Madaqaskardakı Fransız döyüşü haqqında bir kitabSSRİ Kommunist Partiya Baş katibi Josef Stalin,Amerika prezidenti Harry S. Truman və İngilis Baş naziri Winston ChurchillAlmaniya, Potsdamda "Big Three Conference" nin açılışında və ilk dəfə birlikdə olan zaman görülür. (1945)
Kolonializm və yamüstəmləkəçilik — ümumiyyətlə bir dövlətin başqa xalqları ,dövlətləri , birlikləri ,siyasi və iqtisadisuverenliyi altına alaraq yayılması və ya yayılma istəyi. Müstəmləkəçilər ümumiyyətlə sömürdükləri bölgələrin qaynaqlarına əl, iş gücünə, bazarlarına əl qoyar və eyni zamanda müstəmləkələri altındakı xalqın sosial-mədəni, dini dəyərlərinə təzyiq tətbiq edərlər.Müstəmləkəçilik ilə imperializm bəzən bir-birləri yerinə istifadə terminlər olmaqla birlikdə imperializm, şəkli olduğu qədər şəkli olmayan sahələrdə də idarənin hakim gücün əlində olduğunu vəziyyətlərdə istifadə edilməkdədir. Müstəmləkəçilik termini eyni zamanda bu sistemi qanuniləşdirmək və ya yaymaq üçün istifadə edilən bir dizi inanca da işarə etməkdədir , çünkiMüstəmləkəçilər özlərinin sömürdükləri insanlardan daha üstün olduqlarına inanarlar. Sömürdükləri insanları inkişaf etməmiş cəmiyyətlərdən seçərlər.
Sözdə elmi nəzəriyyələrlə də dəstəklənməyə çalışılan bu tipinanclar daha çox19-cu yüz illikdə Avropada yayılmış vəAvropalıların bütün dünyada müstəmləkəçi güc olaraq yayılmasının da sözdə qanuni dayağı olmuşdur.18. əsrdə başlayan sənaye inqilabının ardından19. əsrdə sənayeləşmə nəticəsində buxar maşınlarının quru və dəniz nəqliyyatında istifadə edilməsi qitələrarası iqtisadi və ticarət münasibətlərini inkişaf etdirdi.19 əsrdə hamısıyla sənayeləşən ingilislər, digər ölkələrlə iqtisadi bağlarını gücləndirdilər.Avropadakı digər dövlətlərdə ingilislərin təqib etdiyi yolu izləməyə başladılar.Tarixdə müstəmləkə qurmaq , böyük torpaq qazanmaq , böyük dövlət olmaq üçün lazımlı hesab edilməkdə idi. Kolonializm bəzən dini səbəblərə əsaslanaraq da olmuştur.Osmanlı dövləti də din faktoru ilə yayılmağa çalışdığı zaman başqa dövlətlərlə qarşıdurma halına gəlmiş və hərbi baxımdan əhəmiyyət qazanmıştır. Bunun üçün müstəmləkəçilik hərəkətləri bəzən hərbi və strateji səbəblərə də əsaslanır.İngiltərənin1878-də Kiprə yerləşməsi kimi. Asıq iqtisadi və siyasi faktorlar müstəmləkəçilikdə rol oynamaqdadır.Avropanı1890lardan etibarən müstəmləkəçiliyi itələyən faktor tamamilə iqtisadidir.1870lərdən sonra sənayenin inkişafı başlıca iqtisadi amil kimi görünməkdədir. Sənayenin inkişafı ortaya bir sıra əhəmiyyətli problemlər çıxarmaqdadır.Sənaye inkişaf etdikcə istehsal artmışdır, istehsal artdıqca sənaye ölkələrinin öz əhaliləri bu istehsalı istehlak edəməz olmuşlardır. Bir istehsal çoxu ortaya çıxmışdır. Bu istehsal çoxunu dağıdacaq sahələr axtarmağa başlamışlar .
Digər tərəfdən sənayenin xam maddə problemi ortaya çıxmışdır.Avropanın məhdud xammal qaynağı qarşısında yeni xammal təmin edəcək torpaqlar əldə etmə zəruriliyini ortaya çıxarmışdır.19 və20-ci əsrin başında , müstəmləkəçiliyin ən təsirli vasitələrdən biri dəmir yoludur.Dəmiryolu xüsusiləAsiya vəAfrika da müstəmləkəçiliyin ən inkişafında mühüm bir vasitədir. 19. əsrdəmüstəmləkəçiliyin iki fəal sahəsiAfrika iləUzaq Şərq olmuşdur. Orta vəCənub AmerikaAmerika Birləşmiş dövlətlərinin nüfuzu altına girmiş isə də bu vəziyyətAfrika vəUzaq Şərqdən fərqli olaraq birbaşa bir müstəmləkəçilikdən çox xüsusi bir münasibət nizamı şəklində ortaya çıkmıştır.Demir yolları şəbəkəsini genişləndirərək quru bölgələrinin içlərinə qədər girdilər və maddi mənəvi əhalilərini qorudular Avropa müstəmləkəçiliyi kobudca iki böyük dalğaya ayrıla bilər. İlki kəşflərlə başlamış ikincisi də 19.yüzyılın ikinci yarısında başlayan dövrüdür ...Madagaskar'dakiFransız müharibəsi haqqında bir kitab .
