İstanbul (köhnə Azərbaycandilli mənbələrdəİstambul[6]) —Türkiyənin iqtisadi, mədəni və tarixi mərkəzini təşkil edən ən böyük şəhəri və ölkənin 81ilindən biridir.[7][8][9]İstanbul ilinin mərkəzidir. İqtisadi böyüklüyünə görədünyada 34-cü, əhalisinə görəAvropada birinci, dünyada isə altıncı sırada yer alır.[10][11]
İstanbulTürkiyənin şimal-qərbində,Mərmərə dənizi vəBosfor sahili boyunca salınmış şəhərdir. Qitələrarası şəhər olan İstanbulun Avropa hissəsinəAvrupa yakası,Asiyadakı hissəsinə isəAnadolu Yakası deyilir. Üç tərəfi su sahəsi —Mərmərə dənizi,Bosfor vəHaliç ilə əhatə olunmuş yarımada üzərində qurulan İstanbulun qərb sərhədiKonstantinopol qala divarlarını meydana gətirir. Şəhərin böyümə və inkişafı prosesində qala divarlarının sərhədləri 4 dəfə qərbə daşınmışdır. Şəhər 39ilçədən ibarətdir.[12]Böyükşəhər bələdiyyəsi ilə birlikdə 40 bələdiyyəyə malikdir.
Son illərdə ard-arda meydana çıxanarxeoloji tapıntılar bəşəriyyət tarixində mühüm rol oynayır.Yarımburqaz mağarasında tapılan daş alətlərlə,ibtidai insan izlərinin 400.000 il əvvələ söykəndiyi ortaya çıxmışdır.[15][16][17][18] Bu arxeoloji tapıntılar təkcə İstanbul deyil, bütünMərmərə regionunun ən qədim insan izləridir. Şəhərin Asiya hissəsində ilk məskunlaşma mərkəzləriKalkedon,Avropa hissəsində isəBizantion olmuşdur. Müstəqillik dövründən öncə də əsarəti altında olduğu bütün dövlətlərin paytaxt rolunu oynayan bu şəhər, 13 oktyabr 1923-cü ildə paytaxtınAnkaraya köçürülməsi ilə bu statusunu itirmişdir. Buna baxmayaraq, İstanbul hal-hazırda da ölkəninticarət,sənaye,nəqliyyat,turizm,təhsil,mədəniyyət vəincəsənət mərkəzi olaraq qalmağa davam edir.[19]
Qara dəniz iləMərmərə dənizi birləşdirən,Asiya iləAvropanı ayıranBosfora ev sahibliyi edən İstanbul şəhərinin geosiyasi əhəmiyyəti olduqca yüksəkdir.[20] Hal-hazırda şəhərin bütün limanları akiv olaraq istifadə edilir. Bu xüsusiyyətinə görə, uzun müddətli dominantlıq mübahisələri məhz bu bölgənin ərazisində baş vermişdir. Əsas çaylarıRiva,Kağıthanə vəƏlibəydir.[21] Şəhər torpaqları hamardır, ən yüksək nöqtəsi isəKartal ilçəsindəkiAydos təpəsidir. Şəhərdəki başlıca təbii göllərBöyükçəkməcə,Kiçikçəkməcə vəDurusudur.[21] Hava temperaturu və yağıntı miqdarı qeyri-sabitdir.[21]
Şəhərin ilk adı Vizantiya olmuşdur.[22] Bu ad ilk dəfəMeqara kolonistləri tərəfindən verilib. İstanbul adına tarixdə ilk dəfəX əsrdəərəb, sonradan türk mənbələrində rast gəlinmişdir. Adın xüsusi ad olanBizasdan yarandığı düşünülür.[22] QədimYunan ənənəsi bu adınyunan kolonistlərin əfsanəvi kralına aid olmasını istinad edir. Müasir alimlərin fərziyyələrinə əsasənBizas adınınFrakiya vəİliriya adları ilə əlaqəli olduğu düşünülür.I Konstantin 330-cu ildə İstanbuluŞərqi Roma İmperiyasının paytaxtı təyin etmişdir. Bu dövrdə, şəhərdəNova Roma adı yayılmağa çalışılmışdır.[22] Lakin sonralar bu ad geniş istifadə edilməmişdi. Respublika dövrünədək, şəhər üçün ən geniş yayılmış adKonstantinopol olmuşdur.Konstantiniyyə vəİstanbul isəOsmanlı İmperiyası hakimiyyəti dövründə şəhərə verilmiş adlar olmuşdur. Osmanlı dövründə (XV əsrin ortalarından etibarən) şəhərə müraciət etmək üçünKonstantinopol adının istifadəsi tarixi cəhətdən yanlış olmasa da,türklər tərəfindən yanlış qəbul edilir.XIX əsrdə şəhər əcnəbilər və ya türklər tərəfindən istifadə olunan digər adları əldə etmişdi.Konstantinopolis avropalılar,İstanbul isə türklər tərəfindən istifadə olunurdu. Respublika dövrü başladıqdan sonra isə şəhərin rəsmi adıİstanbul olaraq qaldı.
1930-cu ilədək beynəlxalq sənədlərdə şəhərin rəsmi adıKonstantinopol kimi qeyd edilirdi. İstanbulun da qədim adları sayılan, "Konstantinopol — Yeni Roma və Ümumdünya patriarxı Müqəddəs Arxiyepiskopu"nun rəsmi titulunda saxlananYeni Roma və yaİkinci Roma 330-cu ilə qədər istifadədə olanBizans mənşəli adlardır.[23][24] 1923-cü ildəBöyük Millət Məclisi beynəlxalq səviyyədə tanındıqdan sonraTürkiyə Cümhuriyyətinin əsası quruldu, və həmin ilin 13 oktyabrındaTürkiyənin paytaxtıAnkara şəhəri elan edildi. 28 mart 1930-cu ildə isə Türkiyədə bütün sənədlərdəİstanbul yazılması barədə qərar qəbul edildi. İstanbul şəhəri dünyanın ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir.XV əsrədəkBizansın paytaxtı olmuş bu şəhərin siması islam-türk mədəniyyətinin verdiyi töhfələrlə daha da gözəlləşmişdir.
İstanbul şəhərinin tarixi olduqca qədimdir və bir çox tarixi mərhələlərdən keçmişdir. Belə ki, bu ərazinin ilk məskunlaşma tarixi kimi 300 min, şəhər kimi 3 min, paytaxt kimi isə 1600 ilə qədər yaşı vardır.
İstanbulAvropa vəAsiya qitələrinin kəsişdiyi nöqtədə yerləşən şəhərdir.[26] Şəhər tarix boyu fərqli sivilizasiya və mədəniyyətlərə ev sahibliyi etmiş, əsrlər boyu müxtəlifdin,dil vəirqdən insanların birlikdə yaşadığı şəhərlərdən biri olmuşdur. Hər sahədə mərkəz olmağı və dünya trendlərində daim iqtidarda qalmağı bacaran dünyadakı nadir məskunlaşma yerlərindən biri olan İstanbul keçmişdən günümüzə qədər dünyanın paytaxtıdır.[27]
Şəhər, 8500 il liman, 3000 il şəhər və 1600 il paytaxt rolunu oynamış,Avropa vəAsiya qitələrini birləşdirən şəhər olaraq tarixə keçmişdir. İstanbul tarixi beş əsas dövrə bölünür: 1.Eramızdan əvvəlki dövr, 2.Quruluş və Bizans dövrü, 3.Konstantinopolis dövrü, 4.Konstantiniyyə dövrü və sonuncu olan 5.müasir İstanbul dövrü.
İstanbul şəhərinin tarixi üç yüz min əvvələ qədər uzanmaqdadır.Kiçikçəkməcə gölü sahilində tapılan,Yarımburqaz mağarasında gedən qazıntı işlərində ibtidai insanın ilk izləri tapılmışdır.[28] Neolit dövründə, ağıllı insanların bu göl ətrafında yaşadığı düşünülür. Müxtəlif dövrlərdə aparılan qazıntılar zamanıOrta Paleolit dövrünə aid əmək alətləri aşkar edilmişdir.[29]
Bu dövr 324–1453-cü illəri əhatə etmiş,I Konstantinin şəhəri ələ keçirməsi ilə başlamışdır.Roma İmperiyasının paytaxtı olduqdan sonra şəhər, ŞərqiRoma imperiyasının da mərkəzinə çevrilmişdir.Bizans İmperiyası dövründə Romalı əhalinin köçürülməsi ilə əhalinin sayı xeyli artmışdır. Bu dövrdə şəhər yeni bir memarlıq üslubu ilə genişlənmişdir. 100 min nəfərlik hippodroma (Sultanəhməd Meydanı) limanlar və su obyektləri inşa edilmişdir.
Ayasofya, Bizans dövrünün ən əhəmiyyətli əsərlərindən biri, 2006
Konstantinopol dövründə şəhərəNova Roma adı verilsə də, 11 may 330-cu ildə şəhərKonstantinopol adını aldı. 360-cı ildə dünyanın ən böyük kilsəsi olanAya Sofyanı inşa etdirənKonstantinin şərəfinə adlandırıldı. HəmçininKonstantin Roma imperiyasının dininixristianlığa dəyişmiş və xristinalığı yaymışdır. Bu hadisədən sonrapaqanizm dini Romanın qərbində azalmağa başlamışdır. Bizansın İmperiya dövrününI Feodosinin ölümündən başlamasına baxmayaraq, Konstantinin xristian dinini yaymasına hörmət olaraq, imperator adlandırılmışdır.
