdır. Mükafatın təqdim edilmə mərasimindəki çıxışında bu sözləri demişdi:
3 vacid və böyük problem vardır ki, biz onlarla yalnızABŞ-də yox, bütün dünyada qarşılaşırıq. Buirqçilik, kasıblıq vəmüharibə problemidir.
3 dəfəQremmi mükafatına namizəd olmasına baxmayaraq, ölümündən sonra, 1971-ci ildə "Ən Yaxşı Qeydə Alınmış Danışıq Mükafatı"na layiq görülmüşdür.[335] O, bu mükafataVyetnam müharibəsi barədə dediyi "Mən niyə Vyetnam müharibəsinə qarşı çıxıram ?" adlı çıxışına görə layiq görülmüşdü.[336]
Ölümündən sonra, 1977-ci ildəABŞ prezidentiCimmi Karter tərəfindən "Prezident Azadlıq" medalı ilə təltif edilmişdir. Kinq və həyat yoldaşı Koretta ölümlərindən sonra, 2004-cü ildə "Konqres Qızıl" medalı ilə təltif edilmişdirlər.[337]
Kinq QallupunXX əsrin ən heyranedici şəxslər siyahısında ikinci yerdə qərarlaşmışdır.[338] O, 1963-cü ildəTime jurnalı tərəfindənilin adamı seçilmişdir.[339] Time jurnalı tərəfindən 2000-ci ildəXX əsrin adamını seçmək üçün internet üzərindən səs vermə keçirmişdi. Kinq bu səsvermədə VI yeri tutmuşdu. Kinq Discovery Channel və AOL tərəfindən keçirilən "Ən Möhtəşəm Amerikan" müsabiqəsində III yeri tutmuşdur.[340]
2016-cı ilin 20 aprelindəABŞ-nin xəzina naziriYakob Lyu 2020-ci ilə qədər 5, 10 və 20 dollarlıqəskinasların yenidən dizayn ediləcəyini elan etdi. Lyu bildirdi ki, Linkolnun şəklinin 5 dollarlıq əsginasın üzərində saxlamaqla, əks tərəfdəLinkolnun memorial abidəsi yaxınlığında baş vermiş bəzi məşhur hadisələr əks etdiriləcəkdir. Əks etdirilməsi planlanan hadisələr içərisində Kinqin burada dediyi məşhurMənim bir arzum var nitqi də var idi. Həmçinin, məşhur qaradərili ifaçıMarian Andesonun 1939-cu ildə burada verdiyi konsertin də təsvir edilməsi planlaşdırılmışdır.[341]
↑Pearson, Hugh (2002).When Harlem Nearly Killed King: The 1958 Stabbing of Dr. Martin Luther King, Jr. Seven Stories Press. p. 37.ISBN978-1-58322-614-8.
↑Measure of a Man, The // Martin Luther King, Jr., Encyclopedia. The Martin Luther King, Jr., Research and Education Institute, Stanford University.12 dekabr 2018 tarixindəarxivləşdirilib.İstifadə tarixi:18 dekabr 2018.
↑Wilson, Joseph; Marable, Manning; Ness, Immanuel.Race and Labor Matters in the New U.S. Economy. Rowman & Littlefield. 2006. səh. 47.ISBN0-7425-4691-8.
↑Shafritz, Jay M.International Encyclopedia of Public Policy and Administration. Westview Press. 1998. səh. 1242.ISBN0-8133-9974-2.
↑Loevy, Robert D.; Humphrey, Hubert H.; Stewart, John G.The Civil Rights Act of 1964: The Passage of the Law that Ended Racial Segregation. SUNY Press. 1997. səh. 337.ISBN0-7914-3361-7.
↑Bobbitt, David.The Rhetoric of Redemption: Kenneth Burke's Redemption Drama and Martin Luther King Jr.'s "I Have a Dream" Speech. Rowman & Littlefield. 2007. səh. 105.ISBN978-0-7425-2928-1.
↑Harrell, David Edwin; Gaustad, Edwin S.; Miller, Randall M.; Boles, John B.; Woods, Randall Bennett; Griffith, Sally Foreman.Unto a Good Land: A History of the American People, Volume 2. Wm B Eerdmans Publishing. 2005. səh. 1055.ISBN0-8028-2945-7.
