ƏliMəhəmməddən sonraMədinəyə köçmüşdür. Orada ƏliMəhəmmədin qızıFatimə ilə ailə həyatı qurmuşdur.[9] Bundan sonra ƏliMədinədəMəhəmmədlə keçirdiyi 10 il ərzində, müharibələrdə rəhbər kimi iştirak etmiş, bildiriş və əmrləri çatdırmış, demək olar ki, bütün müharibələrdə iştirak edərək fəal rol oynamışdır. Əli 656-cı ildəOsman ibn Əffanın öldürülməsindən sonraMədinə məscidində xalq tərəfindən xəlifə seçilmişdir.[9][21][22] 661-ci ildə Kufə məscidində sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdür.[23][24][25][26]
İslam mədəniyyətində Əlinin özünəməxsus yeri vardır. Belə ki, oİslamda müdriklik, dürüstlük, igidlik, hörmət və s. rəmzidir. XüsusənTəsəvvüfdə Əlitəfsir,fiqh və dini fikir sahələrində ən yüksək şəxs hesab olunur və oMəhəmmədin nəslinin davamçısı kimi qəbul edilir.[23][27][28]
Əli bəzi dini şəxsiyyətlərləƏli kültünün mərkəzi şəxsiyyətini təşkil edir.[29] Şayiə mədəniyyətinə əsaslanan əsərlərdə Əli bilik, cəsarət, inam, dürüstlük, sədaqət, səxavət və mərhəmət ilə xüsusilə xatırlanır və batin sufi ənənələri üçün ən vacib mistik şəxsiyyətdir. Xüsusilə təfsir, fiqh və dini düşüncə sahəsindəki üstünlüyü tanınır.
Bəzi İslami, xüsusən şiə mənbələrində qeyd olur ki, Əli Məkkədə, Kəbədə dünyaya gəlmiş və 3 gün orada qalmışdır. 3 gündən sonra anası qucağında Əli ilə qırağa çıxmış, Məhəmməd körpə Əlini qucağına götürərək ona "ulu" mənasını verən Əli adını qoymuşdur.[16][31][32][33][34][35][36]Məhəmmədin Əlinin ailəsi ilə yaxın əlaqələri olmuşdur.Məhəmməd yetim qaldıqdan sonra babasıƏbdülmüttəlibin də ölməsindən sonra əmisi, Əlinin atasıƏbu Talib onu evinə aparmışdır. ƏliMəhəmməd vəXədicə binti Xüveylidin nikahından 2 və ya 3 il sonra doğulmuşdur.[37] Əli 5 və ya 6 yaşında olarkən Məkkədə iqtisadi çətinlik yarandı və buƏbu Talibin ailəsinə də təsir etmişdir.Məhəmməd də Əlini öz himayəsinə götürmüşdür.[16][18][38]
Bir ilMəkkədə aclıq üz vermişdi. Bu zamanMəhəmmədin əmisiƏbu Talib böyük bir ailəyə başçılıq edirdi. Onları çox çətinliklə dolandırırdı.MəhəmmədBəni-Haşim tayfasının varlılarından olan digər əmisiАbbasa təklif etdi ki,Əbu Talibin dolanışığına kömək etmək məqsədilə gedib hərəsi onun bir uşağını götürüb öz evində saxlasın. AbbasMəhəmmədin bu təklifi ilə razılaşdı. Beləliklə də Abbas CəfəriMəhəmməd isə Əlini öz öhdəsinə götürüb öz evlərinə apardılar. ƏliMəhəmmədpeyğəmbər seçilənədək onun evində qaldı.Məhəmmədpeyğəmbərliyə seçildikdən dərhal sonra Əli onu qəbul edib ona itaət etməyə başladı[39][40][41][42].
Bəzi rəvayətlərə görə Hira mağarasındaMəhəmmədə vəhy gələndə onunla görüşən yalnız Əli olmuşdur.[43][44][45]
3 il müddətindəMəhəmməd insanlarıİslama gizli dəvət etdi.Qurana əsasən[46] o ilk növbədə ailəsiBəni-Haşimi bir tədbirdəİslama dəvət etdi.Təbəri,İbn əl-Əsir, Əbülfida və s. kimi alimlərə görə dəvəti qəbul edən şəxs,Məhəmmədin yoldaşı, qardaşı, vəkili və xələfi olacaqdı. Əli bu zaman 13 və ya 14 yaşında olmuş və ilk o ayağa qalxaraq önə çıxmışdır.Məhəmməd dəvəti 3 dəfə təkrar etsə də bunu qəbul edən yalnız bir şəxs olmuşdur ki, o da Əli.Məhəmmədin dəvətinə bir tək və israrla Əlinin müsbət cavab verməsindən sonraMəhəmməd onu özünün qardaşı[47][48][12] elan etmiş və ona itaəti vacib buyurmuşdur. Dəvətdə Əli, onunatası və ailəsi yanaşıƏbu Ləhəbin də daxil olduğuMəhəmmədin əmiləri də iştiak edirmişlər. Və hadisələrin bu hissəsindəƏbu Ləhəb gülərək qardaşı, Əlinin atasıƏbu Talibə "hə indi sən öz oğluna beyət edəcəksən?" sualını vermişdir.[49][50][51] Bu hadisə tarixdə "Dəvət ayəsi" olaraq qalmışdır.Bəni-HaşimMəkkədə boykot altında olduğu zaman ƏliMəhəmmədə dəstək olmuşdur.
