Əksər hallarda, reproduktiv yaşda olanqadınlarda inkişaf edir, lakin hərdən bu xəstəliyin hallarıqızlarda (hətta ilkmenstruasiya başlamazdan əvvəl) və yaşlı qadınlarda, menopozdan və menstruasiya dayandırıldıqdan sonra baş verir. Butoxumada, aylıqqanaxma ilə özünü göstərən normal endometriumda olduğu kimi eyni dəyişikliklər baş verir. Bu kiçik qanaxmalar ətrafdakı toxumalardailtihaba səbəb olur və xəstəliyin əsas təzahürlərinə səbəb olur:ağrı, orqanın böyüməsi və sonsuzluq. Endometriozun simptomları onun ocaqlarının yerindən asılıdır.[3]
Endometrioz 2 cür olur: genital (cinsiyyət orqanlarının daxilində -uşaqlıq, yumurtalıqlar) və ekstragenital (reproduktiv sistemin xaricində -göbək,bağırsaqlar və s.).[4]
Xəstəliyin səbəbləri müasirtibb tərəfindən dəqiq müəyyən edilməyib.Hüceyrəfermentlərinin, hormon reseptorlarının, həmçiningenmutasiyalarının xəstəliyin mexanizmində iştirakı güman edilir.[3]
Yumurtalıqların və çanaqperitonunun endometriozunu əhatə edən xarici genital endometrioz
Daxili genital endometrioz — adenomiyoz. Bu halda endometrium miyometriuma "böyür".Uşaqlıq eyni yuvarlaq və ya sferik bir forma alır vəhamiləliyin 5-6 həftəsi üçün xarakterik olan ölçülərə qədər artırıla bilər. Çox vaxt xəstələrdə adenomiyoz uşaqlıq miyoması ilə birləşir, çünki bu proseslər oxşar inkişaf mexanizmlərinə malikdir.[3]
Toxuma zədələnməsinin yayılmasına və dərinliyinə görə endometrioz xəstəliyin 4 dərəcəsi vardır:
I dərəcə - tək səthi ocaqlar.
II dərəcə - bir neçə daha dərin ocaq.
III dərəcə - endometriozun çoxlu dərin ocaqları, bir və ya hər ikiyumurtalığın kiçik endometrioid kistləri,peritonun nazik bitişmələri.
IV dərəcə - çoxlu dərin ocaqlar, böyük ikitərəfli endometrioidyumurtalıq kistləri, sıx orqan bitişmələri,vaginal və ya rektalinvazyon.
Endometrioz reproduktiv yaşda olanqadınlara təsir göstərir, lakin onun dəqiq yayılması məlum deyil. Bir çox qadın ağrılarımenstrual dövrünün normal bir hissəsi kimi hesab edərəkhəkimə müraciət etmir.
Endometrioz pelvik ağrının əsas səbəblərindən biridir və laparoskopikcərrahiyyə üçün əsasdır. Endometriozlu xəstələrin orta yaşı 25-30-dur. Postmenopozal dövrdə qadınlarda endometrioz daha az rast gəlinir.Avropa qadınları arasında endometriozun yayılmasınegroid vəmonqoloidirqlərinin nümayəndələrinə nisbətən daha yüksəkdir.
Sağlam bir orqanizmdə menstruasiya zamanı yumurtanın mayalanmaması halında endometriumun səthitoxuması kəsilir və uşaqlığın damarlarından axanqanla birlikdəuşaqlıq yolundan xaric olur.[5] Bəzi hallarda, menstruasiya qanı uşaqlıq boruları vasitəsiləqarın boşluğuna atılır, burada endometrialhüceyrələr paylanır və böyüməyə başlayır. Bu proses xarici endometrioza səbəb olur. Daxili endometrioz zamanı endometrial hüceyrələr uşaqlığın əzələ qatına "yapışır".
