Fantastika (yunanca:phantastike — incəsənət təsəvvür etmək)[1] — xəyalda yaranan fikirlər, təsəvvürlər, gerçəkliyin mübaliğəli və ya fövqəltəbii şəkildə təsviridir[2]. Fantastika adətən gələcəyi, qeyri-adi texnoloji inkişafı, başqaplanetlərdəki varlıqları təsvir edən, bir də bütün bunların fonunda həm realistik, həm də romantik mənzərə yarada bilən ədəbiyyat janrıdır. Ədəbiyyatla yanaşı fantastika həm dəkino,rəssamlıq və digər incəsənət sahələrinində əsas yaradıcılıq metodlarından biri hesab olunur. Fantastlar öz əsərlərində daim yeni texnologiya, robortlar "icad" etməyə, insanlığın gələcəyini öncədən görməyə cəhd edirlər. Fantastikanınfentezi,magik realizm,elmi fantastika, qorxu və s istiqamətləri vardır. Onların arasında fentezi məşhur ingilis yazıçısıCon Tolkinin sayəsində ayrıca birjanr kimi inkişaf etmiş, elmidir
Fntastikanın köklərini çox qədimlərdən başlayaraqHomer,Diogen, Apuley, Petroni kimi antik şairlərin, Kretyen de Trua, Tomas Melori, Ariosto kimi orta əsr yazıçılarının,Migel de Servantes, Fransua Rable,Tomas Mor, Tomazzo Kampanella, Frensis Bekon,Con Milton, Dante kimi renesans dövrü ədiblərinin,Conatan Svift, Sirano de Berjerak, Tobias Smollet,Hans Xristian Andersen (uşaq fantastikası),İohann Volfqanq Göte,Moris Meterlink,Aleksandr Blok kimi XVII–XIX əsr klassiklərinin əsərlərində bu janır üstünlük təşkil edir. Ancaq fantastika janrı bugünkü şəklini məhz XIX–XX əsrlərdə elmi fantastikanın inkişafı ilə aldı.
Bu, ilk növbədə, fransız yazıçısıJül Vernin əsərləri ilə başlandı. Daha sonra Herbert Uells,Artur Konan Doyl,Aleksandr Belyayev,Aleksey Tolstoy və daha gec nəslin nümayəndələri –Rey Bredberi,Ayzek Əzimov, Robert Xaynlayn kimi yazıçıların əsərləri ilə daha da inkişaf etdi.
Fantastik səyahətlərin ilk nümunələrindən biri kimiKallisfenin "Böyük İsgəndərin tarixi" romanını misal çəkmək olar. Əsərdə qəhrəmanın nəhənglər, cırtdanlar, adamyeyənlər, çirkinlər ölkəsinə düşməsi təsvir olunur. Bu ərazilər öz fərqli təbiəti, qəribə heyvan və bitkilərinə görə fərqlənir. Əsərdə daha çox Hindistanın möcüzəli yerlərinə, braxmalara və fərqli geyimli müdrüklərə yer ayrılır.
Lukianın "Gerçək tarix" əsəri fantastika janrının tarixində mühüm mərəhələ olmuşdur. Müəllif kosmik effektlərin çox olması məqsədilə əsərini inanılmaz hadisələrlə yükləmiş, "möcüzəvi ölkənin" fauna və florasını inandırıcı uydurmalarla zənginləşdirmişdir.[3]
.jpg)
XII əsrdən başlayaraq sehrli nağıl motivləri tədricən qəhrəmanlıq haqqında dastanlarda yer almağa başlayır. Kretyen de Truanın "Qədəh haqqında povesti" qəhrəmanlıq romanı olsa da yetərincə fantastik hadisələrlə zəngindir. Tomas MelorinKral Artur haqqında yazdığı "Kral Artur və dairəvi stol cəngavərləri" romanıda fantastik əsər nümunələrindən biridir.[4]
Min bir gecə nağıllarınıda orta əsir fantastik janr nümunələri kimi göstərmək olar. Baxmayaraqq ki, o qədər də fantastik elmentlərlə zəngin deyil.[5] Nağılda Sindibadın səyahətləri daha çox diqqəti çəkir. Sindibad möcüzəli adalara yeddi səyahət zamanı əcaib varlıqlarla qarşılaşır, bədheybət məxluqlarla mübarizə aparır. Bu motivlər sonradan qərb kino şirkətləri üçün mövzu mənbəyi oldu.[6]
Bu dövürdə yazılmış bir çox əsərlərin fantastika jandrına aid edilib edilməməsi mübahisə mövzusu olmuşdur. Bu əsərlərdən daha çoxDantenin "Trilogiyasını" ,Fransua Rablenin nəhənglər haqqında tarixçəsini ("Qarqantua və Pantaqruel"), Kampanella vəTomas Morun utopiyalarını misal göstərmək olar. Lakin heç bir şübhə yoxdur ki, bu əsərlər fantastika janrının inkişafına xeyli təsir göstərib.