İbn İshaq və digər bəzi tarixçilərə görə Əliİslamı ilk qəbul edən kişidir, lakinTəbəri və digər bəzi tarixçilər isəİslamı qəbul edən ilk kişinin Zeyd ibn Haris və yaƏbu Bəkr olması haqqında bəzi ənənəvi rəvayətlər qeyd etmişdirlər[52]. Bəzi alimlər isə Əliniİslamı qəbul edərkən uşaq olduğuna görəİslamı qəbul edən ilkmüsəlman kişi kimi qəbul etmirlər.[53]
622-ci ildəMəhəmmədMəkkədənYəsribə (indikiMədinə)hicrət etmiş və həmin vaxt Əli Məhəmmədin yatağında yatmışdır.[16][18][54] Bu gecəLeylət əl-Məbit adlandırılmışdır. Bəzi hədislərə əsasən "İnsanların eləsi də vardır ki,Allahın razılığını qazanmaq yolunda (Allah rizası üçün) öz canını fəda edər." ayəsi məhz bu hadisəylə əlaqədar olaraq nazil olmuşdur.[55][56]
Əli sui-qəsdi dəf etsə dəMəkkədə qalıbMəhəmmədin təlimatlarına uyğun hərəkət etməyə başlamışdır. Əli həmçinin buradaMəhəmmədə əmanət edilmiş mal-dövlətləri mühafizə etmişdir. Əli daha sonra anası,Məhəmmədin qızıFatimə və iki qadınla birlikdəMədinəyə getmişdir.[17][18]
Əli 22 və ya 23 ilMədinədə yaşamışdır.MəhəmmədMədinədə səhabələrə arasında qardaşlıq yaradarkən məhz Əlini özünə qardaş seçmişdir.[17][18][57] 622–632-ci illərdə 10 il müddətində ƏliMəhəmmədə köməklik etmiş və onun əmrlərinə uyğun olaraq vali, ordu komandanı, elçi, bayraqdar olaraq faəl fəaliyyət göstərmişdir.[58][59]
ƏlininFatimədən 4 övladı olmuş, 1 övladı da daha dünyaya gəlməmişFatimənin bətnində ölmüşdür.Məhəmməd onların 2 oğlunu (Həsən vəHüseyn) öz övladı vəCənnət cavanlarının ağası adlandırmışdır.[63]
Əli vəFatimə əvvəl-əvvəl çox kasıb yaşamışdırlar. Ailə həyatı qurduqları bir neçə il ərzindəFatimə ev işlərini özü görmüşdür. Quyudan su daşımaqdan çiyinləri şişmiş, əl dəyirmanında qarğıdalı üyüdməkdən əlləri suluqlanmışdır.[64]Fatimə ev işlərində çox diqqətcil olmuş, xəmir düzəltmiş, çörək bişirmişdir. Əli də öz növbəsində evə yanacaq odun gətirmiş və ailəsini ərzaqla təmin etmişdir.[65]Xeybər döyüşündən qazanılan qənimətmüsəlmanlar arasında bölüşdürüldükdən sonra bir çox müsəlman ailələri kimi Əlinin ailəsinin də maddi vəziyyəti xeyli yaxşılaşmışdır. Vəziyyətləri yaxşılaşdıqdan sonraFatimə evə bəzi kənizlər almış, lakin onlarla ailə üzvü kimi rəftar etmişdir.[66]
ƏliMəhəmmədin sağlığında Təbuk döyüşündən başqa bütün döyüşlərdə iştirak etmişdir.[18] Bəzi döyüşlərdə sıravi bir döyüşçü kimi döyüşmüş, bəzilərində isə başçılıq etdiyi dəstəsiylə hücumlar təşkil etmişdir.