dünyada müstəmləkəçilərin yaranması və irəliləmələri
Fərqli müstəmləkəçilik tipləri vardır.Müstəmləkəçilərin böyük şəhərlərdəki xalqları sömürdükleri torpaqlara daşıdıqları tipə nümunəABŞ-nin ilk on üç əyaləti ,Kanada ,Avstraliya ,Yeni Zelandiya ,Argentina vəSovet dövründə Sibirdə reallaşdırılmışdır.Müstəmləkəçilər sömürdükleri torpaqlardakı yerli xalqı nəzarət etməsi və ya güclə təhdid etməsi üçünİngilislərinHindistanda ,Misirdə ,Hollandiyalılar Uzaq şərqdə vəYaponların müstəmləkə imparatorluklarında etdikləri kimi idarəçilər atarlar. BəzənLatınAmerika ölkələrində olduğu kimi müstəmləkəçi gücün öz torpaqlarından gətirdiyi xalqlar yerli xalqlarla qarışar bəzən də ki əksəriyyətlə olan budur ;Fransanın rəhbərliyi altındakıƏlcəzairdə və yaCənubi Rodezya'da olduğu kimi ırken ayrı birliklər halında yaşamağa davam edərlər.Bir başqa növdə də Barbados, Saint- Domingue vəYamayka kimi ölkələrdəki geniş fermalara ( əkin ) ağ müstəmləkəçilər qara kölələr gətirərək işlədərlər. Bir digər müstəmləkə növündə isə müstəmləkənin əsl məqsədi bölgənin daha geniş bir şəkildə kolonize edilməsi deyil ticarətdir.Müstəqilliklərini qazanan ölkələr və qazandıqları ölkələr1913-cü ildəAfrikadakıAvropa hakimiyyətiİlk müstəmləkəçilik 15. əsrin sonlarında başlayandəniz yolculuklarıyla başladı. Dəniz səfərləriİspan və Portuqaliya padşahlıqları tərəfindən təşkil PortuqaliyalılarAfrikanın qərb sahilləri boyuncacənuba doğru irəlilədilər [ 4]. Çin ilə ticarət fəaliyyət aparmaq istəyirdilər.Şərq vəQərb yarımkürelerindekiAvropa müstəmləkəçiliyinin kökləri, ədviyyat ticarəti üçün qaynaq tapmaq və masalsı krallıqların varlığını araşdırmaq istəyənPortuqaliya Kaşif qədər geri gedər.Avropa xaricindəki ilk ayaq izi Ceuta'nın1415'de fəth edilməsiylə atılar. On beşinci əsrdə Portuqaliyadənizçilər1488'de Bartolomeu Diasın Ümid Burnunun ətrafından dolanaraqAfrika qitəsinin aşılabildiyini göstərib Vasco da Qəmənin1498-ci ildəHindistana çatmasına gətirib açana qədərAtlantikadalarını və bütünAfrika sahillərini kəşf etmişlər.
Portuqaliya dənizçilərin müvəffəqiyyətləri Christopher Columbusun1492dəİspan finansmanıyla qərb sahillərinə doğru yeni bir kəşf rotasına çıxmasının önünü açmışdır. ColumbusYapon sahillərinə çatdığı inancıyla indiki vaxtda Bahamas deyilən yerə çatmış ancaq gerçəkdəAmerika deyilən yeni bir qitə keşfetmişti.Orta vəCənubi Amerikaya köçənİspanlar yerlilərlə mədəniyyət birliyi quraraq qısa müddətdə onlara xristianlığı vəİspan dilini benimsettiler hətta yerlilərlə evlənib kaynaştılar . Bundan ötəri İspan müstəmləkəçiliyi ;Portuqaliya sömürgeciline nəzərən daha uzun ömürlü oldu.Avropalı dənizçilər açıqdəniz yolculuna əlverişli gəmiləri hazırladıqdan sonra ucuzədviyyat daşımaq üçün yeni yollar axtardılar.Uzaq Şərq ticarətiyləAvropaya ucuz və bol miqdarda ədviyyat gətirdilər.Portuqaliya vəİspan gemicilerine açıq dənizlərə itələyən digər bir faktor qiymətli mədənlərdən qızıl və gümüş əldə etmə duygusuyduPortuqaliyalılar nəzərənİspanlar Orta vəCənubiAfrikaya çatıb yerlilərin əlində olan zənginqızıl və gümüş qaynaqlarını alıb Avropaya daşıdılar.