Bizans İmperiyası dövründə olduqca strateji rola sahib olan şəhərAvropa vəAsiya arasında yerləşən mühüm qapı rolunu oynamışdır. Şəhər həm də ticarət, mədəniyyət və diplomatik əlaqələrin mərkəzi olmuşdur. Bu dövrdə şəhərin adıPoli olmuşdur.[35]
476-cı ildəQərbi Roma İmperiyasının dağılmasından sonra,Qərbi Roma İmperiyasında məskunlaşmışromalıların əksəriyyəti buraya köçmüş və İstanbul Bizans İmperiyasının paytaxtı olmuşdur. 543-cü ildə yayılan epidemiya əhalinin yarıdan çoxunun ölümünə səbəb olmuşdur. Şəhər İmperatorI Yustinian dövründə yenidən əvvəlki qüdrətini qazanmışdır.
700-cü illərdə şəhər,Sasanilər vəAvarlar, 800-cü illərdəbolqarlar vəərəblər, 900-cü illərdəruslar və yenidənbolqarlar tərəfindən hücuma məruz qalmışdır. Ancaq hücumlar arasında ən dağıdıcısı 1204-cü ildəSəlib yürüşləri zamanı baş vermişdir. 4-cü Səlib yürüşü zamanı 1204-cü ildə ələ keçirilən şəhər talan edildi. Sakinlərin əksəriyyəti şəhərdən qaçmış, şəhər yoxsulluq və dağıntıların olduğu bir bölgəyə çevrilmişdir.[36]
Bu dövr 1453–1923-cü illəri əhatə etmişdir. 29 may 1453-cü ildə Osmanlı sultanıII Mehmedin 53 günlük mühasirindən sonra, İstanbulOsmanlı İmperiyasının dördüncü və sonuncu paytaxtı olmuşdur. ŞəhərOsmanlı İmperiyası tərəfindən ələ keçirildikdən sonraTopqapı Sarayı vəQapalı Çarşı inşa edilmiş, bir çox məktəb və hamam açılmışdır. Bu dövrdəyəhudilər,xristianlar vəmüsəlmanların eyni şəhərdə yaşadığıkosmopolit cəmiyyət quruldu.Bizans binaları, köhnə binalar və divarlar təmir edildi.[37] Fəthdən 50 il sonra, Dünyanın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrilmiş İstanbul şəhərindəKiçik Qiyamət adı ilə də tanınan, 14 sentyabr 1509-cu ildə baş vermiş 8 ballıq olduğu düşünülən zəlzələdən sonra minlərlə bina çökmüş və bir çox insan həyatını itirmişdir.[38]
1510-cu ildə SultanII Bəyazid şəhəri 80 min nəfərlik işçi dəstəsi ilə yenidən qurmağı bacarmışdır. Bu gün mövcud olan əhəmiyyətli tikililərin əksəriyyəti məhz elə həmin dövrdən qalmışdır.Sultan Süleyman Qanuninin hakimiyyəti dövründə,memarlıq və sənətə mühüm əhəmiyyət verilmişdir.[39]
Haliç üzərindəkörpü,Qaraköydə tunel, dəmiryolları, dəniz nəqliyyatı, bələdiyyələr və xəstəxanaların qurulması ilə müasir şəhər halına gələn İstanbul, 1894-cü ildəÜç Yüz On zəlzələsiylə birlikdə yenidən böyük itkilərə məruz qalmışdır.I Dünya müharibəsinin sonunda, 13 noyabr 1918-ci ildə,Mütəffiq Dövlətlər donanması tərəfindən işğal edilmişdir.[40] Həmçinin, şəhərin 2500 illik paytaxt statusu 29 oktyabr 1923-cü ildə sona çatmışdır.
Osmanlı vəBizans yazılı mənbələrində verilən yazılı məlumatlara görə, 1402-ci ilİldırım Bəyazidin dövründəİstanbulun fəthi məqsədilə alınmış mühasirə qaldırılmış, şəhərinSirkəci səmtində müsəlman məhəlləsi qurulmasını təsdiq edən müqavilə ilə sona çatmışdır.
1923–1950-ci illər arasında şəhərdə yüksək fiziki artımlar müşahidə edilmişdir. 1900-cü illərin əvvəlində 1 milyon nəfər olan əhali, 1927-ci ildə 690 minə düşdü. 1935-ci ildə 745 minə, 1974-cü ildə isə yenidən 900.000-ə çatdı.[41] 1950-ci illərdəBalkan yarımadasından köçən əhali urbanizasiyada ön plana çıxmışdır. 1960-cı illərdə isə şəhərdə mənzillərin sürətli artımı yalançı urbanizasiya — gecəqonduların sayının artmasına səbəb oldu. 1970-ci illərdə mənzil və nəqliyyat sahələrindəki problemlər sürətli əhali artımı ilə daha da kəskin hal almağa başladı. Bu dövrdəBoğaz körpüsünün inşası, avtomobil sayının artmasına və nəqliyyat sahəsində əhəmiyyətli bir nöqtəyə gəlinməsinə səbəb olmuşdur. 1990-cı illərdə şəhər əhalisinin artması, əhalinin şəhər mərkəzi xaricinə yayılmasına gətirib çıxardı və daşınmalarda bir çox boşluqlar yaranmışdır. NəticədəİETT bu boşluğu mikro-avtobuslar ilə bağlamışdır. 1973-cü ildə şəhərdə abadlıq işlərinin bərpası iləBoğaz körpüsü açılmışdır.[42]
İstanbul,Ankara vəİzmir şəhərləri 1984-cü il2972 saylı qanuna əsasən böyük şəhər statusunu qazanmışlar.[43] Eyni ildə qəbul edilmiş 3030 nömrəli qanun ilə il və ilçə bələdiyyələrinin sərhədləri aydınlaşdırıldı.[44][45] 2004-cü ildə isə qəbul edilmiş5216 saylı qanuna əsasən, böyük şəhərlərin sərhədləri, il mülki sərhədləri daxilində olmuşdur.[46]
İstanbulun yer aldığıPaşaeli vəKocaeli yarımadaları denudasion tipli platformalardır. Bu platformaların mərkəzindən qeyri-nizami formada şimal-şərq istiqamətindəBosfor keçir. Bosforun meydana gəlməsi haqqında elmi bir şəkildə qəbul edilən şərh olmasa da, dəniz suları ilə dolu qırılma xətti çöküntüsüdür. E.ə 20,000–18,000 illər arasında buz dövrünün sona çatması və dünyanın əksəriyyətini əhatə edən buz kütlələrinin əriməsi, su səviyyəsinin kəskin artımına səbəb olmuşdur. Həmçinin, minillərlə davam edən ərimə prosesinin nəticəsi olaraq,Aralıq dənizinin suları e.ə. 8000–7000 illər arasında 150 metrədək artmışdır.[48]Aralıq dənizinin su səviyyəsinin artması ilə birlikdə, dəniz sularıMərmərəni basmış davam edən təzyiqlər nəticəsindəQara dəniz ilə birləşmişdir.[49]
İstanbulda elə də nəzərəçarpacaq yüksəkliklərə rast gəlinmir. Şəhərin ən yüksək üç nöqtəsi müvafiq olaraq 537 metr iləAydos təpəsi, 438 metr iləQayış dağı və 442 metr iləAləmdağdır. Şəhər ərazisinin 74%-i düzənlik, 9,5%-i ovalıq, 16,1%-i isə alçaq dağlıq və təpələrdən ibarətdir. Şəhərin ən əhəmiyyətli gölləriBöyükçəkməcə,Kiçikçəkməcə vəDurusudur.Bosforda yer alan Haliç,Tarabya və İstinyəria tipli körfəzlərin ən yaxşı nümunələridir. İstanbul sahilləri son şəklini 10.000 il əvvəl baş vermiş su səviyyəsinin yüksəlməsi ilə almışdır. Şəhərdə,Mərmərə dənizi vəBosforda11 ada,Qara dənizdə kiçik qayalıqlar,Haliçdə isəBahariyyə adaları yer alır.
İstanbuldan təqribən 20 km cənubda yerləşən Qara dəniz qırılma xətti,Qara dəniz regionundan başlayaraqEgey dənizinə qədər uzanır. İki tektonik təbəqəAvrasiya vəAfrika, bir-birini təkzib edərək, qırılma xəttinin hərəkət etməsinə səbəb olur.[50] Bu qırılma xətti isə şəhərdə güclü zəlzələlərin baş verməsinə səbəb olur. 1509-cu ildə baş verənBöyük İstanbul zəlzələsi bunun ən böyük nümunəsidir. Bu zəlzələ İstanbuldakı yüzlərlə məscidin dağılmasına və 10 min insanın ölümünə səbəb olmuşdur. 1766-cı ildə baş verən zəlzələdəTopqapı sarayı,Aya Sofya,Əyyub Sultan Məscidi vəQapalı Çarşı kimi mühüm abidələr zədə almışdır.[51] 1999-cu ildə baş vermişGölcük zəlzələsi isə 18 mindən çox adamın həlak olmasına və çox sayda insanın evsiz qalmasına səbəb olmuşdur. Həmçinin,seysmoloqlar 2025-ci ilə qədər 7 bal gücündəzəlzələnin ola biləcəyini bildirirlər.[52]
İstanbuldayay ayları adətən isti və nəmli,qış ayları isə soyuq, yağışlı və bəzən qarlı keçir. Nəm səbəbindən, hava özünü normaldan daha çox birüzə verir. Qış aylarında ortalama temperatur adətən 2 °C—9 °C olur, qar, yağış və ya qarlı yağışlar ilə müşahidə edilir. Qış aylarında bir iki həftə qar yağa bilər.Yaz aylarında ortalama temperatur isə 18 °C—28 °C olur və adətən yağış ilə müşahidə olunur.[53] Ən isti aylar iyul və avqust aylarıdır. Orta temperatur 23 °C-dir, ən soyuq aylar isə yanvar və fevral aylarıdır, orta temperatur 5 °C-dir. İstanbulda illik ortalama istilik 13,7 °C-dir.
