Diplomat (yun.δίπλωμα "ikiqat artırmaq") — dövlətlər yaxud beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən digərdövlət və yabeynəlxalq təşkilatlarla diplomatik proseslərin idarə edilməsi üçün təyin olunmuş şəxs. İqtisadi, siyasi, sosial və ya mədəni baxışlar da daxil olmaqla millətlərinin xaricdəki mənafelərini qorumaq üçün beynəlxalq nümayəndələrlə tez-tez kompleks dialoqlar və danışıqlar aparırlar[1]. Diplomatın vəzifələrinə sülhməramlılıq,müharibə,ticarət,iqtisadiyyat,mədəniyyət,ətraf mühit məsələləri və ya insan hüquqları ilə əlaqəli güclü beynəlxalq əlaqələrin yaradılması və qorunması daxildir[1].
Ölkənizin maraqlarını təmsil etməyin və müdafiə etməyin əsas yollarından biri ev sahibi ölkədə milli maraqlara toxuna biləcək hadisələr haqqında məlumat toplamaq, bu cür hadisələrə necə reaksiya vermək barədə Xarici İşlər Nazirliyinə tövsiyələr təqdim etmək vəXarici İşlər Nazirliyindən sonra öz mövqeyini formalaşdırmaq, onu qəbul edən ölkənin hökumətinə çatdırmaq, danışıqlarda iştirak etmək və xarici siyasətin həyata keçirilməsinin digər yolları. Dövlətlərarası münasibətlərinstrategiyası və konkret məqsədləri mərkəzi xarici siyasət aparatı tərəfindən formalaşdırılır, lakin siyasətin həyata keçirilməsi ölkəni xaricdə təmsil edən diplomatlardan asılıdır.[2] Onların işi böyük ölçüdə şəxsi keyfiyyətlərindən, qəbul etdiyiölkədə cəmiyyətin müxtəlif nümayəndələri ilə şəxsi inamlı münasibətlər saxlamaq bacarığından asılıdır.
Yəhudilər,yunanlar,romalılar arasındasəfirlərin hüquqlu olduğu müdafiə qanuni xarakterdən daha çox dini xarakter daşıyırdı. Səfirlər tanrıların himayəsi altına qoyulmuş və müqəddəs şəxslər mənasını daşıyırdılar. Yəhudilər vəfarslar arasında səfirləri təhqir etməyə görə müharibə elan etmək adi hal idi.[3]Səfir toxunulmazlığının müqəddəs mahiyyətiRoma hüquqşünasları (Pomponius),natiqlər (Siseron) və tarixçilər (Tacitus və Titus Livius) arasında rast gəlinən fraqmentar əlamətlərdən də aydın görünür; Roma fesial hüquqununfərmanları bizə gəlib çatmamışdır. Səfirlərin təhqir edilməsi və cəzanın müəyyən edilməsi məsələsi ilə bağlı qərar Romada fetial kahinlərə məxsus idi; təqsirkarların təhqir olunmuş dövlətə verilməsinə də nəzarət edir və müəyyən dini ayinləri yerinə yetirirdilər.Diplomatik agentlərin hüquq və üstünlüklərinin hüquqi mahiyyəti yalnız daimi səfirliklərin yaradılmasından sonra əldə edilir. Daimi səfirliklərin mənşəyi ilə bağlı 4 nəzəriyyə var. Bəziləri öz prototipini Roma müttəfiqləri tərəfindən Romaya göndərilən və juris domum revocandi məzmununu təşkil edən müəyyən üstünlüklərə (borclara və ya əvvəlkicinayətlərə görə yerli məhkəmələrin yurisdiksiyasına aid olmayan) malik olan komissarlarda görürlər. Digərləri daimi diplomatik agentləri apokrizatorlara (άποκρισιάριον) və patriarxların və Romakuriyasının cavablarına yüksəldirlər. 