Qərb müstəmləkəçiliyi başından bu yana ictimai- xüsusi cəhdin ortaqları icra edilmişdir. KolombunAmerika səyahətlərinin xərci qismənİtalyan sərmayəçiləri tərəfindən qarşılanmışdır.İngiltərə ,Fransa vəHollandiya müstəmləkələrdə ticarət investisiya reallaşdıran ŞərqHindistan Şirkətləri və HUDSON'S BAY Şirkətinə ticarət inhisar haqqı tanımış vəticarət sömürgedeki zənginliklərin istismar edənAvropaölkələrinə daşınması şəklində reallaşdırılmışdır.
Ana maddə: Afrikanın Sömürgeleştirilmesi1800-ci ildə müstəmləkə imperatorluqları1914-cü ildə Dünyadakı böyük müstəmləkə imperatorluqları1945 sonrası müstəmləkə imperatorluqlarıAfrikanın Sömürgeleştirilmesi ,15. əsrdə qul ticarəti ilə başlamış və uzun illər davam etmişdir. Bunu ən yaxşı izah edən termin İngilis bir deyim olan "Afrikaya hücum" dur .Afrikanı bir kölə qaynağı olaraq görənlər , indi onunla həm xammal qaynağı , həm də bazar olaraq maraqlanmağa başladılar. Amma bunun üçünAfrikada çalıştıracak işgücünə ehtiyacları vardı. Köləçiliyin qadağan edilməsi birbaşa bununla ilişkiliydi .Afrikalıların qurtuluşu olaraq elan edilən bu yeni müddət , köləliyin yeni bir formasından başqa bir şey deyildi. Kölə tacirləri , mədənlərə və ya fermalara işçi təmin edən təşkilatlar halında təşkilatlandı.Afrikanın müstəmləkələşməsi çox qısa bir müddətdə olmuşdur. O qədər ki1870dəAfrikanın ancaq onda biri müstəmləkə ikən1890da müstəmləkə olmamış qisim ancaq onda bir miktarındaydı .Afrikanıninsanlığın məlumatına açılması dövrə dövrə olmuşdur və burada da üç dövrəni təsbit etmək mümkündür. İlk dövrədə , ilk çağlarda ŞimaliAfrika daMisir və Karfagen mədəniyyətlərinə rastlamaktayız. Daha sonra bunların yeriniRoma İmperatorluğunun dağılmasından sonra və Osmanlı İmperatorluğunun idarəsinə girmişdir.8. 9. və 10. əsrlərdə isəƏrəb YarımadasınınŞərqi Afrika ilə təmasa keçdiyini görürük.Somali ,Kenya vəQırmızı Dəniz sahilləri 10. əsrdən etibarən Ərəblərin müstəmləkəsi olmuşdur.Orta Şərqin ərəb qurşağının Osmanlı imperatorluğunun idarəsinə girməsindən sonra ,Şərqi Afrikadakı Ərəb idarəsi də zəifləmişdir. Lakin tam bu sıralarda Avropalılar ,Afrika ilə əlaqədar olmağa başlamışlar. 15. əsrdən etibarənPortuqaliyalılar Angola və Mozambik sahillərini ələ keçirərkən , Hollandiyalılar da CənubiAfrika sahillərinə yerləşməyə başlamışlar.Fransızlar isə Afrikaya , 16.Yüzyıldan etibarənQərbi Afrika sahillərində Senegala etibarənAfrikaya girməyə başlamışlar. İngilislər isə ümumiyyətləQvineya körfəzi sahillərinə yerləşmişlər.Dənizçilik irəliləmiş olanAvropa ölkələriAfrikanın sahillərinə yerleşmekle birlikdə iqlim və təbiət şərtlərinin çətinliyi səbəbindən qitənin içlərinə girməyə cəsarət edə bilməmişlər. Bu səbəblə 19.yüzyılın ortalarına gələnə qədər Afrikanın iç qisimləri və buralardakı həyat insanların məlumatına bağlı qalmışdır.Afrikanın insanlığın məlumatına açılmasındaNil çayı böyük rol oynamışdır. Çox köhnə çağlardan bəri Nil çayı və xüsusilə Nilin mənbəyi insanların marağını çəkməkdə idi.Avropalılar tərəfindənNilin mənbəyi tapılmış vəAfrikanın bilinməyən qisimləri insanlığın məlumatına açmışlar.Afrikanın kəşf edilməsiylə birlikdəAvropalı dövlətlərAfrikanın daxili seqmentlərinə doğru irəliləməyə başladılar. Bu da bizə müstəmləkələşmənin sürətləndiyini göstərir . Daxili seqmentlərin işğalıyla birlikdə hərəkəti işğal prinsipi qəbul edildi. Hərəkəti işğal prinsipiAfrikaya hücumu daha da sürətləndirdi. Hər bir dövlət daha geniş torpaq üçün bir-birləriylə yarışdı.