Ümumi illik yağıntı miqdarı 843,9 mm-dir və il boyu bərabər paylanır.[54] Yağışların 38%-i qış, 18%-i yaz, 13%-i yay, 31%-ipayız fəsillərində paylanır. Yaz ən quru mövsümdür, lakinAralıq dənizi iqliminin əksinə şəhərdə quraq mövsüm yoxdur. İstanbul sakinləri 1994-cü ilə qədər su problemi ilə qarşılaşmış, lakin alınan tədbirlərdən sonra burada su çətinliyi ilə bağlı demək olar ki heç bir problem qalmamışdır. Bunlardan ən mühümü Melen layihəsidir.
Şəhərin rekord istiliyi 12 iyul 2000-ci ildə 40,5 °C qeyd alınmışdır.[55] Ən aşağı hava isə 9 fevral 1929-cu ildə −16.1 °C olaraq qeydə alınmışdır. Şəhər olduqca küləklidir. Küləyin orta sürəti saatda 17 km-dir.
İstanbulun başlıca su mənbələrindən olanRiva dərəsi.
Bizans İmperiyası dövründə qurulan ilk şəhərinAvropa hissəsində, su mənbələri ilə şəhər arasında məsafə böyük bir problem olmuşdur.[57][58] Buna görə şəhərəiçməli su təmin etmək üçün müxtəlif yollardan istifadə edilmişdir. Sonralar,Osmanlı İmperiyası dövründə su mənbələrinin azlığı səbəbindən, şəhərin suyu xaricdən idxal edilirdi. İstanbul şəhər mərkəzində adətən görülən su kəmərləri şəhərin su mədəniyyətinin ən mühüm göstəriciləridir.Osmanlı dövründə yeni su mənbələri kiçik bəndlərlə yaradılmış, bu gün inkişaf etməkdə olan texnologiya ilə böyük anbar gölləri qurulmuşdur. Bu gün İstanbulda 9 su bəndi var.[59] Bunlar arasında ən böyüklər Ömərli, Terkos, Böyükçəkməcə, Darlıq və Sazlıdərədir.[60]
İstanbulda əhəmiyyətli bir su mənbəsi yoxdur. Riva, Kağıthanə, Əlibəy, Göksu, Qurbağalı və Ayamama şəhərin əsas dərələridir.[61] Şəhərin axar sularının böyük əksəriyyəti,Böyükçəkməcə vəKiçikçəkməcə göllərinə tökülərək,Haliçə axır. Şəhərin dərələrinin bir çoxu yer altına alınaraq, kanalizasiya məqsədləri üçün istifadə olunur. Beşiktaş, Ortaköy, Sarıyer, Bayrampaşa və Məcidiyəköy də İstanbulun yer altına alınan dərələri arasındadır.[61]
İstanbulun yüksək əhalisi və inkişaf etmiş sənaye sektoru ətraf mühit məsələlərində bir çox problemlər yaradır. Hava, su və torpaq çirkliliyi kimi əsas problemlərdən əlavə, yalançı urbanizasiya və nəzarətin olmaması ilə əlaqədar səs-küy və çirklənmə kimi ikinci dərəcəli problemlər də fərqlənir. Qazıntı, tullantı yağı, kömür, kimyəvi maddələr və tibbi tullantı yoxlamalarıİstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi Ətraf Qoruma Təşkilatı tərəfindən həyata keçirilir.
Bu günə qədər İstanbulda bir çox ətraf-mühit faciəsi yaşanmışdır. 1966, 1979, 1982, 1994, 1999 və 2004-cü illərdəBosfordan keçən tanker qəzası nəticəsində on minlərlə ton yanacaq boğaza axıdılmışdır. 1979-cu ildən etibarən qəza və ya mühərrik problemi səbəbiylə Bosforda 11-i yanacaq daşıyan gəmi olmaqla, ümumilikdə 28 gəmi Bosfora külli miqdarda zərərli maddə axıtmışdır.[62]İstanbul Texniki Universiteti Ətraf-mühit mühəndisliyi fakültəsinin tərəfindən aparılan araşdırmalara əsasən Bosfor insan sağlamlığı cəhətdən dənizə girmək üçün əlverişli məkan sayılmır. Lakin şəhərinMərmərə dənizi vəQara dəniz sahillərində bir çox ictimai çimərliklər mövcuddur.
Respublika dövrünün ilk 50 ilində zavodlarla dolu olan Haliç sahilləri qapadılmış, şəhər böyük bir səylə, yayılmış pis qoxulardan azad edilmişdir.[63] Şəhərdəki təbii qaz abunəçilərinin sayının artmasına baxmayaraq, şəhərdəki təbii qaz çirklilik səviyyəsi aşağı enmişdir. İstanbulda təbii qaz abunəçilərinin sayı 2008-ci ildə 3,5 milyona yaxınlaşsa da, 1997-ci ildə 88 m3 olankükürd dioksidin miqdarı 2007–2008-ci illərdə 13–14 m3-adək azalmışdır. Bunlara baxmayaraq, şəhərdə hava çirkliliyi hələ də böyük bir problemdir. 2004-cü ilin məlumatlarına görə dəniz, səs-küy və hava kateqoriyalarında,Türkiyədə ətraf-mühiti ən çox çirkləndirən şəhər İstanbuldur.[64]
İstanbulun coğrafi xüsusiyyətləri və torpaq şəraitiqara torpaqların əmələ gəlməsinə şərait yaradır. Şəhərdə meşə tipli ağac növləri qeyri-sabit yayılmışdır.Qara dəniz yaxınlığında, şəhərin şimal hissələrində və təpələrin şimal yamaclarındahumus torpaqların olması səbəbindən burada ekvatorial meşələr daha çox yayılmışdır.[65] Quraqlığa davamlı meşələr əsasən şəhərin cənub hissələrində müşahidə olunur. İstanbulun ən əhəmiyyətli meşələriBelqrad,Aydos vəQayışdağıdır. Şəhərin meşəlik ərazisinin səthi sahəsi 535,259 hektardır. Bunun 240.960 hektar ağaclı, 294,299 hektarı isə düzənlik tiplidir. Ümumiyyətlə,adi qızılağac,adi fındıq,şərq fıstığı,pontiya rododendronu,ağcaqayın,alman əzgili İstanbulun həm Avropa həm də Asiya hissələrində geniş yayılmış ağac növləridir.[66]
Şəhər böyüdükcə mərkəzdən getdikcə uzaqlaşan meşələrdən bu günə şəhər qoruqları qalmışdır. Mühafizə altına alınan bu yaşıllıqların bir çoxu bu gün ictimai yer olub, şəhər sakinlərinə rekreasiya məqsədilə açılmışdır. Bosfor sahillərində cəmləşən şəhər qoruqları, yerli sakinlər tərəfindən ən çox ziyarət edilən məkanlardır. Avropa hissəsindəUlduz,Nailə Sultan,Naciyə Sultan,Ayazağa,Əmirqan, Asiya hissəsində isəBəykoz,Mihriabad,Kiçikçamlıca İstanbulun ən məşhur qoruqlarıdır.[67]
Şəhərin nadir və endemik bitki növlərinin qorunduğu Emirkan qoruğu.
İstanbul, iqlim və coğrafi baxımından, xüsusi yerləşməsi sayəsində zəngin inkişaf etmişdir. İstanbulda 2500-ə yaxın bitki növünün yetişdirilir.[68] Bu rəqəmTürkiyə daxilində rast gəlinən bitki növlərinin 1/4-nə bərabərdir. İstanbuldakı bitki növlərindən 200-ə yaxınıçiçəkli bitkilər sinfinə daxildir və bunlardan 40-a yaxını endemikdir. İstanbulun endemik bitki növləri təbii ərazilərin urbanizasiyası, meşələrin təmizlənməsi, yanlış ağaclandırma, ətraf-mühitin çirklənməsi, şüursuzluq və qanunsuz ağac ticarəti kimi bir çox nəhəng səbəblərə görə böyük təhlükə altındadır.[69]
Çox zəngin bitki örtüyünə sahib olan şəhərdə, təxminən 2500-ə yaxın bitki növü arasındaşümşad,palıd,çinar,fıstıq,vələs,ağcaqayın,şabalıd,şam ağacı,küknar,həmişəyaşıl sərv kimi növləri də yetişir. Bu bitkilərin bəziləri bu bölgəyə endemikdir. Şəhər meşəliyini təşkil edən ağaclar, adətən, İstanbulun şimal-şərqində,Aləmdağın şimalında və Polenezköy ətrafındafıstıq,şabalıd vəpalıd ağaclarına rast gəlinir. İqlimin bitki örtüyünə təsiri ilə yanaşı, torpağa da böyük təsiri var. Palıd ağaclarının yerləşdiyi bölgələrdə əsasən qəhvəyi məhsuldar meşələri yayılmışdır. Təxminən 2500 təbii bitki növünə ev sahibliyi edən İstanbul, bu xüsusiyyət iləİngiltərə vəAvropa ölkələrini qat-qat üstələyir.Türkiyədə təbii yetişdirilən on mindən çox bitkinin, təxminən 1/4-i İstanbulda yerləşir. Bu bitkilərin bəziləri endemikdir və sadəcə İstanbul üçün xarakterikdir.İstanbul zəfəranı da bu növ endemik bitkilərdəndir.[70]
Şəhər, yaşıllıq əraziləri və su hövzələri səbəbilə bir çox nadir yabanı heyvanlara ev sahibliyi edir.Qara dəniz vəEgey dənizi kimi iki zəngin coğrafi obyekti birləşdirənBosfor, köçəripelagik balıqların ən vacib məskunlaşma ərazilərindən biridir.[71] 70-ci illərə qədər İstanbul sahillərində 80-ə yaxın balıq növü aşkar edilsə də, bu gün bu onların sayı 20-yədək azalmışdır. Keçmişə nəzər saldıqdaBosfor,Adalar və şəhərin Asiya sahillərindəsuitilər tez-tez nəzərə çarpırdı. Lakin, bu gün suitilər İstanbul faunasından demək olar ki, tamamilə silinmişdir.Delfinlər isə İstanbul sahilləri və nadir hallardaBosforda görülən yeganədəniz məməlisidir.
