.png)
Hüquq ailəsi və yahüquq sistemi —müqayisəli hüququn mərkəzi anlayışlarından biri; ümumi hüquq mənbəyi, əsas anlayışlar, hüququn strukturu və onun formalaşmasının tarixi yolu ilə birləşdirilən milli hüquq sistemlərinin geniş məcmusu.
Hüquqi ailə termini elmi dövriyyəyə alman alimiQotfrid Leybnits tərəfindən daxil edilmişdir, o, 1667-ci ildəNova Methodus Discendae Docendaeque Iurisprudentiae (hüquq elminin öyrənilməsi və tədrisinin yeni üsulları) əsərini latın dilində nəşr etdirmişdir. Məhz bu əsərdə Leybnits ailə-genetik yanaşmadan istifadə edərək bir sıra ölkələrin qanunlarının vahid mənbəsinin olması və inkişafın oxşarlığını vurğulayaraq unikal ailələrdə mümkün birləşməsi ideyasını irəli sürmüşdür[1] . Bir qədər əvvəl Leybnits dil ailəsi (dillər ailəsi) terminini yaradaraq dillərlə bağlı oxşar ideyalar irəli sürmüşdür.
Hər birhüquq sistemi unikaldır, lakinmüqayisəli hüquq onların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyən etməkləhüquq sistemlərinin tipologiyasını yaratmağa imkan verir. Bu yolla hüquq ailəsi adlanan hüquq sistemlərinin növləri formalaşır. Meyarlar aşağldakılardır:
Ən məşhuru fransız alimi Rene Davidin[2] təsnifatıdır, ona görə aşağıdakılar fərqlənir:
Roman-german hüquq sistemi kontinental Avropanın bütün ölkələrinin hüquq sistemlərini birləşdirir. Bu hüquq sistemiRoma hüququnun əsasında yaranmışdır. Hüququn əsas mənbəyi —normativ aktdır. O, hüquq normalarının sahələrə aydın bölünməsi ilə xarakterizə olunur və bütün sahələr iki alt sistemə bölünür: xüsusi hüquq və ictimai hüquq. İctimai hüquq sahəsinə inzibati hüquq, cinayət hüququ, konstitusion hüquq və beynəlxalq ictimai hüquq daxildir. Xüsusi hüquqa isə mülki hüquq, ailə hüququ, əmək hüququ və beynəlxalq xüsusi hüquq daxildir. Dövlət orqanları sistemində qanunvericilik və hüquq-mühafizə orqanları arasında aydın fərq qoyulur. Qanunvericilik funksiyaları qanunverənin inhisarını təşkil edir. Bu sistemin əksər ölkələri yazılıkonstitusiyanın olması ilə xarakterizə olunur.
Roman-german hüquq sistemi çərçivəsində aşağıdakı qruplar fərqləndirilir:
İctimai hüquq Avstraliya, Beliz,Böyük Britaniya (Şotlandiya istisna olmaqla), İrlandiya,Kanada, Yeni Zelandiya,ABŞ, Yamayka və s. milli hüquq sistemlərində üstünlük təşkil edir. Bu qanuni ailənin əcdadıİngiltərə olmuşdur. Bu hüquq sistemistare decisis (latınca — "Qərar verilmiş şeyin üzərində dayan") prinsipinə əsaslanır və bu o deməkdir ki, məhkəmə qərar qəbul edərkən hakim qüvvəpresedentə məxsus olur. Anqloamerikan hüquq sistemində hüququn əsas mənbəyi adətlərdir (məhkəmə presedenti ilə təsdiqlənir), qanunvericilik müqavilə növü kimi qəbul edilir. Beləliklə, Roman-german sistemindən fərqli olaraq, məhkəmə qərarları hüququn faktiki formalaşmasında böyük rol oynayır, Roman-german sistemi isə qanunun şərhi və tətbiqi funksiyasını məhkəmələrə buraxır.
ABŞ-də Anqlo-amerikan və Roman-german hüquq sistemlərinin prinsiplərinin qarışdırılması tendensiyası mövcuddur: birincisi aşağı səviyyədə geniş yayılmışdır, lakin yurisdiksiya səviyyəsi artdıqca qanunun kodifikasiyası tendensiyası müşahidə olunur. Kanadada xüsusi hüquq presedent hüququdur, cinayət hüququ isə kodlaşdırılmışdır.
Sosialist hüquq sistemi müstəqil sistem olmayıb, Roman-german hüquq sisteminin yalnız bir qoludur. Sosialist sistemi çoxlu sayda sosial təminatların qanunvericiliklə konsolidasiyası müqabilində sosial və iqtisadi həyatın bir çox sahələrinə dövlət nəzarəti, habelə rəqabətdən virtual imtina ilə məhkəmə prosesinin sadələşdirilmiş proseduru ilə xarakterizə olunur. Eyni zamanda, demək olar ki, bütün sosialist dövlətlərində Roman-german hüquq sisteminin bütün formal xüsusiyyətləri qorunub saxlanılmışdır. Anqlo-sakson sistemi daxilində sosialist sistemə doğru inkişaf yox idi. Sosialist hüququnun ikinci dərəcəli olsa da, xarakterik olan institutlarından biri yoldaşlar məhkəməsi idi[2] .
Dini hüquq sistemi, hüququn əsas mənbəyinin Müqəddəs yazılar olduğu bir hüquq sistemidir. Ən məşhur nümunələrİslam hüququ (şəriət) vəyəhudi hüququdur (alaha). Avropada dini hüquq orta əsrlərdə belə kök sala bilməmişdir, çünki Kilsənin nüfuzu yalnız mənəvi sfera ilə bağlı idi; cəza və mülki hüquq məsələləri yerli hökmdarların müstəsna səlahiyyətində idi.
Qarışıq hüquq sistemlərinin aşağıdakı növləri var[3] :
Beynəlxalq hüquq — dövlətlər, onların yaratdığıbeynəlxalq təşkilatlar və bəzi digər beynəlxalq ünsiyyət subyektləri arasında münasibətləri tənzimləyən xüsusi hüquq sistemidir.
