Kalex (İrland və Şotland Kelt dilində:Cailleach) İrland, Şotland və Men adasınınKelt mifologiyasında ilahi bir qoca qadındır və mənzərənin formalaşması, hava şəraiti, xüsusilə də qasırğalar və qış ilə əlaqələndirilir. Bu sözün mənası "yaşlı qadın, cadugər" deməkdir və müasir İrland və Şotland Kelt dillərində də bu mənada işlədilir. Kalex adıİrlandiya,Şotlandiya və Men adasında bir çox mifoloji və folklorik fiqura aid edilir.^[1] İrlandiyada Kalex bəzən Beara Cadugəri (The Hag of Beara) adlandırılır, Şotlandiyada isə Beira, Qışın Kraliçası (Beira, Queen of Winter) kimi tanınır.^[2]

Kalex sözü müasir İrland və Şotland Kelt dillərində "qoca qadın" və ya "cadugər" mənasını verir. Köhnə İrland dilində isə Kalex ("örtüklü olan") şəklində işlənirdi və kaille ("örtük") sözündən yaranmışdır.^[3][4] Bu söz, erkən dövrlərdə Latın dilindən alınmış pallium ("yun plaş") kəlməsindən qaynaqlanır.^[5][6][7][8]

Kalex İrlandcaCailleach Bhéara, Şotland Kelt dilində isəCailleach Bheurra kimi də adlandırılır. Tədqiqatçı Gearoid Ó Krualaoiç, Bior və ya Beur sözlərinin "iti, sərt, düşməncəsinə" mənasını verdiyini və Kalexin qış, vəhşi təbiət, buynuzlu heyvanlar və mal-qara ilə əlaqəsini göstərdiyini bildirir.^[9]

VIII–IX əsrə aid İrland şeiri"Qoca Qadının Ağısı"nda Kalexin adı Diqdi və ya Diqde kimi çəkilir.SlivKuilinnin Ovçuluğu dastanında ona Milukra, tanrıça Ainenin bacısı deyilir.Glas Gaibhnenn əfsanəsində isə Biróg adlanır. Digər mənbələrdə Bui və ya Buaç adları ilə rast gəlinir. Men adasının Kelt dilində isə o, Keylax adlanır.^[10][11]

Kalex sözünün cəm forması: İrland Kelt dilində: cailleacha, Şotland Kelt dilində: cailleachan, Men adasının Kelt dilində: caillaghyn. Bu söz həmçinin "rahibə" (cailleach-dhubh), "bayquş" (cailleach-oidhche), "müdrik qadın, falçı" (cailleach feasa) və "cadugər, sehrbaz" (cailleach phiseogach) kimi ifadələrdə işlədilir. Digər əlaqəli sözlərə caileag (Şotland Kelt dilində) və cailín (İrland dilində "gənc qadın, qız") daxildir. Şotland Kelt dilində carline/carlin ("qoca qadın, cadugər") sözü də buradan yaranmışdır. Daha az bilinən, lakin bəzən "cadugər" kimi şərh edilən síle sözü Şeela na Qigs adlı daş oyma fiqurlarına bağlı ola biləcəyinə dair fərziyyələr var.^[12]

Şotlandiyada Beira, Qışın Kraliçası adlandırılan Kalex haqqında inanclar var. Onun dağları formalaşdırdığına inanılır. Bəzən, torpaqda addımlayarkən səbətindən düşən daşların dağlara çevrildiyi deyilirdi. Digər hallarda, qəsdən dağlar düzəltmiş və bunları özünün nəhəng addımları üçün keçid daşları kimi qoymuşdur. O, təbiəti formalaşdırmaq üçün çəkiclə silahlanmışdı və bütün tanrıların anası sayılırdı. Donald Aleksandr Makkenzinin yazdığına görə, Beira tək gözlü bir nəhəng qadın idi, ağ saçları, tünd mavi dərisi və pas rəngində dişləri vardı.^[13]

Kalex qışın simvoludur:

• Maralları idarə edir,
• Yazın gəlməsinə qarşı mübarizə aparır,
• Əsası ilə torpağı dondurur

Kalex fəsilləri idarə edən tanrıçalardan biri hesab edilir. O, Samhain (5 noyabr) ilə Bealltainn (1 may) arasında – yəni qış aylarında hökmranlıq edir. Yaz və yay aylarında isə Brìghde adlı tanrıça hökmranlıq edir. Bəzi miflərdə Kalex və Brìghde eyni tanrıçanın iki fərqli siması kimi təsvir edilir. Digər miflərdə isə Bealltainn günündə daş halına düşən Kalex, Samhain gəldikdə yenidən insana çevrilir.

Bu keçid mərasimi bəzi bölgələrdə 1 fevralda Là Fhèill Brìghde (Imbolc), 25 martda Latha na Cailliche, 1 mayda isə Bealltainn kimi qeyd edilir.^[14]

Là Fhèill Brìghde günündə Kalex qış üçün odun yığır. Əfsanəyə görə, əgər bu gün hava açıq və günəşlidirsə, bu, onun qışı uzatmaq üçün daha çox odun topladığına işarədir. Əgər hava pisdirsə, deməli Kalex yuxudadır və qış tezliklə bitəcəkdir.

Men adasında Caillagh ny Groamagh adı ilə tanınan Kalexın 1 fevralda nəhəng quş formasına girərək dimdiyində çubuqlar daşıdığına inanılır.