Əkrəm İmamoğlu İstanbul Bələdiyyə başçısıdır.[77] Şəhərin qubernatoru isə əvvəllərQaziantep qubernatoru olmuş Əli Yerliqayadır.[78]
Şəhər, siyasi partiyalı seçki sistemi nəticəsində seçilmiş bələdiyyə başçısı tərəfindən idarə olunur. Bu idarəetmə forması 3 aprel 1930-cu ildəİstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi qurulduqdan bəri eyni qaydada davam edir. Bələdiyyə, şəhərin bütün qərar səlahiyyətlərini özündə saxlayır. Şəhər rəhbərliyi 3 əsas orqan: 1.Bələdiyyə başçısı, 2.Böyükşəhər konseyi, 3.Böyükşəhər inzibati idarə heyətindən ibarətdir.
Bugünkü İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi binası,Saraçhane olaraq bilinənFateh ilçəsində yerləşir. Binanın inşası 17 dekabr 1953-cü ildə tamamlanmış və 26 may 1960-cı ildə xidmətə açılmışdır.[79]
Əkrəm İmamoğlu (CHP) 31 mart 2019yerli seçkilərdə 48,77% səslə seçkidə qalib gəlmişdir. Sonradan seçkinin təkrarlanması qərara alınmış, lakin 23 iyun 2019-cu il yenidən keçirilən seçkidə 54,21% səs ilə yenidən səsverməni qazanmışdır.[80]
Şəhər əhalinin sıxlığı səbəbindən 3 seçki dairəsinə bölünmüşdür. İstanbulunTürkiyə Böyük Millət Məclisində 98 deputat yer alır. Bu deputatların 35-i, 1-ci və 3-cü seçki dairələrindən, qalan 28-i isə 2-ci seçki dairəsindən seçilir. 2018-ci ildə keçirilən ümumi seçkilərdəAKP 43,CHP 27,HDP 12,MHP vəİYİ partiyası 8 yer qazanmışdır.
Türkiyə Böyük Millət Məclisinin 6 mart 2008-ci ildə qəbul edilən və 22 mart 2008-ci il tarixliRəsmi Qəzetin 5747-ci nəşrində şəhərin 39ilçəsi olduğunu təsdiq edən qanun dərc edilmişdir. Onlardan 25-i Avropa, 14-ü isə Asiya hissəsində yerləşir. Avropa hissəsində yerləşən ilçələr üçün 212, Asiya hissəsində yerləşən ilçələr üçün isə 216 telefon kodu istifadə olunur.
İlk bələdiyyə təşkilatı 1855-ci ildəŞəhremaneti adı ilə təsis edilmişdir. Respublika dövründə ictimai xidmətlər qubernatorlar tərəfindən yerinə yetirilir. 3 aprel 1930-cu ildə qəbul edilmiş qanuna əsasən, 10-u əyalət bələdiyyəsinin sərhədləri daxilində olmaqla, şəhər 16 ilçəyə bölündü. Həmçinin bu qanundan sonraŞəhremaneti vəŞəhrəmini kimi terminlərin də istifadəsi dayandırıldı.
1950-ci illərə qədər eyni formada idarə olunan şəhərdə, 1954-cü ildəŞişli, 1957-ci ildə isəZeytunburnu ilçə statusu qazanmış və şəhərdə uzun müddətdən sonra ilk dəyişikliklər baş vermişdir. Yeni dəyişikliklər sonrakı illərdə getdikcə genişlənən şəhər sərhədləri və artan əhali səbəbindən müşahidə edilmişdir. 1963-cü ildəBayrampaşa vəQaziosmanpaşa, 1987-ci ildəBöyükçəkməcə,Pendik vəÜmraniyə, 1989-cu ildəKiçikçəkməcə, 1990-cı ildəBayrampaşa, 1992-ci ildəAvcılar,Bağçılar,Bağçalıevlər,Güngörən,Maltəpə,Tuzla,Sultanbəyli, 1993-cü ildəƏsənlər bağlı olduqları ilçələrdən çıxarılmış və ilçə statusu əldə etmişdir.
1975–2011-ci illər arasında şəhərin əhalisinin artması.
Türkiyə Statistika Təşkilatının (TÜİK) hazırlamış olduğu 2013-cü il Ünvana Əsaslanan Əhali Siyahıyaalma Sistemi (ADNKS) nəticələrinə görə İstanbulun (İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi və bağlı bələdiyyələrin sərhədləri daxilində) ümumi əhalisi 14.160.467 nəfərdir. Şəhərin 39 ilçəsi var, onlardan 14-ü Asiya, 25-i isə Avropa hissəsində yer alır. 2017-ci ilin məlumatlarına görə ən çox əhalisi olanƏsənyurd (846.492), ən az əhalisi olan ilçə isəAdalar (14.907) olmuşdur. İstanbul sakinlərinin 64,72% (9,726,373) Avropa hissəsində, 35,28%-i isə (5.302.858) şəhərin Asiya hissəsində yaşayır. İstanbul, əhalisinə görə dünyanın ən sıx şəhərləri siyahısındaLaqosdan sonra 5-ci sırada qərarlaşmışdır.
Bununla yanaşı, şəhər sakinlərinin yalnız 15,38%-i İstanbulda qeydiyyatdam keçmişdir. Şəhərin əhalisi əsasən,Sivas 736.542 (5.20%),Kastamonu 548.546 (3.87%),Ordu 499.782 (3.52%),Girəsun 487.115 (3.43%),Tokat 455.817 (3%),Samsun 417.120 (2.94%),Trabzon 395.474 (2.79%),Malatya 392.435 (2.77%),Ərzurum 382.519 (2.70%),Sinop 366.681 (2.58%) vəƏrzincan 302.511 (2,13%) illərində qeydiyyatda olmuşdur.
İstanbulun şəhər quruluşu və forması daim dəyişir. Qədim dövrlərdə indiki İstanbulun ərazisində müstəqil şəhərlər yer almışdır. Bu gün İstanbulu Böyük Konstantinopol dövləti olaraq qəbul etmək olar. Çünki şəhər keçmiş əsrlərdən bəri genişlənərək daha da böyümüşdür.
Son illərdə tikilən çoxmərtəbəli binalar, əhalinin sürətli böyüməsini nəzərə alaraq inşa edilmişdir. Şəhərin sürətlə genişlənməsi səbəbindən mənzillər əsasən şəhəryanı ərazilərdə tikilir. Şəhərin çoxmərtəbəli ofis və iqamətgahları Avropa hissəsindəkiLevent,Məcidiyyəköy vəMaslak səmtlərində yer alır.Levent vəEtilərdə isə çox saydaticarət mərkəzləri var.Türkiyənin ən böyük şirkət və banklarının böyük qisimi bu şəhərdə yerləşir.
XX əsrin ikinci yarısından bəri dəniz sahilləri yaxınlığında bağ evləri və lüks malikanələrin inşası, xüsusilə şəhərin Asiya hissəsində sürətlənmişdir.Kadıköy ilçəsindəkiBağdad Prospekti, genişliyi və uzunluğu ilə bir çox ticarət mərkəzi və restoranına ev sahibliyi edir.
Dünyanın böyük şəhərlərinin əksəriyyəti çoxmillətli insanlar tərəfindən formalaşır. Şəhərdəki ən yayğın dinİslam dinidir. Rəsmi olaraq tanınan azlıqlar isə YunanOrtodoksal Kilsəsi,Səfərad vəAşkenazi yəhudiləridir. 2000-ci il siyahıyaalmasına görə şəhərdə 2 691 aktivməscid, 123 aktivkilsə və 26 aktivsinaqoq var. 109 müsəlman qəbiristanlığı və 57 qeyri-müsəlman qəbiristanlığı var. Yunan Ortodoksal PatriarxıFateh ilçəsinin Fənər səmtində yerləşir. Bu patriarxiya xristian dininin vacib bir hissəsi olan pravoslav təriqətinin mərkəzidir.[83]
Müsəlmanlar, şəhərdəki ən böyük dini qrupdur. Bununla yanaşımüsəlmanların ən yayğın məzhəbi forması olanSünnilər,Şiələrdən çoxluq təşkil edirlər. 2007-ci ildə siyahıyaalmasına əsasən, şəhərdəki məscidlərin ümumi sayı 2.994 olmuşdur.[84] İstanbulƏrəb xilafətinin son mərkəzi olmuşdur. 1517-ci ildəYavuz Sultan Səlim ilə başlayan xilafət[85], 3 mart 1924-cü ildəƏbdülməcid Xəlifə ilə sona çatmışdır. 2 sentyabr 1925-ci ildə bütün ölkədəxanəgahlar bağlanmış,məzhəb vətəriqətlər qadağan edildi. Beləliklə, ölkədə dünyəvi sistem başlamış və bu dəyişiklikdən ən çox təsirlənən şəhər İstanbul olmuşdur. Xilafətin ləğv edilməsindən dərhal sonra Diyanət İşləri Nazirliyi yaradıldı.[86]Osmanlı İmperiyası dövründə ən yüksək səlahiyyətə sahib olanŞeyxülislamlar da öz vəzifələrinə sonradan Diyanət İşləri Naziri olaraq keçmişdir.[87]
1844–1997 illəri boyunca İstanbul əhalisinin tərkibində Yunan-Ortodoksalların sayı və faizlə nisbəti.
Şəhər,IV əsrdən bəri Roman Ortodoksal Patriarxatlığının mərkəzi olmuş və digər Ortodoks kilsələrində mərkəz olaraq xidmət etməyə davam etmişdir. Şəhərdə eyni zamanda Türk Ortodoks Patriarxatı olmuşdur. İstanbulda yaşayan xristian əhali, əsasən dəromalılar vəermənilər,Osmanlı İmperiyasının dağılması zamanıTürklər ilə zaman zaman qarşıdurmalar yaşamış lakin müasirTürkiyənin qurulmasıyla nizam yenidən təmin edilmişdir.