Əli ilk dəfəBədr döyüşündə iştirak etmişdir.Əməvilərin məşhur sərkərdələrindən Vəlid ibn Utbə başda olmaqla bir çox sərkərdə və əsgərləri məğlub etmişdir.İslami mənbələrə əsasən Əli döyüşdə 20–30, əksər mənbələrə əsasən 27 döyüşçü öldürmüşdür.[67][68]
610-cu ildənMəhəmmədəQuran nazil olmağa başlamışdır. Nazil olansurə vəayələri yazan vəhy katiblərindən biri də Əli olmuşdur. Bu zamanİslamƏrəbistan yarımadasında yayılmağa başlamışdır. Əli də yeni birİslami nizamın qurulmasında yardımçı olmuşdur. 628-ci ildəMəhəmmədin əmri ilə Məhəmmədlə Qüreyş qəbiləsi arasında bağlanan Hüdeybiyyə sülh müqaviləsini Əli yazmışdır. 630-cu ildəMəhəmmədin əmriləMəkkədəQuranınərəb politeistlərindən bəhs edənayələrini ictimaiyyət qarşısında oxumuşdur. 630-cu ildəMəkkənin fəthi zamanıMəhəmməd Əlidən fəthin qansız olacağı barədə zəmanət almışdır. ƏliMəscidül-Həramıİslamdan öncəki politeist dinlərin əlamətlərindən təmizləmək üçün orada olan və Bəni Aus, Bəni Xəzrəc, Təyy kimi politeist tayfalara məxusus olantanrıbütlərini sındırmışdır. 1 il sonra Əliİslamı təbliğ etmək üçünMəhəmməd tərəfindənYəmənə göndərilmişdir.[16][17]
Məhəmməd M. 631/H. Q. 10-cu ildə bir neçə nəfəri İslamı yaymaq və təbliğ etmək üçünYəməninNəcran məntəqəsin göndərir. Nəcran məntəqəsininxristianları da Məhəmmədlə danışıq aparmaq üçün Mədinəyə bir nümayəndə heyəti göndərirlər. Xristianlar"biz şəkdəyik, şübhə edirik." deyirlər. Sonra Məhəmməd Ali-İmran surəsinin 61-ci ayəsinin nazil olduğunu bildirir. Ayədən sonra Məhəmməd xristianlara onlarla qarşlılqlımübahilə edilməsini təklif edir. Xristianlar Məhəmməddən gedib rəhbərləri ilə məsləhətləşmələri üçün bir az vaxt və möhlət istəyirlər. Rəhbərləri onlara"Siz bu təklifi qəbul edin. Əgər Məhəmmədin qarğış etməyə hay-küylə, təm-təraqlı və çoxlu adamla gəldiyini görsəniz, əsla nigaran olmayın və bilin ki, çox da mühüm məsələ yoxdur, amma əgər az saylı adamla gəlsə, mübahilə fikrindən dönün və onunla saziş bağlayın." şəklində təlimat verirlər. Ayəyə əsasənmübahilə günü tərəflər, yəni müsəlman və xristianlar mübahiləyə öz oğlanlarını, qadınlarını və nəfslərini gətirməli idilər. Mübahilə günü Müsəlmanlar tərəfdən mübahiləyə gedən, Məhəmməd özü ilə qızı Fatiməni, əmisi oğlu və yeznəsi Əlini, nəvələriHəsən vəHüseyni gətirir. Xristianlar mübahilədən imtina edir və nəticədə mübahilə baş vermir. Tərəflər arasında saziş bağlanır. Sazişə əsasən xristianlar müsəlmanlara hər biri 40dirhəm qiymətində olan 2000 hillən verməli idilər.[73][74][75][76][77][78][79][80][81][82][83][84][85][86][87][88]
– Möminlərə, onların özlərindən daha layiqi kimdir? Dedilər:Allah vəPeyğəmbəri daha yaxşı bilir! –Allah mənim mövlamdır, mən də möminlərin mövlasıyam – onlara özlərindən daha üstün və daha layiqəm! Ey camaat, mən kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır.[90][91][92]
Şiələr iddia edirlər ki, bu hadisəMəhəmmədin xələfi olaraq Əlini seçməsi üçün əsasdır.Sünnilər isə tam əksinə bu hadisədəMəhəmmədin Əli ilə olan mənəvi yaxınlığını bildirdiyini və qardaş olmalarını ifadə etdiyini iddia edirlər.[93][94][95] Bir çoxsufilər də belə hesab edirlər ki, ƏliMəhəmmədin mənəvi hakimiyyətinin varisidir.[16][96] Bu hədisin əsasında sonradanşiələr ƏlininƏbu Bəkr vəÖmərdən üstün olduğunu iddia etmişdirlər.[97]
