Katarxey və yaKatarxey eonu — təxminən 4.6 milyard il əvvəlYerin yaranması ilə başlamış,Yer tarixinin 4eonundan ilki.[2] 2016-a qədər Beynəlxalq Stratiqrafiya Komissiyası (ing.International Commission on Stratigraphy və yaICS) bu statusu qeyri-rəsmi olaraq xarakterizə etmişdir.[3] Bu termini ilk əvvəl 1972-ci ildə geoloq Preston Klod Yerdəki ən qədim qayalara qədərki dövrü adlandırmaq üçün işlətdi.[4][5] Daha sonra Brian Harland bu dövrü adlandırmaq üçün "Priskon dövrü" (lat.priscus-qədim) ifadəsini təklif etdi.[6] Digər köhnə mənbələrdə bu eon Pre-arxey (arxeydən əvvəl) olaraq adlandırılıb.
20-ci əsrin son onilliklərində geoloqlar QərbiQrenlandiyadan,Kanadanın şimal-qərbindən vəQərbi Avstraliyadan Katerxeyə məxsus bir neçə süxur qalığı aşkarladılar. 2015-ci ildəQərbi Avstraliyada 4,1 milyard illik qayalıqlarda "biotik həyat qalıqları" olaraq təsnif edilən karbon minerallarının izləri tapıldı.[7][8]
Yer kürəsini meydana gətirən materialda çox miqdardasu vardı. Su molekulları meydana gəlməsi zamanı daha az kütləyə sahib olsaydı, Yerincazibə qüvvəsindən daha asanlıqla qurtula bilərdi.Kosmik sürət səbəbindən hidrogen və heliumun daima (bu günə də) kosmosa axdığı düşünülür.
Qədim planetin bir hissəsinin Yerin bir və ya iki böyük bölgəsinin əriməsinə səbəb ola biləck proses,Ayı meydana gətirən toqquşma nəticəsində dəyişdiyi düşünülür. Bununla birlikdə,maddə bu toqquşma ilə buxarlanmalı, gənc planetin ətrafında süxur tərkibli buxar atmosferi yaratmalı idi. Bu buxar, ehtimal ki, iki min il ərzində yoğunlaşıb,hidrogen vəsu buxarından ibarət atmosfer yaratdı. Maye sudan ibarət okeanlar 230 °C (446 °F) səth istiliyinə baxmayaraq mövcud idi, çünki ağırCO2 atmosferinin səbəb olduğu 27 atmosferdən yuxarı biratmosfer təzyiqində su hələ də maye halında olur.
Zirkonlar üzərində aparılan tədqiqatlar maye suyun 4.4 milyard il əvvəl,Yer meydana gəldikdən çox qısa müddət sonra mövcud olduğunu aşkara çıxardı. Bunun üçün biratmosferin olması tələb olunurdu. Yerin soyuması təxminən 4.4 ilə 4.1 milyard il arasındakı bir dövrü əhatə edir.
2008-ci ilin sentyabr ayındaAvstraliyanın Katarxey mənşəli süxurlarında aparılan araşdırma, 4 milyard il əvvəl (Yer yaranmasından təxminən 600 milyon il sonra)tektonik pltələrin mövcudluğuna işarə edən dəlillər tapdı. Əgər bu həqiqətdirsə, Yer kürəsinin isti, əridilmiş bir səthə və dəm qazı ilə dolu atmosferə sahib olduğu dövrdən bugünkü kimi olmasına keçid dövrünü təxminən 4.0 milyard il əvvəl olduğunu demək olar. Tektonik plitələrin və okeanların hərəkətləri çox miqdarda karbon qazını sıxışdıraraq,istixana təsirini azaldır və daha sərin səth istiliyinə, bərk süxurların meydana gəlməsinə və bəlkə də həyatın yaranmasına səbəb olur.
↑Bleeker, W.10. Toward a "natural" Precambrian time scale // Gradstein, Felix M.; Ogg, James G.; Smith, Alan G. (redaktorlar ).A Geologic Time Scale 2004. Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. 2004. səh. 145.2016-05-15 tarixindəarxivləşdirilib.İstifadə tarixi:2020-04-18.