Qarşıdurmalar nəticəsi olaraq 1914–1927 illər arasında şəhərdəki xristian əhali 450 mindən 240 minə düşmüşdür.[88] 1923-cü ildə baş vermişTürkiyə-Yunanıstan əhali mübadələsində İstanbulda yaşayan Yunan Ortodoksal cəmiyyəti mübadilədən azad tutulmuşdur. Lakin,İkinci Dünya müharibəsi illərində bu azlıqlar üçün bir sıra yüksək vergilər tətbiq edilmişdir. 1955-ci il 6–7 sentyabr hadisələri, yunan azlıqlarının məhv edilməsi, 11yunanın ölümünə səbəb olmuş, 30–300 nəfərin yaralanmasına səbəb olmuşdur.[89] Bu hadisə nəticəsində İstanbuldanYunanıstana köç artımı sürətlənmiş və 12 min Yunan vətəndaşı vətəndaşlıqdan məhrum edilmişdir.[90]
İstanbul, Türkiyənin iqtisadi baxımdan ən böyük şəhəridir.
İstanbul,Türkiyənin ən böyük şəhəri və köhnə paytaxtıdır. Quru və dəniz ticarət yollarının qovşağında yerləşməsi və stratejik mövqeyi səbəbiyləTürkiyədə iqtisadi həyatın mərkəzi olmuşdur. Eyni zamanda şəhər ölkənin ən böyük sənaye mərkəzidir. Ölkədəki sənaye məşğulluğunun 20%-ni sadəcə İstanbul qarşılayır. Sənaye sahəsi təxminən 38%-dir. İstanbul və yan şəhərlərmeyvə,zeytun yağı,ipək,pambıq vətütün kimi məhsullar ixrac edir. Bununla yanaşı, qida sənayesi, parça istehsalı, neft məhsulları, rezin, metal əşya, dəri, kimyəvi maddələr,dərman, elektronika məhsulları,şüşə, texnoloji məhsullar, nəqliyyat vasitələri,kağız,spirtli içkilər, şəhərin əhəmiyyətli sənaye məhsulları arasında iştirak etməkdədir.[94]Forbes jurnalı 2008-ci ilin dünya siyahıyaalınmasının məlumatına görə, 35 milyarderə sahib olan şəhər, siyahıda 4-cü sırada yer almışdır.[95] Həmçinin şəhərdə işsizlik 6,5% olmuşdur.[96]
İstanbulda ilk olaraq 1866-cı ildə xidmətə girənDərsaadət Təhvilat Birjası, 1986-cı ilin əvvəllərində mövcud birja təşkilatı dəyişdirilərəkİstanbul Menkul Kıymetler Birjası (İMKB) açılmışdır.[97][98]XIX vəXX əsrin əvvəllərində Qalata səmtində yer alan Banklar Prospekti Osmanlı İmperiyasının maliyyə mərkəzi olmuşdur. Osmanlı dövründə şəhərdə "Bank-ı-Osmanı-Şahanə" adlı bank da fəaliyyət göstərirdi.[99][100] Hal-hazırda İstanbul, Türkiyənin 55% istehsalına və 45%-lik ticarət həcminə malikdir. ÖlkəninÜDM-sinin 21,2%-i İstanbul şəhərinin hesabınadır. Ümumiixracatdakı payı 45,2%,idxalatdaki payı isə 52,2% təşkil edir.
İstanbulun gəlirlərində ən böyük paya sahib olan sektor —ticarət sektorudur.15 İyul Şəhidlər Körpüsü,Asiya vəAvropa kimi əhəmiyyətli mərkəzləri birləşdirən avtomobil yolları ticarət sektoruna xeyli miqdarda dəstək vermişdir. İstanbul ticarət sektoru ölkənin ümumi həcminin 27%-ni təşkil edir.İxrac mövzusunda da İstanbul, ölkədə birinci sıradadır.Türkiyədə xidmət verən xüsusibankların,qəzetlərin, televiziya kanallarının, nəqliyyat firmalarının və çap evlərinin, ümumiyyətlə hər şeyin başlıca ofisi İstanbulda yerləşir. İstanbul iqtisadiyyatında nəqliyyat-kommunikasiya sektorunun payı 15%-dən çoxdur.[94]
Türkiyənin böyük sənaye quruluşlarından bir çoxunun ümumi mərkəz və fabriki İstanbulda yerləşir. Şəhərdə metal qablar,maşınqayırma,gəmiqayırma, kimya, toxuculuq, hazır ərzaq, şüşə və sement sənayesi inkişaf etmişdir. 2000-ci illərin əvvəllərində 30%-ə yaxın payı olan sənaye sektoru, ticarətdən sonra şəhərin ikinci ən böyük sektordur. Respublikanın qurulması ilə bir çox fabriklər Haliçin sahilində tikilmişdir. Lakin sonradan şəhərdə yaranan çirklənmə və qarışıqlıq səbəbindən bir-bir ləğv edilərək şəhər xaricində yaradılan sənaye zonalarına köçürülmüşdür. Atatürk avtomobil sənayesi bölgəsi və İkitelli Mütəşəkkil Sənaye Bölgəsi, İstanbulun ən böyük sənaye bölgələridir. Lakin yaşayış məntəqələrinin və əhalinin qarşısıalınmaz artımı, sənaye bölgələrində də mənzillərin tikintisinə səbəb olmuşdur.
İstanbul tarixi abidələri və bədii əsərlərin olması səbəbindən məşhurturizm mərkəzlərindən biridir.Turistlər arasında ən böyük payAlmanlara məxsusdur.Almanlar,Amerikalılar,İtalyanlar vəFransızlar almanları az miqdarla geridə qoyurlar. 2011-ci ildə şəhəri 8 milyondan çoxturist ziyarət etmişdir.[101] Hər büdcə üçün İstanbulda əlverişliotellər tapmaq mümkündür. 5 ulduzlu otellər şəbəkəsindən, hostellərə qədər 1180-dən çoxotel var. Son illərdə dünyada adını demiş otel şəbəkələri İstanbula böyük maraq göstərir.
Minlərlə ildir ki, müxtəlif xalqlara ev sahibliyi edən İstanbulun demək olar ki, hər bir regionunda müxtəlif tarixi dövrlərdən olan əsərlərlə qarşılaşmaq mümkündür. 2009-cu ilin statistikasına görə İstanbul,Antalyadan sonra ən məşhur turistik məkandır.[102] 2009-cu ildə hava, quru və su yolu ilə daxil olan turistlərin sayı 7,5 milyondan çox olmuşdur.Almanlar 13,1%,Ruslar isə 6,7% pay ilə ikinci sırada yer aldılar.[103] İstanbul ilk dəfə 1863-cü ildə turist qrupu qarşılamışdır.[104][105]
2009-cu il məlumatlarına görə, şəhərdə 371 qonaqlama məkanı və 405 əyləncə mərkəzi yer alır.[103][106] İstanbulda xüsusi muzeylər də daxil olmaqla bir çoxmuzey var. 2009-cu ildə sadəcə dövlət muzeylərini 6,179,556 nəfər ziyarət etmişdi.[107] 2,932,429 nəfərTopqapı Sarayını, 2,444,956 nəfər isəAya Sofya muzeyini ziyarət etmişdir[107]. Bu ikili 2009-cu il statistikalarına əsasən İstanbulun ən çox ziyarət edilən məkanlarındandır. İstanbulun tarixi mərkəzi olanFateh (tarixi yarımada) BosfordaBeşiktaş vəSarıyer Anadolu tərəfindəKadıköy,Üsküdar vəAdalar rayonlarında, tarixi turizm sektorunda İstanbulun ən zəngin mərkəzləri arasındadır. Təbiət turizmində isəBəykoz,Şilə,Adalar vəSarıyer rayonlarında maraqlı məkanlar vardır.[108]
İstanbul tarixi boyuncakənd təsərrüfatı mərkəzi olmamışdır. İstanbulun iqtisadiyyatında, əkinçilik həmişə sonuncu yerləri almışdır; İstanbul istehsalat mərkəzi olmaqdan çox istehlakla həmişə ön sıraya çıxmışdır.[109] Digər tərəfdən İstanbul keçmişdə istehsal etdiyi az miqdarda kənd təsərrüfatı məhsulları ilə öz ehtiyacının bir hissəsini qarşılaya bilirdi. Hal-hazırda kənd təsərrüfatının sürətlə urbanizasiyası və kənd əhalisinin daha yüksək həyat standartlarına uyğunlaşması səbəbindən vilayətdə kənd təsərrüfatının payı ən yüksək səviyyəyə çatmışdır.[109]
İstanbul torpaqlarının 30%-i kənd təsərrüfatı üçün əlverişli olsa da, bu sahələr tam qiymətləndirilmir. 390.150 hektar ilə əkin sahələrinin yarıdan çoxu buğdaya ayrılır.[110] Buğdanı 159.500 hektar ilə günəbaxan izləyir. 4,964 hektar olan yaşıl lobya istehsalı olan tərəvəzlərdə, 26,617 hektar meyvə fındıqda ilkdir.Çatalca,Silivri,Şilə,Əyyubsultan,Bəykoz vəKartal əkinçilik istehsalında önə çıxmış ilçələrdir.[109]
İstanbul daxilində əhəmiyyətli bir mədən mənbələri yoxdur.Bizans dövründən bəri Avropa hissəsinin şimal-şərqində yerləşənSarıyer ilçəsi, Mədən məhəlləsində qızıl, gümüş və mis yataqları olması məlum olsa da, mədənçilik proseslərinin gedişatı üçün yataqlar çox kiçikdir. Buna görə də onlar mineral yataqlar hesab edilmir.[111] Şəhərdə qazılan yeganə metal filizimanqandır. Manqan mədənləri şəhərin qərbindəkiÇatalca vəSilivri ilçələrində yerləşir. Şəhərin qərbində, şimalında və şimal-qərbində kömür və linit yataqları var. Geoloji quruluşunun uyğunluğu səbəbindən İstanbulun bir çox yerindəkarxanalara da rast gəlmək mümkündür. Bu karxanalarıQara dəniz sahillərindənAdalara qədər demək olar ki, hər yerdə görmək mümkündür. Keçmişdə İstanbulda hasil edilənmərmər,əhəng daşı,kvarsit,perlit,kaolin,gil vəqum kimi bəzi faydalı qazıntıların hasili, bu gün tikinti sənayesinin yüksək tələbi ilə tükənmişdir və ya da tükənmə nöqtəsinə çatmaqdadır. Xüsusiləkvarsit vəkaolin yataqları sayəsində şəhərdə şüşə və keramika sənayesi inkişaf etdi.[112]
İstanbulda bütün meşə əraziləri qorunmağa alınsa da, müəyyən meşə təsərrüfatı işləri həyata keçirilir. Əvvəllər təbii olaraq meydana gələn meşələrin çoxu şəhərin odun tələbatını qarşılamaq üçün istifadə olunsa da, son illərdə şəhərin bir çox yerinə təbii qaz şəbəkəsi genişləndikcə bu tələb yüksək dərəcədə azalmışdır[113].