↑King, Martin Luther Jr."Letter from Birmingham Jail". The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute.January 7, 2013 tarixindəarxivləşdirilib.İstifadə tarixi:August 22, 2012.
↑St. Augustine, Florida // Martin Luther King, Jr., Encyclopedia. The Martin Luther King, Jr., Research and Education Institute, Stanford University.6 iyul 2022 tarixindəarxivləşdirilib.İstifadə tarixi:18 dekabr 2018.
↑Bennett, Scott H.Radical Pacifism: The War Resisters League and Gandhian Nonviolence in America, 1915–1963. Syracuse University Press. 2003. səh. 225.ISBN0-8156-3003-4.
↑Franklin, Robert Michael.Liberating Visions: Human Fulfillment and Social Justice in African-American Thought. Fortress Press. 1990. səh. 125.ISBN0-8006-2392-4.
↑Speech made by Martin Luther King, Jr. at the Riverside Church, NYC."Beyond Vietnam". Archived on the African-American Involvement in the Vietnam War website. 4 aprel 1967.20 avqust 2006 tarixindəarxivləşdirilib.İstifadə tarixi:13 sentyabr 2010.
↑Garner, Joe; Cronkite, Walter; Kurtis, Bill.We Interrupt This Broadcast: The Events that Stopped Our Lives ... from the Hindenburg Explosion to the Attacks of September 11. Sourcebooks. 2002. səh. 62.ISBN1-57071-974-8.
↑Klein, Joe (2006).Politics Lost: How American Democracy was Trivialized by People Who Think You're Stupid. New York: Doubleday. p. 6.ISBN978-0-385-51027-1
↑Ansell, Gwen.Soweto Blues: Jazz, Popular Music, and Politics in South Africa. Continuum International Publishing Group. 2005. səh. 139.ISBN0-8264-1753-1.
↑Bennett, Scott H.Radical Pacifism: The War Resisters League and Gandhian Nonviolence in America, 1915–1963. Syracuse University Press. 2003. səh. 217.ISBN0-8156-3003-4.
↑Martin Luther King."Nobel Lecture by MLK". The King Center. 11 dekabr 1964. səh. 12.15 mart 2015 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi:30 avqust 2013.
↑King, M. L. Morehouse College (Chapter 2 of The Autobiography of Martin Luther King Jr.)
↑Reinhold Niebuhr and Contemporary Politics: God and Power
↑"Agape". Martin Luther King Jr. and the Global Freedom Struggle. The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute.20 yanvar 2015 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi:19 yanvar 2015.
↑The Guardian, September 26, 2013, "Declassified NSA Files Show Agency Spied on Muhammad Ali and MLK Operation Minaret Set Up in 1960s to Monitor Anti-Vietnam Critics, Branded 'Disreputable If Not Outright Illegal' by NSA Itself,"The GuardianArxivləşdirilib 2013-09-26 at theWayback Machine
"James L. Bevel, The Strategist of the 1960s Civil Rights Movement", a 1984 paper by Randall Kryn, published with a 1988 addendum by Kryn in Prof.David Garrow'sWe Shall Overcome, Volume II (Carlson Publishing Company, 1989).
Glisson, Susan M.The Human Tradition in the Civil Rights Movement. Rowman & Littlefield. 2006.ISBN0-7425-4409-5.
Jackson, Thomas F.From Civil Rights to Human Rights: Martin Luther King Jr. and the Struggle for Economic Justice. University of Pennsylvania Press. 2006.ISBN978-0-8122-3969-0.
Carson, Clayborne; Luker, Ralph E.; Russell, Penny A.; Harlan, Louis R., redaktorlar The Papers of Martin Luther King, Jr., Volume I: Called to Serve, January 1929–June 1951. University of California Press. 1992.ISBN0-520-07950-7.
Kirk, John A., ed.Martin Luther King Jr. and the Civil Rights Movement: Controversies and Debates (2007). pp. 224
Schulke, Flip; McPhee, Penelope.King Remembered, Foreword by Jesse Jackson (1986).ISBN978-1-4039-9654-1
Waldschmidt-Nelson, Britta.Dreams and Nightmares: Martin Luther King Jr. Malcolm X, and the Struggle for Black Equality. Gainesville, FL: University Press of Florida, 2012.ISBN0-8130-3723-9.
_-_NARA_-_542015_-_Restoration.jpg)