İspan İmperatorluğunun ən geniş sərhədləriŞimali vəCənubiAmerika başdaCənubiAmerikanın bir çox bölgəsi ,Orta Amerika ,Meksika , Karib bəzi bölgələri vəABŞ-nin böyük bir seqmenti olmaq üzrəİspaniyanın hakimiyyəti altına girmişdi.İlk dövrdə Konkistadorlar (I[span bir sözdür və müstəmləkə əsgərləri , discoverers vs. Ifadə etməkdədir ) iləkral nüfuzu arasında çəkişmə yaşanmışdır. Konkistador əsgər və memurlara ödəniş qarşılığı olaraq geniştorpaqlar və yerli işçi işlətmə haqqı verilmişdi.
Tünd qırmızı rəngli sahə1921-ci ildəİngilis İmperatorluğuna aid bölgələri göstərir .
Bordo rəngli alan1921-ci ildəİngilis İmperatorluğuna aid bölgələri göstərir .Afrikanın müstəmləkələşməsinde İngiltərənin payı çox böyük idi. Müstəmləkə fəaliyyətləritacirlər tərəfindən qurulan şirkətlər vasitəsiylə icra edildi. Bu şirkətlər getdikləri yerlərdə torpaqları öz üzərlərinə götürərək döyüş və barış etmə səlahiyyətinə sahib idilər.Dövlət tərəfindən səlahiyyətlərlə donatılıp fərdi dövlət görünüşü aldılar.İngilis lər daha çox Portuqaliya müstəmləkələri üzərində genişlediler .Hindistana gəlib Portuqaliyalılar əlindən sahil bölgələrini aldılar. İngiltərəninAfrikadan aldığı torpaqlar:İngilis Somalisi ,Misir ,Nigeriya ,Uqanda ,Keniya , Bechuanaland , Rodezya və Nysaland'dır .
İngilis ticarət şirkətləri dəniz həddindən artıq bazarları kimsəylə paylaşmaq istəmədilər. Bunda xüsusiləFransızlar ilə qarşıdurmalar yaşadılar. Bu səbəbdən ötəridir ki Yeddi İl Döyüşləri yaşandı.İngiltərənin zəfəriylə nəticələnən döyüşdə Paris andlaşması edildi. Razılaşmaya görə İngiltərə;Fransa'nıŞimal Afrikadakı torpaqlarının bir hissəsini ələ keçirdi bütün Hindistanİngilis suverenliyinə keçincəHindistanaİngilis tacını təmsil edən ümumi qubernator təyin edildi. Yeddi müharibələri sonundaİngiltərə dünyanın ən böyük müstəmləkəçi dövləti olaraq ortaya çıxdı. 1815 Vyana konqresindən sonra Hollandiyanın əlindənAfrikadakı Cape Colony müstəmləkələrini aldı.Misiri işğal edərək Afrikanın Şimali ucuna yerləşdi. Bəzi əhəmiyyətli yerləri aldı. Nil Çayının cənubuna doğru enib Sudanı müstəmləkə torpaqları içinə qatdı. Ərəb yarım adasıyla müqavilə bağlayaraq Aden Muskat və Oman kimiMüsəlmanların yaşadığı qiymətli torpaqları müstəmləkələrinə qatdı.
Müstəmləkə dövlətləri zaman zaman bir-birləriylə mübahisə düşərdilər.Ingiltərənin isə ən böyük problem yaşadığı Fransa'ydı .1896 tarixində edilən bir razılaşmaqla Siyam üç bölgəyə ayrıldı.Qərbiİngilis , DoğusuFransız domen oldu. Orta qisimdə tampon bir bölgə meydana gəldi , beləcə iki dövlət qarşıdurma ehtimalını azaltmaq istiyordu.İngiltərə Rusiya iləİran üzərində də eyni xüsusiyyətdə bir müstəmləkə razılaşması etmişdiİngiltərə bütün bu qaydaların sonundaHindistan Sömürgesine şimaldan İran Əfqanıstan vəTibet Şərqdən da Siyam istiqamətlərindən gələcəkFransız və Rus təhdidinə qarşı bir təhlükəsizlik kordonu qurmuşdur.İngilis İmperatorluğunun denizaşırı bölgələri yerləşməsinin kökləri 1485-1509 tarixləri arasında taxtda olanİngilis Kralı VII . Henryin dənizçilik sahəsiylə əlaqədar siyasətində iştirak etməkdədir. Sələfi Kral III.Richard ' ın başlatdığı və1707 sonrasıİngilis müstəmləkəçiliyi üçün böyük əhəmiyyəti olan British East India Company kimi şirkətlərə də liderlik edən yun ticarətinə istiqamətli dəniz ticarəti sistemi qurmuşdu. Henry eyni zamanda kiçik dəniz qüvvələrini genişləndirmiş vəİngiltərənin İlk denizaşırı koloniyasını quranİtalyan dənizçi John Cabot'un -Kral Henry adına Newfoundland'da koloniya qurmuşdur -1496 və 1497 -ci ildəki səyahətlərinin də sponsorluğunu etmişdi.