453-cü ildənkilsələrin bölünməsinə qədər Romayepiskoplarının Bizans sarayında, orta əsrlərdə isə Qərbi Avropasuverenlərinin məhkəmələrində daimi nümayəndələri var idi; lakin bu papa legatları mənəvi aliliyin nümayəndələri və beynəlxalq vasitəçilər kimi ikili rolunda o qədər özünəməxsus xarakter daşıyırdılar ki, onlarıbeynəlxalq hüquq baxımından diplomatik agentlər sırasına daxil etmək olmaz. Hər halda, dünyəvi suverenlərin daimi səfirliklərin yaradılmasında Roma Kuriyasının nümunəsindən istifadə etdiyinə dair fərziyyəni təsdiqləyən heç bir dəlil yoxdur. BəzialimlərKonstantinopolda Venesiya Bailatının meydana çıxması nümunəsinə əsaslanaraq, daimi nümayəndəliklərin başlanğıcınıkonsulluq qurumuna qədər izləyirlər. Dördüncü nəzəriyyə daimi diplomatik orqanların yaradılmasında İtaliya respublikalarının, əsasən Venesiya və onlardan sonra Fransa vəİspaniya monarxlarının şüurlu yeniliyini görür.İtaliya dövlətləri arasında XV əsrdə daimi səfirliklər təşkil edilmiş, katolik Ferdinandın dövründən etibarən İtaliyadan Qərbi və MərkəziAvropaya yayılmışdır. 16-cı əsrin sonlarında şimal ştatlarında diplomatik münasibətlərin müasir formaları tətbiq olundu və onlar nəhayət 17-ci əsrdə təsdiqləndilər.[4]Rusiya ilə Qərbi Avropa dövlətləri arasında diplomatik münasibətlər, Petrindən əvvəlki Rusiyaya xas olan təcrid səbəbindənMoskva hökumətinin təşəbbüsü ilə başlamadı (istisna Fransa ilə münasibətlərdir). Bu münasibətlərin tarixi Peterin islahatları ilə başa çatan Rusiyanın tədricən Avropa gücləri ailəsinə daxil olması prosesidir. Səfirlik mübadiləsi 17-ci əsrdə əhəmiyyətli bir canlanma əldə etdi və 18-ci əsrin əvvəllərində Rusiya Avropanın əsaspaytaxtlarında daimi səfirliklərini saxlamağa başladı. Diplomatikkorpus Moskva üçün naməlum birfenomen idi, Peterburqda isə paytaxtın özünün yaranması ilə eyni vaxtda meydana çıxdı.Bu zamana qədər bütün Avropada diplomatik agentlərin imtiyazları çox böyük ölçülərə çatdırılmışdı ki, bu da qismən onların suverenlərinin şəxsiyyətini təmsil etmələri nəzəriyyəsindən irəli gəlirdi, qismən dəidarənin ümumi özbaşınalığı və onların yoxluğunda bir zərurət idi. Qrotsi, Binkerşuk tərəfindən daha ətraflı işlənmiş ekstraterritoriallıq uydurmasını ifşa etməklə, diplomatik agentlərin iddialarına ən geniş əsası verdi. Diplomatik agentlərin yerliməhkəmələr qarşısında yurisdiksiyasının olmaması ilk növbədəHollandiya (1679) tərəfindən tanındı, bu isə digər tərəfdən (1663-cü ildə) səfirlik evlərində sığınacaq hüququnu ləğv etdi və bu, böyük sui-istifadələrə səbəb oldu. Sonra diplomatik agentlərin mülki və cinayət yurisdiksiyası Danimarkada 1708-ci il qanunu vəBöyük Britaniyada 1709-cu il parlament aktı ilə tanındı; sonuncuda qanunun verilməsinə səbəb Rusiyanın Londondakı səfiri Andrey Artamonoviç Matveyevin borclarına görə həbs edilməsi olub. Müvafiq qanun 1790-cı ildəABŞ-də nəşr olundu. İspaniyada səfirlərin cinayət yurisdiksiyası çoxdan tanınıb və sığınacaq hüququ nəhayət yalnız 1772-ci il qanunu ilə ləğv edilib.Petrindən əvvəlki Rusda iki hal istisna olmaqla, səfirlərin toxunulmazlığı tanınırdı (hər birsuveren elçisi öz simasını geyinir): 1) əgər onlar başqa güclərə göndərilərək Rusiyadan gizli şəkildə, hiylə ilə keçirdilərsə. və