Ömrünün sonuna kimi bir çox ərəb qəbilə və tayfalarını vahid müsəlman dövlətində birləşdirən Məhəmməd 632-ci ildə vəfat etmişdir. Bundan sonra Məhəmmədin xələfi kimi kimin müsəlman icmasına rəhbərlik edəcəyi mübahisələrə səbəb olmuşdur.[98] Bu zaman Əli ailəsi ilə Məhəmmədin meyidini yumaq və onun dəfni ilə məşğul olmuşdur. Bu zaman bir qrup müsəlmanlar Səqifədə toplaşaraq Məhəmmədin canişini kimi onun səhabələrindən Əbu Bəkrin namizədliyini irəli sürmüşdür. Məclisdə Əbu Bəkrin Məhəmmədin birinci xəlifəsi olaraq müsəlman cəmiyyətinin rəhbəri seçildiyi elan edilmişdir. Məhəmmədin səhabələrindn bir qismi Məhəmmədin Əlini özündən sonra xələfi təyin olunduğu iddiası ilə bu seçkinin nəticələrini tanımamışdır.[20][99][100]
Daha sonra Fatimə və Əli xilafət məsələsində səhabələrdən kömək istəyərkən onlar belə cavab verdilər: "Ey Allah Rəsulunun qızı! Biz Əbu Bəkrə beyət etmişik. Əgər Əli daha öncə gəlsəydi, əlbəttə ki, onu tərk etməzdik." Əli dedi: "Bizə yaraşar ki, Peyğəmbərin dəfnindən əvvəl xilafət üstündə mübahisə edək?"[101][102]
Əlinin həyatının digər bir hissəsi 632-ci il Məhəmmədin ölümündən, 656-cı il 3-cü xəlifə Osmanın sui-qəsdinə qədərdir ki[17], bu müddət ərzində Əli nə bir döyüşdə və ya fəthdə iştirak etmiş nə də rəhbər vəzifələrdə işləmişdir. Xüsusilə həyat yoldaşı Fatimeyi-Zəhranın ölümündən sonra bütün siyasi işlərdən uzaqlaşmışdır. Bu müddət ərzində ailəsinə baxmaq üçün əkinçiliklə məşğul olmuşdur. Əli Mədinə yaxınlarında bir çox quyu qazırmış, bağça saldırmış və onları insanların ixtiyarına vermişdir. Bu quyular hal-hazırda daƏbar Əli (Əli quyusu) olaraq bilinir.
Əli Məhəmmədin ölümündən 6 ay sonra kamil bir Quran olan müshəf[103] hazırlamışdır. Nüsxə dəvə ilə Mədinədə yaşayan digər əhaliyə göstərmək üçün hazırlanmışdır. Bu Müshəfin surə sıralaması sonradan Osmanın vaxrtında hazırlanan Quran nüsxəsindəki surə sıralamasından fərqlənmişdir. Kitab əhaliyə göstərildikdən sonra onların bir qismi tərəfindən qəbul edilməmişdir. Buna baxmayaraq Əli öz müshəfi üçün mübarizə aparmışdır.[104][105][106]
Şiə mənbələrində hadisə belə nəql olunmuşdur: Məhəmməd Fədəyi dəvəli və atlı suvarilər olmadan (müharibəsiz) ələ keçirdikdən sonra Allah İsra surəsinin 26-cı ayəsini (Qohum-əqrəbaya haqqını ver.) nazil etmişdir. Məhəmməd bu ayəylə kimin nəzərdə tutulduğunu anlamadığına görə Cəbrailə müraciət etmiş, Cəbrail Allahdan soruşmuş, Allah da "Fədəyi Fatiməyə ver." demişdir. Məhəmməd də bundan sonra Fatiməni çağırmış və ona "Ey Fatimə! Allah mənə, Fədəyi sənə verməyimi əmr etdi." demiş, Fatimə də "Allahın və sənin bu hədiyyəni qəbul etdim." demişdir.[107][108][109] Məhəmməd sağ olduğu zaman Fədəyi Fatimənin vəkilləri idarə etmişdir. Məhəmməd öldükdən və Əbu Bəkr hakimiyyətə gəldikdən sonra isə Əbu Bəkr Fatimənin vəkillərini oradan çıxartmışdır. Bundan sonra Fatimə, Əbu Bəkrin yanına gəlmiş və Fədəyin təkrar özünə verilməsini istəmişdir. Əbu Bəkir ona "Mənə qaradərili birini gətir, buranın sənə verildiyinə şahidlik etsin." demişdir. Fatimə də Əli və Ümmü Əyməni gətirmiş, onlar da Fatimə lehinə şahidlik etmişdirlər. Bu səbəbdən Əbu Bəkr, Fatiməyə aid olan Fədəyə girməkdən imtina etməsinə ona dair bir yazı vermişdir. Fatimə Əbu Bəkrin yanından çıxdıqdan sonra yolda Ömərlə qarşılaşmış, Ömər "Əlindəki bu yazı nədir ey Məhəmmədin qızı?" deyə soruşmuş, Fatimə də "Əbu Bəkrin mənim üçün yazdığı bir yazıdır." cavabını vermişdir. Bundan sonra Ömər "Mənə göstər." demiş Fatimə isə göstərməmiş, bunun üstündən Ömər yazını əlindən çəkib almış və yazılanları oxumuş, sonra da üzərinə yağlı su töküb, silmiş və cırıb atmışdır. Fatiməyə də "Buranı sənin atan, atlı və dəvəli süvarilərlə zəbt etməmişdir. Çıxar artıq bu köləlik bağlarını boyunlarımızdan." demişdir.[110][111][112]