Endometrioz uşaqlığın və Duqlas boşluğunun həkim müayinə zamanı aşkar olunur. Ultrasəs müayinə effektiv deyil, çünki endometrioz düyünləri çox vaxt görünmür. Beləliklə, mənfi ultrasəs müayinə oxunuşları endometriozun olmamasının sübutu deyil. Endometriozun diaqnostikasında qızıl standart laparoskopiyadır.[6]
Endometriozda ağrı xəstələrin həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır, buna görə də ağrıların aradan qaldırılmasına kifayət qədər diqqət yetirilməlidir. Bunun üçün sadə analjeziklər (parasetamol) və qeyri-steroid antiinflamatuar dərmanlar istifadə olunur. 2003-cü ildə sistematik araşdırma aparıldı və dismenoreya müalicəsində qeyri-steroidlərin daha təsirli olduğu müəyyən edilmişdir. Bu tədqiqdə qadınların böyük bir faizində endometrioz var idi.[8]
Ağrı üçün qarışıq oral kontraseptivlərin effektivliyinə dair çox az sübut var, lakin onlar hələ də istifadə olunur və effektiv hesab olunur.[9]
Progesteron preparatlarının effektivliyi,tədqiqatların nəticələrinə görə, təsdiqlənmiş endometrioz diaqnozu olan hər hansı digər dərmanla eyni olduğu ortaya çıxmışdır.[10][11]
Endometriozuntibbi müalicəsi laparoskopik müalicənin yaranmasından əvvəl geniş yayılmışdı. Endometriozun müalicəsi üçün təsiri olan sübut edilmiş əsas preparatlar bunlardır:
Progestin (progesteron) preparatları, məsələn, didrogesteron, dienogest
Monofazik kombinə edilmiş oral kontraseptivlər
Danazol
Gestrinon (Nemestran)
Gonadotropin-relizinq hormonu (GnRH) agonistləri (məsələn, Dekapeptil depo - mikrokapsullaşdırılmış triptorelin və diferelin - adi triptorelin)
Bu dərmanlardan hər hansı birinin daha təsirli olduğuna dair heç bir sübut yoxdur. Seçim preparatın əks təsirinə və qiymətə əsasən edilir. Bu dərmanlarıncərrahi əməliyyata hazırlıq kimi effektivliyinə,[12][13][14] həmçinin əməliyyatdan sonrakı dövrdə onların istifadəsinin əhəmiyyətli dərəcədə daha uzun analjezik təsirə malik olduğuna dair sübutlar var.[15][16][17]
Endometriozun (düyünlərin) hər hansı bir cərrahi üsulla tamamilə çıxarılması nəzərdə tutulur. Hal-hazırda rezeksiya, elektrokoaqulyasiya,lazer buxarlanması istifadə olunur. Onların hamısınıneffektliyi sübut edilmişdir,[18][19] lakin heç birinin digərlərindən əhəmiyyətli üstünlüyü tapılmamışdır.
Bir çox cərrahlar hesab edirlər ki, rezeksiya bütün düyünləri, xüsusən buxarlanma və ya elektrokoaqulyasiyadan sonra tamamilə yox ola bilməyən böyük düyünləri daha yaxşı çıxarmağa imkan verir. Bu üsul eyni zamandabiopsiya üçün material götürməyə imkan verir.[6]
Endometrioidyumurtalıq kistlərinin tam çıxarılırması ən uyğundur. Əməliyyatdan sonra bu üsulun üstün olduğu sübut edilir[20][21] və nadiryumurtalıq şişlərini istisna etmək üçünhistoloji müayinə üçün materialı vaxtında götürməyə imkan verir.
Yoğun bağırsaq, sidik kisəsi və Duqlas boşluğununinfeksiyası ilə əlaqəli olan endometriozun ağır mərhələləri üçün əməliyyatları, mümkünsə,uroloq və kolorektalcərrahın nəzarəti altındaginekoloji laparoskopiya üzrə ixtisaslaşmış böyük mərkəzlərdə aparılmalıdır. Bu hallarda əməliyyat bağırsağın rezeksiyası, sidik kisəsi və sidik axarlarının reimplantasiyasını əhatə edə bilər.Uşaqlığın çıxarılması getdikcə daha az istifadə olunur, əksər üsullar yalnız endometrioz ocaqlarının çıxarılmasına və çanaq bölgənin normalanatomiyasının bərpasına yönəldilmişdir.[6]
Endometriozunyumurtalığın yetişmə və ovulyasiya prosessesini poza biləcəyinə dair fikirlər vardır. Təbii ki, bu pozğunluqlar mayalanma ehtimalına təsir edir və müvafiq olaraqhamilə qalma şansı azalır. Bundan əlavə, endometriozun uzun kurs müalicəsi genital orqanlarda yapışmalar əmələ gətirir və bu da sonsuzluq riskini artırır.