icazə istəmədən; 2) əgər onlarcasus olsaydılar (və hər hansı xarici səfir bundan şübhələnirdi). Amma bu toxunulmazlıq yurisdiksiyanın olmaması mənasında deyil, ümumi təhlükəsizlik mənasında başa düşülməlidir. Xarici səfirlər də Ambrose Cantarini ilə olduğu kimi ruslaraborclarını ödəməsələr, saxlanılırdılar. Yalnız Aleksey Mixayloviçin dövründə səfirlərin yurisdiksiyasının olmaması ideyası həyata keçirilməyə başladı və 14 sentyabr 1708-ci ildəI Pyotr "bütün xalqın qanunu"na istinad edərək,cinayət törətmək haqqında fərman verdi. Bufərman dəfələrlə təsdiqlənməli idi. Bununla belə, diplomatik agentlərin cinayətyurisdiksiyası Rusiya hökuməti tərəfindən müəyyən məhdudiyyətlərlə tanınıb. 1718-ci ildə I Pyotr Hollandiya sakini Debihəbs etdi, bütün sənədlərini əlindən aldı və ona səkkiz sual qoydu, buradan aydın olur ki,çar onu təkcə hökumətinə xoşagəlməz hesabatlarda deyil, həm də rus təbəələri ilə şübhəli münasibətlərdə ittiham edir. I Pyotrun xahişi ilə Debi geri çağırıldı.Sankt-PeterburqNazirlər Kabineti diplomatın təqib edilməsi üçün üç əsas irəli sürdü. agentlər; 1) elçilərinakkreditə olunduqları suverenin keyfiyyətlərini ələ salmaq hüququ yoxdur; 2) onlarsiyasi partiyalar təşkil etməməlidirlər; 3) öz məhkəmələrinəböhtan xarakterli hesabatlar göndərməməlidirlər.Əvvəlcə diplomatik agentlərin cəmi iki sinfi var idi: səfirlər (ambassadeurs, legati) və agentlər, sakinlər (elçilər,ablegati). XVII əsrin ikinci yarısında birinci dərəcəli diplomatik agentlərə “ambassadeurs extraordinaires” (ambassadeurs extraordinaires) fəxri adının verilməsi adət halına gəldi ki, bu da bəzi mərasim üstünlükləri ilə əlaqələndirilirdi; bu adət nəhayət, 18-ci əsrdə, birinci dərəcəli nadir səfirin "fövqəladə" olmadığı zaman yaranmışdır. Eyni zamanda, adi sakinlərdən üstünlüyünü iddia edən “qeyri-adi” sakinlər (elçilər fövqəladə) dəmeydana çıxdı, xüsusən də bu son titulun əhəmiyyəti xeyli azaldığından, XVII əsrdən sakin titulu kiçiklərdən alınmağa başladı.Şahzadələr dövlət sıxıntılarından qurtulmağa və cəmiyyətdə daha yüksək mövqe tutmağa can atan insanlardır.Beləliklə, diplomatik agentlərin bir-birindən tamamilə fərqlənən üç sinfi meydana çıxdı: 1) fövqəladə və adi səfirlər, 2) fövqəladə rezident elçilər və 3) rezidentlər. İkinci və üçüncü siniflər arasında XVIII əsrin mərasim etiketi. mənası aydınlaşdırılmamış müxtəlif titullu bir sıra nümayəndələr yaratdı: sadə nazirlər (minisire), rezident nazirlər (nazir-rezident), nazirlər səlahiyyətli (nazirlik pénipotentiaire), müvəqqəti işlər vəkili (müvəqqəti işlər vəkili).Nazir, əslində, siniflərə görə fərq qoyulmadan diplomatik agentin ümumi titulu idi, xüsusən də bu titulu üçüncü dərəcəli agentlər daşıyırdı; 18-ci əsrdə bütün faktiki sakinlərtitullardan fərqli olaraq rezident nazirlər adlanırdı.Petrindən əvvəlki Rusda: 1) bəzən böyük, böyük və səlahiyyətli adlanan səfirlər, 2) başqa cür işıq elçiləri adlanan elçilər (yəni, böyük bir heyəti olmayan) və 3) elçilər və ya yüngül elçilər var idi. Bu siniflər, əsasən, təqaüdçülərin sayına və xarici ölkələrdə aldıqları əmək haqqının miqdarına görə fərqlənirdilər; onların görüşün və qəbulunun az-çox təntənəsi bundan asılı idi. Rusiya səfirləri adətən onların qəbulunun Rusiyada hansısa dövlətin səfirlərinin qarşılandığı təntənə ilə təşkil olunmasını tələb edirdilər. Rus diplomatik agentləri arasındakı fərq həm də onların səlahiyyətlərinin dərəcəsindən asılı idi.