Sünni mənbələrində isə hadisə belə nəql olunmuşdur: Qohum-əqrəbaya haqqını ver (İsra, 26) ayəsi nazil olduqan sonra Məhəmməd Fədəyi Fatiməyə vermişdir.[113][114] Əbu Bəkr xəlifə seçildikdən sonra, Fədəyi Fatimədən almışdır.[115][116][117] Fatimə Əbu Bəkrə "Rəsulullah (s) Fədəyi mənə vermişdir." demiş, Əbu Bəkr isə cavabında "peyğəmbərlər özlərindən sonra miras qoymurlar, qoyduqkarı yalnız sədəqədir.[116][117] Bu mövzuda bir dəlilin varmı?" deyə soruşmuşdur. Bu səbəbdən Əli Fatimənin sözünə şahidlik etmişdir. Daha sonra Ümmü Əymən Əbu Bəkr və Ömərə "mənim Cənnət əhli olduğuma şahidlik edə bilərsinizmi?" deyə soruşmuş, onlar da "bəli." cavabını vermişdir. Ümmü Əymən də ardınca "mən də şahidlik edirəm ki, Nəbi (s) Fədəyi Fatiməyə (s.ə) vermişdir" demişdir.[116][117][118] Əbu Bəkir dəcavabında "Mən bir kişilə bir qadının şahidliyini qəbul etmirəm. Ya iki kişi, ya da bir kişi və iki qadın şahid göstərəcəksən." demişdir.[119] Bu hadisələrdən sonra Fatimə Əbu Bəkrə qəzəblənmiş və ölənə qədər onu danışdırmamışdır.[115][116][117][120]
Şiə mənbələrinə əsasən Əli Əbu Bəkrin xilafəti zamanı onun arxasında dayanıb (ona iqtida edib) namaz qılmazmış.[121][122]
Osman ibn Əffan hakimiyyəti zamanı öz tayfası olan Bəni-Üməyyə (Bəni-Əbdüşşəms) tayfasından bəzi şəxsləri müxtəlif vəzifələrə təyin etdi. Əbuzər Ğiffari, Abdullah ibn Məsud, Əmmar Yasir və b. səhabə və tabeinlər Osmanın bu hərəkətlərinə görə onu comərdlikdə ittiham etmiş və xalq arasında ona qarşı bəzi etirazlar baş qaldırmışdır. Xilafətin əksər ərazilərində narazılıq və müqavimət 650–651-ci illərdə olmuşdur.[123] Osmanın müxtəlif ərazilərə təyin etdiyi valilər, xüsusilə müşaviri və yeznəsi Mərvan ibn Həkəmin təyinatı ona qarşı olan narazılıqları daha da artırmışdır.[124] Narazı qruplar Osmandan vəzifəyə təyin etdiyi şəxsləri vəzifədən azad etməsini və qohumbazlıq etməməsini ondan tələb etmişdirlər.[125]
Bəzi şiə[126][127] və sünni mənbələrində[128] Osmanın evinin mühasirədə olduğu zaman Əlinin ona məsləhət verib, köməkçi olduğu yazılsa da digər bəzi İslami mənbələr və İslam alimləri bu məlumatların zəif olduğu fikrini irəli sürür.[129][130][131]
Hicri 36/656-cı il, Bişapurda Əli xilafəti dövründə zərb edilmiş sikkə. Sasani hökmdarıII. Xosrovu təqlid edən büst, Ay-ulduz,Bəsmələ,Zərdüşti atəşi. Bir çox, əvvəlcə problem olmayan relyef və şəkillər[132], üləma təfsirləri ilə günah, digər inancları təmsil edən simvollar isə küfr hesab edilərək ictimai həyatdan tamamilə kənarlaşdırılır.[133] (Revizionist məktəbə görə, bu gün İslamın yayılması adlandırılan genişlənmənin dini deyil,dünyəvi ərəb ekspansiyası olduğuna dair sübutlardan.[134])
Əli 656–661-ci illər arasında, İslam tarixinin ən çaxnaşmalı dövründə xəlifə olmuşur. Bu dövr həmçinin İlk Fitnə ilə də üst-üstə düşmüşdü.