VIII . Henry atasının başlatdığı işi davam etdirmiş vəİngiltərə dəniz qüvvələrini inkişaf etdirməyə davam etmişdi.
Kraliça I. Elizabeth dövründə Sir Francis Drake şimalKaliforniyaya ayaq basmış və İngilis Kraliyeti adına bura Nova Albion (Albion İngiltərə üçün istifadə antik bir ad idi ) adıyla rəhbərliyi altına almışdı. İngiltərəninAvropa xaricindəki bölgələrə əlaqəsi getdikcə artmış və ilk dəfə John Dee tərəfindən "İngilis İmperatorluğu" ifadəsi önə sürülmüşdü.Dənizçilik mövzusunda mütəxəssis olan John Dee imperatorluq anlayışına bağlı dünyagörüşünü Dantenin " Monarchia " kitabından almışdı.
Humphrey Gilbert Cabot'u izləmiş və1583'de Newfoundland'ı səfər təşkil etmiş və 5 Avqustda bölgəninİngilis koloniyası olduğunu elan etmişdi. Sir Walter Raleigh isə Şimali Carolinada RoanokeAdalarında 1587'de ilk koloniyanı qurmuşdu. Gilbertin Nyufoundlend və Roanoke'deki koloniyalarının ömrü yemək qıtlığı , hava şəraiti kimi səbəblərlə qısa ömürlü olmuşdu.
İlk (açıq mavi) və İkinci (tünd mavi) Fransız müstəmləkə imperiyalarının xəritəsi
İlk (açıq mavi) və İkinci (tünd mavi)Fransız müstəmləkə imperiyalarının xəritəsiFransız müstəmləkə imperatorluğu 17.yüzyılda başlayır və1960-cı illər qədər sürər. 19-cu və 20-ci əsrlərdəFransız müstəmləkə imperatorluğuİngilis İmperatorluğunun ardından gələn ikinci böyük müstəmləkə imperatorluğuydu və ən geniş sərhədlərinə1919 və1939 arasında çatmış , ikinciFransız müstəmləkə imperatorluğu 13.000.000 km ²i aşmışdı. Bu rəqəm dünya torpağının 8.7%dir .
Cənub-ŞərqiAsiyadakı müstəmləkəçilik fəaliyyətləriİngiltərə ilə Fransa arasında üstünlük mübarizəsi möhkəmə şəklində oldu İngiltərə Fransanın əlindən Hindistanı almış və buranı xarici siyasətində əhəmiyyətli bir faktor olaraq görmüşdür. Çünki İngilis iqtisadiyyatı üçünHindistan çox əhəmiyyətli bir yerə sahib idi. Uzun bir müddətHindistan müstəmləkəsi üçün İngilislər ber təhlükə görmüyordu.Kırım döyüşündə yenilənRusiya fəaliyyətlərinə Sibir vəOrta Asiyaya nəql buraları sömürgeleştirmeye başlamışdır. Bundan sonraHindistan üçün bir təhlükə ortaya çıxırdı. Bu səbəbdən ötəri İngilislər və ruslar arasında mübarizələr başladı: Rusiya ilə edilən razılaşmaqla Rusiyanın Əfqanıstanın gerisinə atılmasıyla Hindistanın təhlükəsizliyi təmin edildi. Afrikada ki müstəmləkəçilik fəaliyyətlərini tamamlayan Fransa Hindçin ilə yaxından maraqlanmış buranın xalqının missionerlər vasitəsilə Katolik etməyə çalışmışdır .Fransanın yaşadığıFransız Qiyamı və bunu təqibə inkişaf edən hadisələrFransanın bu bölgə ilə maraqlanmasını dayandırdı. Zamanla təkrar hadisələr yatışdıqdan sonra Fransa Hindçin ilə maraqlanmağa başladı. Burada Anna İmperatorluğu vardı.Fransa Annan İmperiyasını nəzarət altına aldıqdan sonra Qərb istiqamətində irəliləməyə və Siyama girməyə başladı. Bu vəziyyət İngiltərəni narahat etdi . Çünki Fransa Hindistan istiqamətində ilerlemekteydi .