Şəhər dəfələrlə fərqli ölkələrin hakimiyyəti altına keçdiyindən ölkədə incəsənət və memarlıq üslubu olduqca qarışıqdır. ŞəhərdəRoma İmperiyası dövründən qalma binaların sayı üstünlük təşkil etsə də, son zamanlarda bu binaların sayı sürətli dərəcədə azalmışdır.Roma İmperiyası dövründən qalma ən mühüm abidələrdən biri dəI Konstantin tərəfindən inşa olunan sütundur[114]. Hər biri 3 metr diametrli bilərziklər ilə 8 sütunun bir-birinə birləşdirilməsi ilə yaradılmış 3 tonluq sütundur. O dövrdən günümüzə qədər gəlib-çıxmış digər bir tikili isəBozdoğan kəməridir. Şəhərin su ehtiyatı sisteminin qurulmasıAdrianın dövründə başlamışdır.[115][116]I Konstantinin hakimiyyəti dövründə isə şəhərin yenidən qurulması və böyüməsi ilə, sürətlə artan əhalinin ehtiyaclarını ödəmək üçün sistemin daha da genişləndirilməsinə ehtiyac duyuldu. Nəhayət, su ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə çəkilən kanal xətti, Frakiyanın dağlıq hissələrindən şəhərə qədər çəkilmişdir. O dövrdə, kəmər vasitəsilə gətirilən su, ümumi tutumu 1 milyon kubmetrdən çox olan üç açıq məkanda və Yerəbatan, Sarnıcı kimi yüzdən çox yeraltı su anbarlarında saxlanılırdı. Bu günSultanəhməd meydanı olaraq bilinən Hippodrom MeydanıSirkus Maksimus tərəfindən inşa edilmişdir.[117]
İstanbul şəhərində yerləşən, əvvəl provoslav kilsəsi, daha sonra məscid, hal-hazırda isə muzey olan məbədAya Sofya.
Bizans İmperiyası şəhərdə min ilə yaxın hökm sürmüş və bu şəhəri paytaxt olaraq istifadə etmişdir. Bu xüsusiyyətinə görə İstanbulda çox saydaŞərqi Roma tikililərinə rast gəlmək mümkündür. Tikililərdən ən vacibləri əsasənƏminönündə yerləşir. Bu tikililərdən ən əhəmiyyətlisi kilsə olaraq açılanAya Sofya muzeyidir. Bizans İmperatoruI Yustinian tərəfindən 532–537 illəri arasında inşa edilən patriarxal kilsə, İstanbulun 1453-cü ildətürklər tərəfindənfəth edilməsi iləII Mehmed tərəfindən məscidə çevrildi və bu gün şəhərin ən turistik muzeylərindən biri kimi xidmət göstərir. Aya Sofyadan sonra tikilən əhəmiyyətli binalardan biri dəFəthiyə məscidi olmuşdur.[118]XIII əsrin sonlarında Mixail Qlabas Tarkaniotes tərəfindən kilsə olaraq inşa edilmişdir. İstanbulun fəthindən sonra 1454-cü ildə patriarxat olaraq istifadə edildi və 1590-cı ildə İran müharibələrindəGürcüstan vəAzərbaycanın fəthi ilə bir xatirə olaraq məscidə çevrildi. Yenə də əhəmiyyətli tikililərdən biri olanKariye muzeyi, Bizans İmperatoruI Yustinian dövründə Müqəddəs Feodius tərəfindən bir rahibxana olaraq inşa edilmişdir.XI əsrdəI Aleksiosun qayınanası Maria Doukaina tərəfindən yenidən qurulmuşdur.[119] 1204–1261-ci illərdəLatın İmperiyası dövründə dağılmış vəziyyətə gələn rahibxana,XIV əsrdə Feodoros Metoxites tərəfindən təmir edilmişdir. Bu dövrdə quruluşa xarici narteks və pareksiyonlar da əlavə edilmişdir.[120]
İmperiya dövründə çoxlu sayda əsərlər hazırlanmışdır. Saray üslubuXIX əsrdə qərbdə yayılmışdır.[121] Bir əsr yaşamış və son yarım əsri memar kimi keçirənSinan 131 məscid, 55 mədrəsə, 19 türbə, 14 imarət, 3 xəstəxana, 7 su anbarı, 8 körpü, 16 karvansara, 33 saray, 32 hamam, 6 anbar, 7 çardaq inşa etdirmişdir.[122] Ümumilikdə 441 tikili, bütünimperiya ərazisinə səpələnmişdir. 1839-cu ildəTənzimat qərarının elan edilməsi ilə avropalaşma istiqamətində mühüm addımlar atıldı. OsmanlılarXVIII əsrin sonlarına doğru Avropa üslubunu qəbul etmiş, bunu memarlıq və sənət əsərlərində əks etdirmişlər.[123] Avropada geniş yayılmışbarokko üslubu, İstanbulda bir çox tikilinin istehsalında geniş istifadə olunmuşdur.Barokko vərokoko üslubunda inşa edilənDolmabağça Sarayı,Bəylərbəyi Sarayı vəBöyük Məcidiyə məscidi dünyada bu üslub üçün mühüm yer tutmaqdadır.[124]
Dünyaca məşhur pop ulduzlar İstanbul stadionlarını doldurarkən, opera, balet və teatr kimi sənət əsərləri il boyu səhnəyə qoyulur. Mövsümi festival boyunca dünyaca məşhur orkestrlər, xor musiqi qrupları və caz musiqisinin əfsanəvi adları şəhərdə konsert verir. 1982-ci ildən bəri keçirilənBeynəlxalq İstanbul film festivalı,Avropanın ən əhəmiyyətli film festivallarından biridir. Təsviri sənətə gəlincə,İstanbul Biennalesi hər 2 ildən bir keçirilir.
2004-cü ildə açılanİstanbul Müasir İncəsənət Muzeyi tez-tez türk və xarici rəssamların sərgilərinə ev sahibliyi edir. Bununla yanaşı,Pera Muzeyi vəSakıp Sabancı Muzeyi də dünyanın məşhur rəssamlarının sərgilərinə ev sahibliyi edən şəhərin əhəmiyyətli muzeylərindən biridir.Haliçin sahilində qurulanRəhmi M. Qoç Muzeyi, ümumiyyətlə sənaye, nəqliyyat, sənaye və rabitə tarixinə aid 1800–1900-cü illərdəki avtomobillər, lokomotivlər, qayıqlar, sualtı qayıqlar və təyyarələri sərgiləyir.
Suyun çirklənməsi səbəbindən ənənəvi çimərliklər yavaş-yavaş yox olur.[126] Ancaq son vaxtlar şəhərdəki köhnə çimərliklər yenidən açılır. Üzgüçülük üçün şəhərin ən məşhur yerləri isəBakırköy,Kiçikçəkməcə,Sarıyer vəBosfordur. Şəhərdən uzaq isə,Adalar,Silivri vəTuzla,Qara dəniz sahillərinə yaxın olanŞilə, üzgüçülük və istirahət üçün üstünlük verilən yerlərdən biridir.[127]
Adalar,Mərmərə dənizindəki arxipelaqdan ibarətdir.XIX vəXX əsrin əvvəllərindənKartal vəPendik ilçələrinin cənubunda qalan adalarda şam ağacları geniş yayılmışdır. Həmçinin, bu adalarda Osmanlıdan qalma bağ evləri də vardır.Adalarda əsas balıq və dəniz məhsulları çox yayılmışdır. İstanbul mərkəzdən uzaqda yerləşənŞilə, yayda şəhərin ən çox ziyarət edilən yerlərindən biridir. Şəhər mərkəzindən 50 kilometr məsafədədir. Təmiz ağ qum plajı mövcuddur.
İstanbulda bir çox tarixi bazar vardır.Qapalı Çarşı (1461),Mahmudpaşa bazarı (1462) vəMisir bazarı, bu bazarlardan ən əhəmiyyətliləridir. İlk müasir ticarət mərkəziBakırköy ilçəsində yer alanGalleria olmuşdur.[128][129]XX əsrin sonlarına getdikcə "ticarət mərkəzləri" adlanan müasir bazarlar sayını sürətlə artmışdır. Şəhərdə ümumilikdə 100 ticarət mərkəzi yer alır.[130] Bunlardan ən əhəmiyyətlisi Akmerkez, Kapitol Ticarət Mərkəzi, Profilo Ticarət Mərkəzi, Cəvahir Ticarət Mərkəzi, Metrocity, Kanyon Ticarət Mərkəzi, İstinye Park (Avropa vəDünyanın ən yaxşı ticarət mərkəzi adını qazanmışdır), Meydan Ticarət Mərkəzi və digərləridir.[131]
Ənənəvi türk restoranları ilə yanaşı, İstanbuldaAvropa vəUzaq Şərq yerli mətbəxlərini də təmsil edən restoranlar mövcuddur.