Osmanın öldürülməsi o demək idi ki, üsyançılar yeni xəlifə seçməlidirlər. Bu, çox çətinliklərlə üzləşdi, belə ki, üsyançılar bir neçə qrupdan ibarət idilər: Mühacirlər, Ənsar, Misirlilər, Kufəlilər və Bəsrəlilər. Xəlifəlik üçün 3 namizəd var idi: Əli, Təlhə və Zübeyr. Üsyançılar ilk Əlinin yanına gəldilər və təklif etdilər ki, xəlifə olmağı qəbul etsin. Muhəmmədin səhabələrindən bəziləri bu təklifi qəbul etmək üçün Əlini razı salmağa çalışdılar, lakin o təklifi qəbul etmədi və 1-ci şəxs olmaq əvəzinə məsləhətçi ola biləcəyini bildirdi.
Təlhə, Zübeyr və digər səhabələr də xəlifəlik təkliflərinə mənfi cavab verdilər. Beləliklə, üsyançılar Mədinə əhalisinə xəbərdarlıq etdilər ki, 1 gün ərzində xəlifə seçsinlər, əks təqdirdə ciddi təbbirlər görəcəklər. Bu çıxılmaz vəziyyəti yoluna qoymaq üçün müsəlmanlar 18 iyun 656-cı il tarixdə xəlifə seçmək üçün Peyğəmbər məscidində toplandılar. Əli əvvəlcə təklifi sadəcə olaraq ona görə qəbul etmədi ki, onun ən güclü tərəfdarları üsyançılar idi. Ancaq Mədinə əhalisi ilə birlikdə Muhəmmədin bəzi görkəmli səhabələri də təkid etdikdən sonra sonunda razılaşdı. Əbu Mixnəfin rəvayətinə görə, Əliyə ilk beyət edən məşhur səhabə Təlhə idi, lakin digər rəvayətlər əksini iddia edir ki, onlar beyət etməyə məcbur edildilər. Həmçinin, bir müddət sonra Təlhə və Zübeyr könülsüz olaraq beyət etdiklərini iddia etdilər. Buna baxmayaraq, Əli onların iddialarını rədd etdi və israrl bildirdi ki, onlar könüllü şəkildə onu xəlifə kimi tanıyıblar. (yaxud, onlar könüllü çəkildə beyət ediblər). Vilfred Meydlanq hesab edir ki, güc insanları beyətə məcbur etməmiş və onlar məsciddə hər kəsin gözü qarşısında beyət etmişdilər.
Mədinə əhalisinin böyük əksəriyyəti və üsyançıların çox hissəsi beyət etsələr də, bəzi mühüm şəxslər yaxud qəbilələr beyət etmədilər. Əməvilər, Osmanın qohumları ya Levanta (məşriqə) qaçdılar, ya da evlərində oturdular. Daha sonra isə Əlinin xilafətinin qanuniliyinə etiraz etdilər. Səd ibn Əbi Vəqqas orada yox idi, Abdullah İbn Ömər isə beyət etməkdən çəkindi, lakin hər ikisi ona qarşı çıxmayacaqlarına dair Əlini inandırdılar.
İslamın birinci imamı Əli ibn Əbu Talib 26 yanvar 661-ci ildə Əbdürrəhman ibn Mülcəm əl-Muradi tərəfindən indiki İraqın Kufə şəhərində, Böyük Kufə Məscidində ibadət edərkən (Namaz qılarkən) zəhərli qılınc vasitəsilə yaralanmışdır . Bilinən mənbəələrə görə İmam ƏliAldığı yaradan 2 gün sonra Şəhadətə yüksəlmişdir . Əlinin cəsədi oğulları – Həsən, Hüseyn, Məhəmməd ibn əl-Hənəfiyyə və qardaşı oğlu Abdulla ibn Cəfər tərəfindən yuyulmuşdur. Onlar Übeydulla ibn Abbas ilə birlikdə Əlini gizlin şəkildə dəfn etdilər. Çünki, onlar qorxurdular ki, Əlinin cəsədi öz qəbrindən "çıxarılacaq və təhqir olunacaq". Bəzi mənbələrdə qeyd olunur ki, Əli indiki İraqın Nəcəf şəhərindəki İmam Əli məscidində dəfn olunub. Buna baxmayaraq, başqa mənbələr, əsasən əfqanlar iddia edirlər ki, Əli Əfqanıstanın Məzari-Şərif şəhərindəki Göy məsciddə dəfn olunmuşdur. Əlinin ölüm müsəlmanlar tərəfindən hər il yad edilir.