İngiltərə sahib olduğuHindistanın Şərq sərhədinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Hindistanın Şərqində ki Birmanya'nın işğal edib və oradan da irəliləyərək Siyam'a girməyə çalışdı. Bu səbəbdən ötəri Fransa və İngiltərə Siyam üçün bir mübarizə vəziyyətinə girdilər aralarında ki əlaqə o qədər gərginləşdi ki az qala iki dövlət arasında döyüş çıxacaqdı. Ancaq İngiltərə burada çıxacaq olan döyüşü gözə ala bilmədi İngiltərə ilə Siyam üçün bir razılaşmağa qərar verdi. Edilən anlaşmaya görə Siyam üç bölgəyə ayrıldı. Şərqi Fransız Batısı İngilis hakimiyyəti altına girdi və ortada boş bir bölgə buraxıldı. Bu bölgəni təhlükəsizlik məqsədli olaraq boş buraxdı. Tampon bölgə mövqeyində olacaqdı , heç bir dövlət bura giremeyecekti . Beləcə İngiltərə Hindistan ilə Fransa arasına təhlükəsizlik şeridi olaraq tampon bir bölgə soxmuş və Fransanı müəyyən bir məsafədə Hindistandan uzaq tutmağı bacarmışdır.
ÇininAvropa ilə əlaqəsi çox köhnəyə yəni 13. əsr zamanına qədər getməkdədir.Avropa iləÇinin çox geniş bir ticarət sahəsi vardı , vəÇinin ipəkli parçaları Uzaq şərqin ədviyyatlarıAvropanın marağını çəkən əhəmiyyətli istehlak malları idi [ 9]. AmmaOrta əsrlərdən etibarən həmÇinin , həm dəYaponiyanınAvropa ilə olan əlaqələri kəsilmişdir. Bu iki dövlət qapılarınıAvropaya yəniQərbə bağlamışdır. Bunun səbəbi də Avropa dövlətlərininÇində və Yaponiyada xristianlığı yaymaq adına etdikləri dini təbliğat və missionerlik fəaliyyətləridir [ 10].Din üzərinə ən az qədərAvropa qədər düşkün olan Çində xristian keşişlərinÇin vəYapon xalqı arasında etdikləri din təbliğatı və missionerlik fəaliyyətləri böyük reaksiyayla qarşılandı.Xristian keşişlərə verilən reaksiya nəticəsindəÇin vəYaponiya qapılarınıQərbə bağlayıbAvropa ilə olan əlaqələrini hər cür sahədəki əlaqələrini ən az səviyyəyə endirmişdir. Ticarət edilən bütün limanlarıAvropaya yoluxmuş yalnız Canton limanınıAvropa ilə ticarət etmək üçün istifadə etmişdir. Burada da limanın hamısını deyil müəyyən bir qisminiAvropadan gələn gemlere ayırmıştır.Gemilerle gələn tacirlər mallarını buradakı tacirlərə satarlar alacaqlarını da burada satıcılardan alırlar və heç bir şəkildə xalqla ünsiyyətə giremezlerdi.JaponyaÇinə nəzərən bu mövzuda daha tepkiliydi.Japonya bütün LimalarınıQərblilərə kapamıştı o qədər ki bir dəniz qəzasından xilas olan bir xaricini dahiYapon sahillərinə çıxdığındaXristian missionerlərə deyə dərhal öldürüld . Bu vəziyyət 19-cu əsrdən etibarən dəyişməyə başladı. ZamanlaAvropa dövlətləri sənayeləşmənin başlayınca bu ölkələrin xam maddəyə və bazara olan ehtiyacı artdı. BudaAvropa dövlətlərini müstəmləkəçiliyin itələdi. 18. əsrdə Avropa ölkələri içində sənaye inqilabını tamamlayan dövlətİngiltərə olmuşdur. DigərAvropa dövlətlərinin sanayileşmelerini tamamlamaları 19. əsrdə reallaşmışdır.1763 -ci ildəİngiltərəHindistanı ələ keçirmiş və özünüÇinə qonşu etmiş olurdu.Hindistan da isə tiryək yetişdirilir və bunun ən yaxşı bazarı da xalqının tiryək içdiyi Çin'di .İngiltərə tiryək ticarətindən bir çox pul qazanmaqda idi. Lakin bir müddət sonraÇin imperatorları tiryək içilməsinə qadağan etmişdir.Tiryəki qadağan edilməsiylə tiryək ticarəti də qadağan edilmiş olurdu. Budaİngiltərənin xoşuna gəlmədi.İngiltərəÇinə qaçaq tiryək soxmağa çalışmışdır. Beləcəİngiltərə vəÇinin arası açılmışdır.İngiltərə1839 daÇinə döyüş açmışdır. Bu döyüşün adı Tiryək müharibəsi dır. Döyüş 3 il davam etmiş vəÇin məğlubİngiltərə ilə1842-ci ildə Nanking razılaşması imzalamaq məcburiyyətində qalmışdır. Bu müqavilə ilə Çin , Conton limanın xaricində beş ayrı limanı dahaAvropaya açırdı.