Donald Makenziyə görə, ilin ən uzun gecəsi (qış gün dönümü) onun qış kraliçası kimi hakimiyyətinin sonunu bildirirdi. O, Gənclik bulağına gələrək sehrli su içir və gündən-günə cavanlaşırdı.^[15][16]

Şotlandiyada Kalexa aid digər miflər:

• O, Kalexan ("Qoca Qadınlar") adlanan fırtına ruhlarını idarə edir.
• Bu varlıqlar, xüsusilə Kalex dövründə – yazın başlanğıcında qasırğalar yaradırlar.
• O, Corryvreckan burulğanında (Koire Bhreakain) öz nəhəng plaşını yuyaraq qışı çağırır.

İrlandiyada Kalex qayalı dağlar və hündür qayalıqlarla əlaqələndirilir:

• Cliffs of Moher (Kler qraflığındaHag’s Head - Cadugər Başı)
• Labbakalli məzarı (Kork qraflığında – onun məzarı hesab edilir)
• Slieve na Calliagh (Mit qraflığında –Cadugərin Kreslosu)
• Slieve Gullion (Armaq qraflığında – onun evi və hiylələri).^[17][18]

• Şotland şairi Uilyam Ross Kalexi daxili tənqidçisi kimi təsvir etmişdir.
• Şotlandiyanın Qədim Kelt icmalarında Kraliça Viktoriya "A’ chailleach a-stùiradh" ("Sükançı Cadugər") adlanırdı.
• 1978-ci ilDoctor Who serialının"The Stones of Blood" seriyasında Kalex kimi təqdim edilən yadplanetli obraz var.

Kalex Kelt mifologiyasında qışın, təbiətin və zamanın dəyişməsinin simvoludur. Onun haqqında əfsanələr hələ də İrlandiya və Şotlandiyanın müxtəlif bölgələrində danışılır.^[19]

1. ↑Briggs, Katharine M. (1976)An Encyclopedia of Fairies. New York, Pantheon Books. pp. 57-60.
2. ↑Young, Morna, "Author's Note",The Snow Queen theatre programme, Royal Lyceum Theatre Company, Edinburgh, November 2023, p. 11
3. ↑Robertson, Boyd; McDonald, Ian.Gaelic Dictionary. "Teach Yourself" series. Hodder Education. 2004. 24–25.ISBN 0-07-142667-1.
4. ↑Ó Dónaill, Niall.Foclóir Gaeilge–Béarla. Mount Salus Press. 1992. səh. 172.ISBN 1-85791-037-0.
5. ↑Thurneysen, Rudolph;A Grammar of Old Irish, Vol. 1; Dublin Institute for Advanced Studies, 1946, p. 568.
6. ↑Ó Cathasaigh, T. "The eponym of Cnogba",Éigse 23, 1989, pp. 27–38.
7. ↑Ó hÓgáin, D.Myth, Legend & Romance: An Encyclopaedia of the Irish Folk Tradition, Prentice Hall Press, 1991, p. 67.
8. ↑Macbain, Alexander (1998)Etymological Dictionary Of Scottish-Gaelic. New York: Hippocrene Books,ISBN 0-7818-0632-1, p. 63.
9. ↑Ó Crualaoich, Gearóid.The Book of the Cailleach: Stories of the Wise-Woman Healer. Cork University Press. 2006.ISBN 1-85918-372-7.
10. ↑Briggs, Katharine M. (1976)An Encyclopedia of Fairies. New York, Pantheon Books. pp. 57-60.
11. ↑Monaghan, Patricia.The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore. Infobase Publishing, 2004, p.69
12. ↑Ross, Anne (1973, reprint 2004) "The divine hag of the pagan Celts", inThe Witch Figure: Folklore Essays by a Group of Scholars in England Honoring the 75th Birthday of Katharine M. Briggs; ed. by Venetia Newall. London: Routledge and Kegan Paul.ISBN 0-415-33074-2.
13. ↑Mackenzie, Donald Alexander (1917)."Beira, Queen of Winter", inWonder Tales from Scottish Myth and Legend.
14. ↑McNeill, F. Marian.The Silver Bough, Vol.2: A Calendar of Scottish National Festivals, Candlemas to Harvest Home. William MacLellan. 1959. 20–21.ISBN 0-85335-162-7.
15. ↑McNeill, F. Marian.The Silver Bough, Vol.2: A Calendar of Scottish National Festivals, Candlemas to Harvest Home. William MacLellan. 1959. 20–21.ISBN 0-85335-162-7.
16. ↑McNeill, F. Marian.The Silver Bough, Vol.1: Scottish Folklore and Folk-Belief. William MacLellan. 1959. səh. 119.ISBN 0-85335-161-9.
17. ↑Sacred stones out in the sun,Daily Record, 4 May 2012,https://www.dailyrecord.co.uk/news/local-news/sacred-stones-out-sun-2729746
18. ↑Brooks, Libby."'There is power in them': mysterious stone figures to be moved in Gaelic winter ritual".The Guardian. 30 October 2020.İstifadə tarixi:31 October 2020.
19. ↑Young, Morna, "Author's Note",The Snow Queen theatre programme, Royal Lyceum Theatre Company, Edinburgh, November 2023, p. 11