İmam Əlinin Şəhidliyi — Şəkil çəkmək Yousef Abdinejad
Əlinin ölümündən sonra Kufə müsəlmanları münaqişəsiz onun böyük oğlu Həsənə tabe olacaqlarını əhd etdilər. Belə ki, Əli dəfələrlə bildirmişdi ki, ancaq Məhəmmədin Əhli-Beyti müsəlman cəmiyyətini idarə etmək hüququna malikdir. Bu zaman İslam Dövlətinin ən böyük komandiri MuaviyəMisir və Levantı tutmuş, özünüxəlifə elan etmiş və Həsənin xəlifəliyinin yerləşdiyi İraqa yürüş etmişdir.[135]
Ordu ona qarşıüsyan qaldırana qədər Muaviyə Həsənin komandirlərini tədricən çox miqdarda pulla və ya yalan vədlərlə devirirdi. Nəhayət,Həsən Muaviyəyə xilafəti təslim etmək və onunla sülh bağlamağa məcbur olmuşdur. Bu yolla Muaviyə İslam xəlifəliyini ələ keçirmiş və hər mümkün yolla Əlinin ailəsini və onun şiələrini təzyiq altında saxlamağa çalışmış və Muaviyənin əmrilə Əli hər xütbədən əvvəl minbərlərdən lənətlənməyə başlanmışdır. Əlinin lənətlənməsiÖmər ibn Əbdüləziz tərəfindən ləğv olunana qədər 60 il müddətində davam etmişdir. Muaviyə həmçinin mərkəzləşdirilmiş dövlət olan Əməvilər xilafətini yaratmışdır.[24][136][137][138]
Əli dövründə şiə münasibətləri Məhəmməddən sonra ən əhəmiyyətli fiqur olmuşdur. Onlara görəMəhəmməd öz sağlığında dəfələrlə bildirmişdir ki, Əli onun ölümündən sonra müsəlmanların başçısı olacaqdır. Buşiələr tərəfindən rəvayət olunan bir çox hədisdə dəstəklənir: Qədir-Xum hədisi,Səqaleyn hədisi, Qələm və kağız hədisi, Ali-Aba hədisi, Məkan hədisi, Xəbərdarlıq hədisi, On iki xəlifə hədisi.
Əlinin qeyrəti və xeyirxahlığı heç vaxt öz dinindən dönmüş insanlar tərəfindən qabaqlanmamışdır. O, müqəddəsi, əsgəri, şairi birləşdirmişdir; onun müdrikliyi hələ də onun mənəvi və dini kəlamlarında nəfəs almaqdadır; və qılınc və ya dil döyüşündə hər rəqibi onun fəsahəti və şücaəti üzündən məyus olurdu. Onun vəzifəsinin ilk saatından onun dəfnetmə mərasiminə qədər lider heç vaxt səxavətli dostu tərəfindən tərk edilməmişdir.[139]
O, alicənab Qureyş nəslinin ən alicənab nümayəndəsi idi. O ərəblər tərəfindən vacib olan 3 böyük keyfiyyətə sahib idi: cəsarət, fəsahət və əliaçıqlıq. O, Aslan tanrısının peyğəmbər adından qorxmaz ruh qazanmışdır; onun fəsahəti haqqında misallar hələ də bəzi ayələrdə və ərəblər arasındakı bəzi hekayələrdə saxlanmışdır; onun comərdliyi isə özünü hər cümə günü digər insanların iştirakı zamanı büruzə verirdi; kəraməti haqqında hər misalda təkrarlayırıq.
Əlinin həyatından bəhs edən ən qədim mənbələr hədislər, eləcə də bəzi İslam mənbələridir. Orta əsr mənbələrinə isə sünni və şiələrin əsərləri, xristianların, hindlilərin və digər qeyri-müsəlmanların yazıları və bəzi qərb alimlərinin işləri aiddir.
"Hz. Əmirəlmöminin Əli (ə.s.) Rəcəb ayının on üçündə Ammulfil ilinin otuzunda Məkkədə Beytullahın içində dünyaya gəldi. Nə Əlidən əvvəl, nə də ondan sonra kimsə o mübarək məkanda dünyaya gəlmə səadətinə nail olmamışdır. Hz. Əlinin (ə.s.) Kəbədə dünyaya gəlişi bir fəzilət və şərəfdir ki, uca Allah bunu sadəcə o həzrətə məxsus qılmışdır.
Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Nöman Əkbəri əl-Bağdadi, "əl-İrşad Fi Marifəti Hucəcillahi Aləl İbad", c. 1, səh. 5, Təhqiq: Müəssəsətu Əhli-beyt (ə.s) Li Təhqiqi’t-Turas, Darul Müfid Lit-tibaəti Vən-Nəşru və Tavzii:Beyrut, İkinci nəşr,H. Q. 1414,M. 1993
"Onun (Radiyallahu anh) mənqıbələrindən biri də doğumunun Kəbənin içində baş verməsidir."