Şəhərin ən önəmlimeyhanələri vəbarları şəhərin ən canlı yerlərindən biri olanBəyoğlu ilçəsi,İstiqlaliyyət prospektində toplanmışdır. 1876-cı ildə açılan Çiçək Pasajı bir çox tarixi meyhanə, bar və restoranları özündə cəmləşdirir. 1870-ci ildə Bəyoğluda baş vermiş böyük yanğın nəticəsində məhv olmuşNaum Teatrının yerinə Xristaki Zoqrafos Əfəndi tərəfindən inşa edilmişdir. Digər tarixi bar və qəhvə dükanlarına Tunel Pasajı ətrafında və Asmalıməscid küçəsi ətrafında və Çiçək Pasajının arxasında yerləşən Nəvizadə küçəsində rast gəlmək mümkündür.İstiqlaliyyət prospekti ətrafındakı bəzi tarixi məhəllələr fərqli yollarla bərpa edilmişdir. Qalatasaray Liseyi yaxınlığındakı Cəzayir küçəsində, qeyri-rəsmi adı ilə də tanınanLa Rue Française (Fransız küçəsi) səmtində, canlı musiqi təqdim edən fransız barları, kafe və restoranları yer alır.
İstanbuldakı tarixi balıq restoranları da olduqca məşhurdur. Ən məşhur balıq restoranları,Bosfor və şəhərin cənubundakıMərmərə dənizinin sahillərində yerləşir. HəmçininBosforun şimalında yer alan Anadolukavağı məhəlləsi də tarixi balıq restoranları ilə məşhurdur.
Şəhərdəki bir çox gecə klublar, barlar, restoranlar canlı musiqi altında insanlara xidmət edir. Yay aylarında artan temperatur insanları bu yerlərə cəlb edir və gecə klubları, restoran və barların sayı şəhərdə sürətlə artır.[132] Kafe, restoran, bar, klub, muzey, teatr və kinoteatrlar xüsusiləİstiqlaliyyət prospekti vəNişantaşı ətrafında cəmləşib.Babylon vəNu PeraBəyoğlunda xidmət verən məşhur gecə klublarındandır.
Açıq hava gecə klubları arasında ən məşhurları əsasənBosfor sahillərində yerləşir. Ortaköy səmtindəkiSortie,Reina vəAnjelique bunlardandır. Ortaköy səmtinin daha bir önəmli məkanlarından biri olanQ Jazz Bar canlıcaz musiqisi ilə insanlara möhtəşəm mühit təqdim edir.[133]
Maslak səmtində İstanbul Arena vəBoğazda yerləşən Quruçeşmə Arena, dünyanın hər yerindən məşhur müğənnilərin və orkestrlərin canlı konsertlərinə ev sahibliyi edir. Bununla yanaşı, Maslak səmtində yerləşən Parkorman, 2002-ci ildəMTV-nin canlı konsert və şənliyinə ev sahibliyi etmişdir.[134]
Qadın basketbol çempionatında Galatasaray İK və Fənərbaxça İK-nin qarşılaşması.
Bizans vəRoma dövrlərindən bəri bir çox idman yarışlarına ev sahibliyi edən İstanbul, bu günfutbol,basketbol,voleybol,həndbol və müxtəlif idman yarışlarına ev sahibliyi etməkdədir.[135] Türkiyə futbol liqalarının üç böyüyü olaraq adlandırılanBeşiktaş,Fənərbaxça vəQalatasarayın məşq və matç stadionları da burada yerləşir.[136]
2005–2011-ci illərdə dünyanın ən böyük idman təşkilatlarından biri olanFormula 1 yarışlarına ev sahibliyi etmişdir.İstanbul Park pisti ümumilikdə 2 milyon 215 min kvadrat metrlik sahəni əhatə edir.
Türkiyənin ən əhəmiyyətli hipodromunun olanVəliəfəndi hippodromu şəhərdəki əhəmiyyətli yarışlara ev sahibliyi etməkdədir. Həmçinin, şəhərdə basketboll da inkişaf etmişdir. Şəhər hal-hazırda bir neçə basketbol komandasına ev sahibliyi edir.
Siyasi baxımdan İstanbul,Türkiyənin ən əhəmiyyətli inzibati bölgəsi olaraq görülür. Bir çox siyasətçi, o cümlədən prezidentRəcəb Tayyib Ərdoğan, bir siyasi partiyanın İstanbuldakı fəaliyyətinin, ümumi fəaliyyətindən daha vacib olduğu fikrini irəli sürmüşdür. Bu fikir isə şəhərin, Türkiyənin maliyyə mərkəzi olması, böyük seçicilərin digər inzibati bölgələrə nisbətən çoxluğu və Ərdoğanın 1994-cü ildə İstanbul Bələdiyyə Başçısı seçilməsindən qaynaqlanır. 2019-cu il Türkiyə bələdiyyə seçkisində Ərdoğan, "Əgər İstanbulda uğursuz olsaq, Türkiyədə də uğursuz olacıq" ifadəsini də dilə gətirmişdir.[138][139]
İstanbul sakinləri, 1995-ci ildən bəri yerli seçkilərdə təqdirəlayiq yer tutmuşƏdalət və İnkişaf Partiyasına (AKP) səs vermişdir.[140] 2002-ci ildən bəri,Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) bütün yerli seçkilərdə, öz rəqiblərindən dəfələrlə çox səs almağı bacarmışdır. 24 iyun 2018-ci ildə keçirilən son parlament seçkilərində isə 41,74% səs almışdır. AKP-nin prezidentliyə namizədi son seçkilərdə 50,0% səs iləƏrdoğan olmuşdur. 1994-cü ildə Ərdoğanla başlayan İstanbul, 2019-cu ilə qədər 25 il mühafizəkar bir bələdiyyə başçısına sahib olmuşdur. İstanbulun ikinci böyük partiyası, eyni zamanda ölkənin əsas müxalifətiCümhuriyyət Xalq Partiyasıdır (CHP). Türkiyənin cənub-şərqində kürtlərin çoxluğunun səbəbi iləXalqların Demokratik Partiyası (HDP) də nüfuz qazanmışdır.[141]
İstanbul Bələdiyyə sarayı
Hal-hazırda, İstanbul və Türkiyənin böyük şəhər şəhərlərinin çoxu hökumət partiyasından imtina edir. 2013 və 2014-cü illərdə İstanbulda genişmiqyaslı anti-AKP hökumət etirazları başlamış və ölkə daxilində yayılmışdır. Bu tendensiya ilk dəfə 2014-cü il bələdiyyə seçkiləri nəticəsində hökumət partiyasının keçmiş illərə nəzərən daha az səs alması ilə nəzərə çarpmışdır.[142] İstanbulda ilk hökumətin məğlubiyyəti 2017-ci il konstitusiya dəyişikliyi referendumunda reallaşdı və sakinlərin 48,6%-i 'xeyr'-ə səs vermişdir. AKP hökuməti isə 'Bəli' səsini dəstəkləmiş və ölkənin kənd ərazilərindəki yüksək dəstəyə görə ümumxalq səsverməsini qazanmışdır. Hökumətin ən böyük məğlubiyyəti isə 2019-cu il İstanbul bələdiyyə seçkiləri zamanı keçmiş baş nazir olanBinəli Yıldırımın, müxalifət namizədi olanƏkrəm İmamoğlu tərəfindən böyük səs fərqi ilə məğlub edilməsi olmuşdur. Əkrəm İmamoğlu, böyük fərq iləBinəli Yıldırımı məğlub edərək İstanbul bələdiyyə başçısı adını qazanmışdır. Müxalifət üçün bənzər meyllər və seçki müvəffəqiyyətləriAnkara,İzmir,Antalya,Mərsin,Adana və Türkiyənin digər böyük şəhərlərində də təkrarlandı.[143]
İnzibati cəhətdən İstanbul, Türkiyənin digər illərinə nəzərən daha çox — 39 ilçəyə ayrılmışdır. Bir şəhər olaraq İstanbul, ümumilikdə 600 kürsüyə sahibTürkiyə Böyük Millət Məclisinə 98 nəfər yollayır. İstanbul parlament seçkiləri üzrə, ikisi Avropa, biri isə Asiya hissəsində olmaqla üç dairəyə ayrılır: sırayla 28, 35 və 35 deputat olmaqla seçilir.[144]
Türkiyənin ən çox tiraja sahib olan qəzeti —Hüriyyət qəzetinin İstanbuldaki qərargahı.
Hökumət tərəfindən idarə olunan radio və televiziya stansiyalarının əksəriyyətininAnkarada yerləşməsinə baxmayaraq, İstanbul Türkiyə mediasının əsas mərkəzidir. Sektorun kökləri ilk Türk qəzeti olanTəqvim-i Vekayi, 1831-ci ildə nəşr olunduğu köhnəOsmanlı paytaxtında yerləşir.Haliçin mərkəziBəyoğlu ilə birlikdə Türkiyə nəşriyyat mərkəzini əmələ gətirir.[145]
Hal-hazırda İstanbulda yayğın dövri nəşrlər mövcuddur. Ölkənin ilk qəzetləriHüriyyət,Sabah,Posta vəSözcü olmuşdur. Bu qəzetlərin qərargahı İstanbulda yerləşir və hər biri həftəlik 275 mindən çox satışa malikdir.
TRT İstanbul Radiosunun yer aldığı bina.
