Buğumayaqlılar (lat.Arthropoda) —heyvanlar aləminə aid heyvan tipi.
Buğumayaqlılar tipinin nümayəndələri istər növlərinin çoxluğuna, istərsə də müxtəlifliyinə görə daha çox diqqəti cəlb edir. Yaşayış mümkün olan elə bir yer yoxdur ki, orada buğumayaqlılara rast gəlinməsin. Tipin 1500000-dən artıq növü məlumdur. Onlardəniz vəokeanlarda,şirin su hövzələrində, quru mühitin müxtəlif sahələrində geniş yayılıblar. Bir çox növləriparazit həyata uyğunlaşmışdır. Parazitliklə əlaqədar olaraq, bəzi növlər öz formalarını elə dəyişmişdir ki, onları buğumayaqlılara oxşatmaq elə də asan olmur.
1 yarımsinif. Qəlsəməayaqlılar-Branchiopoda
2 yarımsinif. Çənəayaqlılar-Maxillopoda
3 yarımsinif. Ali xərçəngkimilər-Malacostraca
- 1 dəstə. Nazikzirehlilər-Leptostraca
- 2 dəstə. Mizidlər-Mysidacea
- 3 dəstə. Bərabərayaqlılar-Isopoda
- 4 dəstə.Yanüzənlər-Amphipoda
- 5 dəstə. Onayaqlı xərçənglər-Decapoda
4 yarımsinif. Çanaqlı xərçənglər-Ostracoda
- 1 dəstə. Nizəquyruqlular-Xiphosura
- 2 dəstə. Xərçəngəqrəblər-Eurypteridae
- 1 yarımsinif.İkicütayaqlılar-Diplopoda
- 2 yarımsinif. Doydaqayaqlılar-Chillopoda
I yarımsinif. İlk qanadsızlar-Apterygota
II yarım sinif. Qanadlılar-Pterygota
Buğumayaqlıların bədəninin üzəri xitinləşmişkutikula ilə örtülüdür. Kutikula dəri epitelisi və yahipodermadan əmələ gəlir. Tipin ayrı-ayrı nümayəndələrində kutikula qalın və ya nazik örtük şəklində olur. Kutikula qatının tərkibindəxitindən başqa, digər üzvi və qeyri-üzvi maddələr də vardır. Ali xərçənglərin və bir çoxhörümçəkkimilərin kutikulasında müəyyən miqdardakalsium-karbonat vardır. Xitinli kutikula elastikdir. Buğumayaqlılarda böyümə qabıqdəyişməklə tamamlanır. Bu zaman bədən örtüyü soyulur, hipoderma daha yumşaq və zərif kutikula əmələ gətirir. Sonra köhnə örtük atılır və yeni kutikula qatı bərkiyəndən sonra heyvanın böyüməsi növbəti qabıqdəyişməyə kimi dayanır. Buğumayaqlılar, adətən inkişaf zamanı daha çox qabıq dəyişirlər, yetkin heyvanlar isə çox nadir hallarda qabıq dəyişir, ya da tamamilə dəyişmirlər. Buğumayaqlıların bədəni buğumludur.Buğumlarheteronomdur. Daha sadə quruluşlu formalarda homonom buğumluluq da müşahidə olunur. Bədəndə olan bir qrup buğumlar birləşərək ayrı-ayrı hissələri əmələ gətirmişdir. Buğumayaqlılarda bir-birindən fərqlənən üç hissə nəzərə çarpır: baş, döş və qarıncıqBaşda buğumların sayı sabitdir.Döş vəqarıncıqda olan buğumlarının sayı ayrı-ayrı nümayəndələrində müxtəlifdir. Buğumayaqlıların bədən səthini xitinləşmiş kutikula örtür. O, bəzi heyvanlarda, məsələn,çay xərçənglərində vəyengəclərdə qalın olub,zireh əmələ gətirir,ağcaqanadlarda,milçəklərdə və başqacücülərdə isə nazikdir.
Buğumayaqlılardadəri-əzələ kisəsi inkişaf etməmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, onlarda eninəzolaqlı əzələlər yaxşı inkişaf etmişdir. Bu əzələlər mürəkkəb quruluşlu olub, hərəkət zamanı daha tez yığılmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Buğumayaqlılar bədən boşluğuna malikdirlər. Bədən boşluğu qarışıq bədən boşluğu (miksosel) adlanır.
Həzm sistemi üç hissədən-ön, orta və arxa bağırsaqdan ibarətdir. Buğumayaqlılar olduqca müxtəlif qida ilə qidalanmağa uyğunlaşmışlar. Bununla əlaqədar olaraq, onlarda həzm sistemində müəyyən dərəcədə dəyişikliklər baş vermişdir. Bağırsaqda həzmə xidmət edən vəzilər də vardır.
Tənəffüs orqanları müxtəlifdir. Suda yaşayan nümayəndələriqəlsəmələrlə, quruda yaşayan nümayəndələri isəağciyər vatraxeyalar vasitəsilə tənəffüs edir. İfrazat funksiyasını Malpigi boruları və bəzi vəzilər (koksal, yaşıl vəzilər) yerinə yetirir.
Qan-damar sistemi açıqdır. Qan boşluq mayesi ilə qarışdığına görə, buğumayaqlıların qarışıq bədən boşluğundahemolimfa dövr edir. Bel qan damarının nəbzli hissəsi ürək adlanır. Ürək boruşəkillidir və yanlarda yerləşənostiy adlanan dəliklərə malikdir. Qan ürəyə bu dəliklərdən daxil olur. Ürəkdən çıxan qan, damarlarla axaraq bədən boşluğuna tökülür.
Sinir sistemi baş beyin adlanan cüt udlaqüstü sinir düyünündən, udlaqətrafı sinir həlqəsindən və qarın sinir zəncirindən ibarətdir. Buğumayaqlıların bir qrupunda baş-beyin nahiyə daha yüksək quruluşlu olmaqla, bir çox mürəkkəb davranışların yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır. Buğumayaqlıların hiss orqanları da yüksək quruluşludur. Müxtəlif formalarında mürəkkəbfasetli göz, toxunma və kimyəvi hiss orqanları, eşitmə orqanları və s. inkişaf etmişdir.
Müxtəlif cinsli heyvanlardır, əksəriyyəti cinsi yolla çoxalır[3]. İnkişafları ya mürəkkəb çevrilmə ilə (metamorfozla), ya da düzünədir.
Buğumayaqlılar tipi 6 yarımtipə ayrılır:
- ↑Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2013.
- ↑Ruggiero M. A.,Gordon D. P.,Orrell T. M.,Bailly N.,Bourgoin T.,Brusca R. C.,Cavalier-Smith T.,Guiry M. D.,Kirk P. M.A Higher Level Classification of All Living Organisms (ing.). //PLOS ONE /PLOS ONE EditorsPLoS, 2015. Vol. 10, Iss. 4. P. e0119248. ISSN1932-6203doi:10.1371/JOURNAL.PONE.0119248PMID:25923521
- ↑Ağayev B. İ., Zeynalova Z. A. Onurğasızlar zoologiyası. Bakı: Təhsil, 2008, (568 s.) səh. 308–309