Frensis Bekonun "Yeni Atlantida"sı daha çox diqqəti cəlb edir. Əslində bu əsər elmi fantastikanın ilk nümunəsi hesab olunur.[7] Bekon Bensalem adasında utopik cəmiyyət təsvir etmiş və bu adada uydurmaSalomon evini, elmi texniki təşkilatının fəaliyyətini göstərmişdir. Maraqlı olan odur ki, Solomon evi ideyyası sonradanLondon Kral Cəmiyyətinin yaradılmasında böyük rol oynamışdır.[8]
İntibah dövründə ki, fantastik janrının inkişafıServantesin "Don Kixot" romanı ilə yekunlaşır. Don Kixot özünü titan (bahadur) hesab etdərək dünyanın xilas edə biləcəyini düşünürdü. Əsər əslində cəngavərlik romanlarına qarşı yox, bütünlüklə İntibah dövrünə qarşı yönəldilmişdir.[9]
XVII–XVIII əsrlərdə ədəbiyyatdaklassisizm hakim mövqedə idi. Hansı ki, fantastika janrı üçün yad idi. Tədricən fantastika bütün janrlarda xidməti funksiya daşımağa başladı: "Qulliverin səyahəti" ideoloji satirasında,Alen Röne Lesaj hiyləğərlik mövzusunda olan "Əlil cin" romanında. Daha qabarıq fantastik janrın nümunəsi kimiAmadey Hofmanı əsərlərini misal göztərmək olar: "İblis eleksiri", "Şelkunçik və siçanlar padşahı".[10]
XIX əsr fanatastikası ilk növbədə elmi-fantastik janrın meyadana gəlməsi ilə xarakterizə olunur.Edqar Ponun (Çuxur və kəfkir,Aşerlər evinin süqutu) navatorluğu ilə başlanan bu janr sonrada daha yüksək səviyyəsini almışdır.Realizm epoxasında yazdığı fantastik əsərlər nəticəsindəJül Vern elmi fantastikanın "atası" hesab olundu.(Yerin mərkəzinə səyahət,20 000 lye su altında,Yerdən Aya,80 gün dünya ətrafında). Kosmik və sualtı gəmilərin hələ ixtira olunmadığı bir dövrdə əsərlərində bir qayda olaraq kosmosa uçuş, yerin dərinliklərinə səyahət və bu səpgili macəralar əsərlərində geniş yer alınmışdır.
XX əsr üçün fantastika xarakterik və genişmiqyaslı janr hesab olunur. Bu əsrdə fantastik janrın inkişaf üçün müxtəlif variantlar ortaya çıxıd, fərqli stil və mövzularda yazan istedadlı yazıçılar bu sahəyə öz damğazsını vurdular. XX əsrin ilk yarısı elmi fantastikanın çiçəklənməsi ilə xarakterizə olunur. Daha çox ingilisHerbert Uellsin əsərləri diqqət çəkir (Dünyalar döyüşü,Görünməz adam,Moreaunun adası vəZaman maşını). Elmi fantastika janrına daha çox kosmosun tədbiqinə cəhd göstərilir, elmi texniki inkişafının öncədən qabaqlanmasına çalışılırdı. KeçmişSSRİ-də Uellsin davamçıları kimiA. N. Tolstoyu ("Mühəndis Qarinin hiperboloidi", "Aelita") vəAleksandr Belyayevi ("Amfibiya adam", "Professor Douelin başı" göstərmək olar.
XX əsrin ortaları yeni nəsil fantastik yazıçılara olan ümüdlərin puç olması ilə yadda qaldı. Daha çox fantastika imzası altındaantiutopiya — xəbərdarlıq, sosialsatira tipli əsərlər dərc olunmağa başlandı. Bu məyusluq, geriləmə sonda yeni təkanın meydana gəlməsinə səbəb oldu. Nəticədə XX əsrın ikinici yarısında həm fantastika sahəsində, həm dəfentezidə bum yaşandı. Hovard vəCon Tolkinin ardınca bir çox yazıçılar yenidən orta əsr romantikasına, mifologiyasına və mistikasına müraciət etdilər. XX əsr həm də fantastikanın tək ədəbiyyat janrı olmaması ilə yadda qaldı. Artıq ilk fantastik filimlərin çəkilişinə əsrin əvvələrindən belə başlanmışdır ("Aya səyahət".1902).[11]
Azərbaycan ədəbiyyatında isə elmi-fantastik janrın ilk nümunəsiYusif Vəzir Çəmənzəminlinin 1933-cü ildə yazdığı "Gələcək şəhər" hekayəsidir. Sonrakı illərdəNamiq Abdullayev ("Sehirli oğlan, "Balaca kiberin macəraları," Gecələr uzanaydı, "Piyada vəzirə çevrilir") vəEmin Mahmudov ("Kainat gəmisi", "Veneranın göyləri od içindədir", "Qeyb olmuş səslər", "Dəmir necə ayaq açdı", "Zülmət dənizi", "Ulduzlar yolumuzu gözləyir", "Qüdrətli pillə", "Günün nəfəsi", "Atlant qızı") fantastik janrda yazdığı kitabların müəllifləridir. SonralarAYB sədriAnar da "Əlaqə" povesti ilə bu janra öz töhfəsini verdi və sözügedən əsər əsasında bədii film də çəkildi. Lakin sonrakı illərdə fantastika Azərbaycan ədəbiyyatından qeybə çəkildi.[12]
Müstəqillik dövr ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq bu janrı sistemli olaraqVüsal Nuru başlamışdır və davam etdirir. Yazıçı bu janrda 5 roman, müxtəlif hekayələr yazıb çap etdirmişdir. Maraqlıdır ki, qotik və qorxu (ujas, horoor) janrını sovet dövründən günümüzə qədər ilk dəfəVüsal Nuru yazmışdır.[13]
Azərbaycan ədəbiyyatında uşaq və yeniyetmələr üçün elmi-fantastik əsərlər yazan yazıçı Reyhan Yusifqızı Şıxlinskaya oldu. Müəllifin: "Yaşıl gözlü qız", "Zamanın əsirləri" və "Uzaq planetin sirri" —trilogiya təşkil edən macəra kitabları ən yeni texnologiyaların həyatımızı necə dəyişdiyini təsvir edir. "Dostum Mimi" kitabını isə Reyhan Yusifqızı süni intellektə həsr etmişdir.
 Fantastika janrının istiqamətləri | |
|---|---|
| Elmi fantastika | |
| Fentezi | |