Mühəddis Hind Şah Vəliyullah Dəhləvi, "İzalətul Xifa An Xilafətil Xüləfa", c. 4, Bab: Əmma Mə’suru Əmirilmöminin və İmamu Əşcaiin Əsedullahil Qalib Əli ibn Əbu Talib (Radiyallahun Ənh) Tashih ve Müracaat: Seyyid Cəmaluddin Hərəvi
"Rəvayət edilmişdir ki, Fatimə binti Əsəd (s.ə.) hamilə halı ilə Beytullahı təvaf edirdi. Doğum sancısı vücudunu sardı, bu zaman Kəbənin divarı yarıldı və Fatimə binti Əsəd içəri daxil olub Hz. Əlini (ə.s.) orada dünyaya gətirdi."
"Fatimə binti Əsədin Əmirəlmöminin Əlini (Kərəmullahu vəchəh) Kəbənin içində dünyaya gətirdiyi mövzusunda təvatür həddində hədislər rəvayət edilmişdir."
Məhəmməd ibn Əbu Abdullah əl-Hakim ən-Nişapuri, "əl-Müstədrəku aləs-Səhiheyn", c. 3, səh. 550, Təhqiq: Mustafa Abdülqadir Əta, Darul Kutubil Elmiyyə,Beyrut, Birinci nəşr,H. Q. 1411/M. 1990
↑Robert G. Hoyland:In God's Path. The Arab Conquests and the Creation of an Islamic Empire [tr:Allah'ın Yolunda. Arap Fetihleri ve İslam İmparatorluğunun Yaratılışı] (2015)
Ashraf, Shahid,Encyclopedia of Holy Prophet and Companions, Anmol Publications PVT. LTD., 2005,ISBN978-81-261-1940-0
Kelen, Betty,Muhammad: The Messenger of God, Taylor Production, 2001,ISBN978-0-929093-12-3
Chirri, Mohammad,The Brother of the Prophet Mohammad, Islamic Center of America, Detroit, Michigan. Alibris, 1982,ISBN978-0-942778-00-7
Corbin, Henry,History of Islamic Philosophy, London: Kegan Paul International in association with Islamic Publications for The Institute of Ismaili Studies, 1993 [1964],ISBN978-0-7103-0416-2 Translated by Liadain Sherrard, Philip Sherrard.
Dakake, Maria Massi,The Charismatic Community: Shi'ite Identity in Early Islam, SUNY Press, 2008,ISBN978-0-7914-7033-6
Redha, Mohammad,Imam Ali Ibn Abi Taleb (Imam Ali the Fourth Caliph, 1/1 Volume), Dar Al Kotob Al ilmiyah, 1999,ISBN978-2-7451-2532-3
Robinson, Chase F.,Islamic Historiography, Cambridge University Press, 2003,ISBN978-0-521-62936-2
Shaban, Muḥammad ʻAbd al-Ḥayy,Islamic History, Cambridge University Press, 1971,ISBN978-0-521-29131-6
Shah-Kazemi, Reza,Justice and Remembrance: Introducing the Spirituality of Imam Ali, I.B.Tauris, 2007,ISBN978-1-84511-526-5
Stearns, Peter N.; Langer, William Leonard,The Encyclopedia of World History: Ancient, Medieval, and Modern, Houghton Mifflin Books, 2001,ISBN978-0-395-65237-4
Abdul Rauf, Muhammad; Seyyed Hossein Nasr,Imam 'Ali ibn Abi Talib: The First Intellectual Muslim Thinker, Al Saadawi Publications, 1996,ISBN978-1-881963-49-3
Kattani, Sulayman,Imam 'Ali: Source of Light, Wisdom and Might, translation by I.K.A. Howard, Muhammadi Trust of Great Britain and Northern Ireland, 1983,ISBN978-0-9506986-6-3
Lakhani, M. Ali.;Reza Shah-Kazemi; Leonard Lewisohn,The Sacred Foundations of Justice in Islam: The Teachings of Ali Ibn Abi Talib, Contributor Dr Seyyed Hossein Nasr, World Wisdom, Inc, 2007,ISBN978-1-933316-26-0
Ensiklopediyalar
Shah-Kazemi, Reza, Ali ibn Abi Talib, in Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God (2 vols.), Edited by C. Fitzpatrick and A. Walker, Santa Barbara, ABC-CLIO, 2014.ISBN 1-61069-177-6
_in_honor_of_Imam_%2527Ali.jpg)