İngiltərədən sonraFransa və BirləşmişAmerika1844 -ci ildəÇin ilə imzaladıqları sazişlər ilə İngiltərənin əldə etmiş olduğu ticarət hüquqlar əldə etdilər. Avropa Devleri prinsiplərini etdikləri razılaşma ilə Çinə qəbul etdirmişlər. Bunun nəticəsi olaraq 1842 -dən sonraÇin nə vaxt hər hansı bir dövlətə imtiyaz versə dərhal o biriləri də faydalanmışlar. Bu bir az aralanmışdı olan qapının sonuna qədər açılması deməkdir.
Avropa dövlətləri 1842 -dən etibarənÇinin başına ÜŞÜŞMEKÇin xalqı tərəfindən də reaksiyayla qarşılandı. Və1851-ci ildə Taypingler qiyamı çıxdı. Bu qiyam Avropa , yəni xarici düşmənliyinə qarşı edilirdi. Avropa Ştatları bir mənfəət birliyi yaradaraq Çin ularında donanmalarıyla gezindim . Bu təzyiq nəticəsində Çin qiyamı yatırtmaq məcburiyyətində qaldı və1858-ci ildəFransa və İngiltərə ilə imzaladığı Tien - Tsin razılaşması ilə 11 limanını daha Avropa ya açmaq məcburiyyətində qaldı.
Çinİngiltərə vəFransa donanmaları ortalarda çəkilincə müqaviləni əhəmiyyətsiz qılmağa başladı. Bunun üzərinə bütün Avropa dövlətləri birləşib hərbi güc qurub bunu Çinə göndərdilər. Bunun üzərinəÇin geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Yenidən başqa bir razılaşmaqla köhnə vəziyyəti yenilədi. Yalnız limanlar deyil iç qisimlərini da Avropaya açmaq məcburiyyətində qaldı.
Çin bunun üzərinə Avropa dövlətlərinin hücumu qarşısında pişiyini qorumaq və qurtarmaq üçün bu dövlətləri bir-birinə qarşı oynaq istəmiş lakin nə etdisə özünü qurtara bilməmişdir.
Yaponiya1854-ci ildə Amerikan baxışına dözə bilməyərək qapılarını ona açmışdır. TəbiiAmerikanın arxasından digər dövlətlərdə gəlmişlər.YaponiyaÇin kimi deyil əksinə bir siyasət izləmişdir.ÇinAvropanın texniki səviyyəsini təqib etməzkən Yaponiya ,Qərb texnikasını təqib etmədiyi zaman özlərininAvropa tərəfindən sömürüleceğini düşünmüşlər. Bunun üçün Yaponiya bir an əvvəl Bati texnikasını almaq məcburiyyətində qalmışdır . Belə bir yolu təqib edənYaponiya qırx il sonra1894-95Avropa nəhənglərindən qarşısına , sömürgeleşmiş bir ölkə olaraq deyil , müstəmləkəçi bir dövlət olaraq çıxacaq
1854 -ci ildən sonraYaponiya qərb səviyyəsinə çata bilmək üçünAmerikaya yüzlərlə şagirdi göndərmişdir.Yaponiya köklü dəyişikliklər etməyə başlamışlar. ( Meiji BərpasıYaponiya bir çox mövzuda etmiş olduğu dəyişiklərlə sürətli inkişafı bu ölkəni müstəmləkəçi bir dövlət halına gətirmişdir. Bu vəziyyət qarşısındaYaponiya gözlərini Koreyaya tikmişdir,Koreya məsələsi isəÇin və Yaponiyanı döyüşə aparacaq.