Çadırlar indiki kimi idilər; Onlarla göndərilənməktubu təqdim etmək üçün özlərini xarici birsuverenə təqdim edə bilsələr də, cavab vermədilər, qulaq asmadılar, onlarla heç bir çıxış olmadı. Lakin 17-ci əsrin rus səfirləri tam təmsilçilik hüququna malik deyildilər, lakin onlar da öz hesabatlarını (məqalə siyahıları) təqdim etdikləri SəfirlikSərəncamından alınan göstərişlərə ciddi şəkildə əməl edirdilər. Səfirlər, elçilər və elçilər arasındakı fərq həm səfirliyə təyin olunan şəxslərinrütbəsi və şərəfinə, həm də onların təchiz etdiyihökmdarın əhəmiyyətinə əsaslanırdı. İqtisadi xarakterli mülahizələr böyük əhəmiyyət kəsb edirdi: səfirlər yalnızİsveç vəPolşa krallarına, yəni ən yaxın olanlara, məsələn, daha uzaq ölkələrə göndərilirdi. Roma imperatoruna yalnız elçilər göndərilirdi. İvan Dəhşətlinin anası Böyük Düşes Yelenanın hakimiyyəti dövründən indiyədək səfirlərə və elçilərə müxtəlif şəhərlərinqubernatorlarıfəxri adı vermək adət idi və şəhərlər dərəcələrə bölünürdü: boyarlar daha çox qubernatorlar kimi yazılırdı. Bu adətI Pyotr dövründə istifadədən çıxdı və bu adət Qərbi Avropa təsnifatına görə səfirlər, elçilər və sakinlər arasında fərq qoymağa başladılar; onun altındaQərbi Avropada istifadə edilən digər titullar da Rusiyaya nüfuz etdi. 1750-ci ildə Sankt-PeterburqdaII Fridrixin naziri Varendorf bildirdi ki, imperatriça Fransa və İsveç adətlərinə uyğun olaraq bundan sonra yalnız səfirləri (səfirləri), elçiləri (elçiləri) və səlahiyyətli nazirləri auditoriyaya qəbul etmək qərarına gəlib. adi nazirlər və sakinlər isə öz etimadnamələrini xarici şuradan təmsil etməli olacaqlar.18-ci əsrdə mövcud olan müxtəlif titullar böyük çətinliklərə səbəb oldu. Rütbə vəsədrliklə bağlı mübahisələr diplomatik agentlərdən çox vaxt alır, xırda, ümidsiz müzakirələrə, bəzən də ciddi çəkişmələrə səbəb olurdu. Bu narahatlıqları aradan qaldırmaq üçünVyana Konqresi Talleyrandın təşəbbüsü ilə diplomatik agentlərin aşağıdakı üç sinfini təsis etdi: 1) nuncios və səfirlər (səfirlər), 2) internuncios, fövqəladə elçilər və nazirliklərin pénipotentiaires), sıravi nazirlər və iş üzrə vəkillər (mühasib işlər vəkili). 21 noyabr 1818-ci il tarixli Axen Protokolu rezident nazirlərə ikinci və üçüncü siniflər arasında yer verdi.1918-ci il mayın 22-də (4 iyun) RSFSR Xalq Komissarları Soveti “Diplomatik nümayəndə rütbələrinin ləğv edilməsi və onların RSFSR-in səlahiyyətli nümayəndələri adlandırılması haqqında” fərman verdi. O, Rusiyanın diplomatik korpusuna münasibətdə diplomatik agentlərin rütbələri haqqında 1815-ci il Vyana Qaydalarının tətbiqindən imtina etməyi nəzərdə tuturdu. diplomatik əvəzinə.