Ancaq eyni zamanda, endometrioz sonsuzluğun səbəbi deyil. Heç vaxthamilə qalma problemi olmayanqadınlarda bu xəstəliyin təsadüfən aşkar edilməsi faktları vardır. Həmçinin, endometriozun müalicəsindən sonra bir çox qadın müvəffəqiyyətlə hamilə qalmışdır.[22]
↑Majoribanks J, Proctor ML, Farquhar C. Nonsteroidal anti-inflammatory drugs for dysmenorrhoea. The Cochrane Database of Systematic Reviews 2003; Issue 4: Art No CD001751.
↑Proctor ML, Roberts H, Farquhar CM. Combined oral contraceptive pill (OCP) as treatment for primary dysmenorrhoea. The Cochrane Database of Systematic Reviews 2001; Issue 2: Art No CD002120
↑Vercellini P, Cortesi I, Crosignani PG. Progestins for symptomatic endometriosis: a critical analysis of the evidence. Fertil Steril 1997;68:393-401.
↑Moore J, Kennedy SH, Prentice A. Modern combined oral contraceptives for pain associated with endometriosis. The Cochrane Database of Systematic Reviews 1997; Issue 4: Art No CD001019.
↑Koninckx PR, Meuleman C, Oosterlynck D, Cornillie FJ. Deeply infiltrating endometriosis is a disease where mild endometriosis could be considered a non-disease. Ann N Y Acad Sci 1994;734:333-41.
↑Muzii L ,Marana R, Caruana P, Mancuso S. The impact of preoperative gonadotrophin releasing hormone agonist treatment on laparoscopic excision of ovarian endometriotic cysts. Fertil Steril 1996;65:1235-7.
↑Audebert A, Decamps P, Marnet H, Ory-Lavollee L, Bailleul F, Hamamah S. Pre or post-operative medical treatment with nafarelin in stage III—IV endometriosis: a French multicentre study. Eur J Obstet Gynecol Reprod Med 1998;79:145-8.
↑Telimaa S, Ronnberg L, Kauppila A. Placebo controlled comparison of danazol and high dose medroxyprogesterone acetate in the treatment of endometriosis after conservative surgery. Gynecol Endocrinol 1987;1:363-71.
↑Hornstein MD, Hemmings R, Yuzpe AA, Heinrichs WL. Use of nafarelin versus placebo after reductive laparoscopic surgery for endometriosis. Fertil Steril 1997;68:860-4.
↑Vercellini P, Crosignani PG, Fadini R, Radici E, Belloni C, Sismondi P. A gonadotrophin releasing hormone agonist compared with expectant management after conservative surgery for symptomatic endometriosis. Br J Obstet Gynaecol 1999;106:672-7
↑Abbott J, Hawe J, Hunter D, Holmes M, Finn P, Garry R. Laparoscopic excision of endometriosis : a randomised, placebo controlled trial. Fertil Steril 2004;82:878-84.
↑Sutton CJ, Ewen SP, Whitelaw N, Haines P. Prospective, randomised, double blind, controlled trial of laser laparoscopy in the treatment of pelvic pain associated with minimal, mild, and moderate endometriosis. Fertil Steril 1994;62:696-700.
↑Saleh A. Tulandi T. Reoperation after laparoscopic treatment for ovarian endometriomas by excision and by fenestration. Fertil Steril 1999;72:322-4
↑Beretta P, Franchi M, Ghezzi F, Busacca M, Zupi E, Bolis P. Randomised clinical trial of two laparoscopic treatments of endometriomas: cystectomy versus drainage and coagulation. Fertil Steril 1998;70:1176-80
Баскаков В. П. Эндометриозы. — Л.: Медицина, 1966. — 256 с.
Баскаков В. П. Клиника и лечение эндометриоза. — 2-е изд., перераб. и доп. — Л.: Медицина, 1990. — 240 с.
Сидорова И. С., Ищенко А. И., Унанян А. Л. и др. Акушерство и гинекология: Учебник в 4 кн. — Москва: ООО «Издательство «Медицинское информационное агентство», 2019.https://medbook.ru/books/36436