Ana maddə : BirinciÇin - Yapon müharibəsiQərbə açılıb onun texnologiyasını göndərdiyi tələbələrə sayəsində ölkəsinə gətirən və sömürülmekten xilas olub müstəmləkəçi dövlət halına gələn Yaponlar sənayedəki əskikliyini tamamlayıb gözünü Koreyaya tikdi.Çinin ürəyini meydana gətirən Koreya Yaponiyanın böyüməsi üçün lazımlı xammal qaynağı və yaxşı bir bazar yeri idi.Koreya yer altı və yer üstü zənginliklərinə sahib bir yer idi. Ayrıca strateji istiqamətdənKoreyaYaponiyanınAsiyaya yayılmasını təmin edə biləcək bir mevkiiydi . Bütün bu səbəblər Yaponiyanın Çinə əsgər çıxarmasıyla inkişaf Çinin mağlubiyetiyle nəticələndi. Aralarında edilən bir razılaşmağa görə Yaponiya istədiyinə çatdı. AyrıcaRusiyanın hədəfindəki Mançurya'ya da yerləşdi. Bu vəziyyətRusiyanın reaksiyasına gətirib çıxardı.İngiltərə də mənfəətləri gərəyiRusiyanın yayılmasını istəmirdi. Bu vəziyyətdəYaponiyanın yanında iştirak etdi. Rusiyanı dəstəkləyən isə Fransa oldu.Rusiyanın digər bir dəstəkçisi də Almanya'ydı .Yaponiya bu dəstəkçilər qarşında aldığı bəzi yerlərdən geri çəkildi. Bu döyüşləYaponiya böyük bir dövlət olduğunu və Uzaq şərq siyasətində iştirak etdiyini göstərmiş oldu.Amerika vəYaponiya arasında bir rəqabət başladı.
Ana maddə:Rus -Yapon müharibəsiİngiltərə təklikdən sıyrılmaq və Almaniya ilə Rusiya iş birliyinə qarşıYaponiya ilə razılaşmışdı.Yaponiya aldığı bəzi yerlərdən çəkilməsinə baxmayaraqRusiya buralardan əsgərlərini çəkməmişKoreyada əhalisini artırmaq istəməsiYaponRus əlaqələrini pozulmasına səbəb oldu. Yaponiyanın Çinə qarşı üstünlük göstərməsi Çinli ziyalıların reaksiyasına gətirib çıxardı. Çinli ziyalılardan bəziləri Avropalı müstəmləkəçi dövlətlərin müstəmləkələşdirilməsini xilas olmağıYaponiya kimi Avropa texnoloji nümunə alınmasıyla təmin düşünürdülər. Ölkədə çıxan Boixerler yeniləşmə hərəkatına qarşı qiyam qaldırdılar , gördükləri hər Avropalıdır öldürdülər. Bu vəziyyətdəRusiya Mançurya'ya əsgər vadar etdi. Çin ilə bir müqavilə bağlayıb Mançurya'dan zənginliklərindən faydalandı.Yaponiyanı dövrə xarici buraxdılar bu vəziyyət İngiltərə və Yaponiyanı narahatlıqlandırdı.YaponiyaRusiyayla razılaşmaq istəsə də Rusiya təklifi rədd edincə Yaponiya döyüş elan etdi , Rusiya Yaponlar qarşısında məğlubiyyəti qəbul etdi. Mançurya'daki haqqlarından imtina edib Koreyanın müstəqilliyini tanıdı daha sonra Yaponiya ,Koreyanı öz torpaqlarına qatdı. Bu müharibə nəticəsində Uzaq şərqdəYaponiya böyük bir qüvvət olaraq görüldü beynəlxalq siyasətdə böyük dövlətlər arasına girdi: Koreyanı alaraqAsiya qitəsinə ayaq basdı. Yaponiyanın zəfəri sarı irq millətçiliyinə etibarı artırdı. Yapon millətçiliyi güc qazandı.Rusiyaİngiltərənin hər fürsətdə qarşısına çıxacağını anladı , Yaponlar üstlərinə saldırtmakla zərər çəkmiş vəziyyətə düşürülmüştü. Rusiya siyasətini dəyişdirib Avropaya yönəldi.
Hər kəsin də bildiyi kimiAmerika qitəsiXristofor Kolumb tərəfindənkəşf edildi. Ancaq kəşf etdiyi yerin yeni bir qitə olduğunu anlaya bilməmişdi oranıHindistan adaları sanmışdı. İtalyan dənizçi Amerigo Vespuçi'nin adı bu yeni qitəyə verildi. Bu qitənin kəşfi birlikdə Avropalıların müstəmləkəçilik və köç hərəkətlərinə məruz qaldı. Qabaqcıl dövlətlər isə Portuqaliya və İspaniya idi. Çox qısa bir müddət sonraMeksika , Orta və CənubiAmerika bu dövlətlərin koloniyaları halına gəldi. Kanada və Missisipi çayını taxıban olan bölgədə Fransızların müstəmləkəsi oldu. İngilislər isə Şimali Amerika sahillərində müstəmləkələr qurdu. Amerika 18. əsrin sonuna qədərAvropalı müstəmləkəçi dövlətlər tərəfindən pay edilib idarə edilirdi .