Hüriyyət qəzetinin İngilis dilində nəşr olunan Huriyyet Daily News 1961-ci ildən bəri çap olunur, lakin 2014-cü ildə nəşr olunmağa başlayan İngiliscə Sabah qəzeti daha çox satılır.Cumhuriyet,Milliyet vəHabertürk kimi məşhur qəzetlər də daxil olmaqla bir çox qəzetlərin qərargahı İstanbulda yerləşir. Həmçinin, şəhərdə erməni və türk dillərində nəşr olunanMarmara vəJamanak vəAqos qəzetləri də yer alır.[146]
Türkiyənin ilk radio yayımı, İstanbulda başlamışdır. Sonralar, ilk qurulan radiostansiyalarTürkiyə Radio Televiziya Qurumunun (TRT) nəzarətinə keçmişdir. Hal-hazırdaTRT-nin tabeliyində dörd milli radio stansiya fəaliyyət göstərir. Bu stansiyaların ölkə əhalisinin 90 faizindən çoxuna çata bilməsi üçün ölkə daxilində ötürücülər yerləşdirilmişdir. Dövlət radiostansiyalarından sadəcə Radio 2-nin qərargahı İstanbulda yerləşir. İstanbul hava dalğaları, əsasən Türk və İngilis dillərində məzmun ötürən Türkiyənin ən sıx hava dalğalarıdır.[147]
TRT Çocuk,Türkiyə Radio Televiziya Qurumunun İstanbulda yerləşən yeganə qoludur. Bununla yanaşı, Şəhərdə türk radiostansiyaları və beynəlxalq media qurumlarının regional qərargahları yerləşir. Əsasən yerli serial və filmləri nümayiş etdirən Türkiyənin ən böyük telekanalları olanStar TV,Show TV,Kanal D vəATV, xəbər üzrə ixtisaslaşmışNTV,Sky Türk telekanallarının da mərkəzi İstanbulda yerləşir. Həmçinin, İstanbuldaBBC-nin türkdilli xəbər sujetlərinə kömək edən regional ofisi də yer almaqdadır.Amerikanın CNN telekanalı da 1999-cu ildə burada CNN Türk kanalının qərargahını qurmuşdur.[148]
Özəl universitetlər : Acıbadəm Universiteti[161], Bağçaşəhər Universiteti[162], Beykent Universiteti[163], Doğuş Universiteti[164],İşıq Universiteti[165], İstanbul Arel Universiteti[166], İstanbul Aydın Universiteti[167], İstanbul Bilgi Universiteti[168], İstanbul Bilim Universiteti[169], Altınbaş Universiteti[170], İstanbul Mədəniyyət Universiteti[171], İstanbul Şəhər Universiteti[172],İstanbul Ticarət Universiteti[173], Kadir Has Universiteti[174],Qoç Universiteti[175], Maltəpə Universiteti[176], Okan Universiteti[177], Özyeğin Universiteti[178], Piri Rəis Universiteti[179], Sabancı Universiteti[180], Yedditəpə Universiteti[181], Yeni Əsr Universiteti[182], Nişantaşı Universiteti[183], Üsküdar Universiteti[184], Bezmiâlem Özəl Universiteti.[185]
Demək olar ki, İstanbuldakı bütün özəl lisey və universitetlərdəİngilis,Fransız vəAlman dilləri, ana xarici dil və ya ikinci xarici dil təhsili verilir.Qalatasaray Liseyi 1481-ci ildə "Qalata Sarayı Enderun-u Humayunu" adı altında qurulmuşdur. Daha sonrakı"Qalatasaray Mekteb-i Sultanisi" adıyla şəhərin ən köhnə liseyi olmaqla birlikdə, ən qədimdən təhsil verən 2-ci məktəbdir. Bu liseydə əsas dili Fransızcadır.[186] 1884-cü ildə qurulan İstanbul Liseyi daha çox bilinən adıyla İstanbul Kişi Liseyi, beynəlxalq sahədə tanınmış ən köhnə liseylərdən biridir. Bu lisey isə alman dilini ana dili kimi seçmişdir[187]. Kadıköy Anadolu Liseyi köhnə və daha yayğın bilinən adıylaKadıköy Maarif Kolleci, gənc əhaliyə istiqamət verəcək üst səviyyədə təhsilli siyasətçi, elm adamı və sənətçilər yetişdirmək məqsədiylə, Nazirlər Kabinetinin vəTBMM-in qərarıyla 1955-ci ildə qurulmuşdur. Bu liseydə isə tədris ingilis dilindədir.[188] Nişantaşı Anadolu Liseyi, 1905-ci ildə"English High School for Boys" adıyla xüsusilə İngilis birliyi mənsublarının uşaqlarına yüksəksəviyyəli təhsil vermək məqsədiylə qurulmuşdur. 1979-cu ildə Milli Təhsil Nazirliyinə qoşulmuş və hal-hazırkı adı verilmişdir. Cağaloğlu Anadolu Liseyi, (köhnə adıyla İstanbul Qız Liseyi) 1850-ci ildəƏbdülməcidin anası Bezmialem Validə Sultanın istəyi üzərinə qurulmuş, Osmanlının ilk ictimai liseyi ünvanına malikdir. İlk olaraqValidə Məktəbi sonra isəDarülmaarif adlarını almış, 1911–1933-cü illər arasındaİnas İdadisi (Kişi Müəllim Liseyi), 1933–1983-cü illər arasında Türkiyənin ilk qız liseyi —İstanbul Qız Liseyi olaraq xidmət vermiş, 1983-cü ildə isə hal-hazırkı adını almışdır. Bu liseydə isə digərlərindən fərqli olaraq təhsil almanca keçirilir.[189]
İstanbul çoxlu saydaxəstəxana,klinika vəlaboratoriya ilə ölkənin tibbi araşdırma mərkəzidir. Bu obyektlərin əksəriyyəti yüksək texnologiyalı avadanlıqlara malikdir. Səhiyyə turizmi, şəhərdə inkişaf etmiş sağlamlıq imkanları və xaricdən daha əlverişli qiymətlər səbəbiylə inkişaf etmişdir.[190]İngiltərə vəAlmaniya kimiQərbi Avropa ölkələri yüksək məbləğli tibbi müalicə və əməliyyatlar üçün aşağı gəlirli xəstələri İstanbula göndərirlər.[191] İstanbul, xüsusilə lazeroftalmologiyası və plastik cərrahiyyə sahəsində məşhurluq qazanmışdır.[190]
Şəhərdəki hava çirkliliyi sağlamlıq üçün çox böyük problemdir. Xüsusi nəqliyyat vasitələrinin artması vəictimai nəqliyyatın yavaş olması bu problemi daha da artırır. Bu problemlə əlaqədar olaraq 2006-cı ilin yanvarında yalnız qurğuşunsuz benzin planlaşdırılıb.[192] Səhiyyə xidmətləri şəhərdəki dövlət və özəl tibb müəssisələri tərəfindən həyata keçirilir.[193] İl daxilində yayılmış 52dövlət xəstəxanası var. Rayonpoliklinikaları əlavə olunduqda bu rəqəm 111-ə qalxmaqdadır[193][194]. Hər bir rayonda bir və ya bir neçə sağlamlıq mərkəzi var. 2004-cü ildə sağlamlıq mərkəzlərinin ümumi sayı 337 olaraq təyin olundu. Vilayətlərdə özəl sağlamlıq müəssisələrinin sayı 138-dir.[193][194] Dövlətdə, hərbi və özəl səhiyyə müəssisələrində yataqların ümumi sayı 18,375 ədəddir. Ümumilkdə ilçələrdə olanapteklərin ümumi sayı 3,852 təşkil edir.[106]
Bu gün Dolmabağça sarayının yerləşdiyi ərazi XVII əsrdəOsmanlı donanmasının gəmilərinin saxlandığı limanlardan biri idi. Ənənəvi dənizçilik şənliklərinin təşkil edildiyi bu liman bir müddət sonra bataqlığa dönmüşdü. XVII əsrdə doldurulmasına başlanan bu limanOsmanlı padşahlarının əyləndikləri və istirahət etdikləri bir bağça kimi istifadə edilməyə başlandı.[196] Bu bağçada uzun tarixi zaman ərzində inşa edilmiş köşklər və qəsrlər kompleksi bir müddətBeşiktaş Sahilsarayı adıyla tanınmışdı.Dolmabağça sarayı 600 metr uzunluğunda mərmər özül üzərində inşa edilmişdir. Mabeyn binasından (bu gün Rəsm Heykəl Muzeyi) Vəliəhd binasına qədər olan məsafə 284 metrdir. Bu məsafənin ortasında yüksəkliyi ilə diqqət çəkən Mərasim (Müayədə) binası yerləşir.[197]
Bəylərbəyi sarayı — İstanbulunÜsküdar ilçəsində 1861–1865-ci illərdə inşa olunanOsmanlı sarayı.Üsküdar rayonunun Bəylərbəyi səmtində yerləşən saray dövrünOsmanlı padşahıSultan Əbdüləzizin sifarişi ilə, erməni əsilli baş memar Sarkis Balyan tərəfindən inşa olunmuşdur.[198] Yay sarayı və əcnəbi dövlət adamlarının qonaq edilməsi məqsədilə hazırlanan sarayın inşasına 6 avqust 1863-cü ildə başlamış, açılış mərasimi isə 21 aprel 1865-ci ildəcümə salamlığının ardındanSultan Əbdüləzizin iştirakı ilə baş tutmuşdur. O illərdə sarayın inşaat xərcləri təqribən 500 min Osmanlı lirəsi olaraq hesablanmışdır. Sarayın yerləşdiyi ərazinin tarixiBizans dövrünə qədər gedib çıxır. Belə ki,Bizans imperatoruII Konstansi burada böyük bir xaç heykəli inşa etdirmiş, bu səbəblə bölgə Bizans dövründəstavroz (yun.Xaç) bağçaları olaraq adlanmışdır.[199]
Topqapı sarayı —Türkiyənin İstanbul şəhərində yerləşən və 400 il (1465–1856)Osmanlı sultanlarının iqamətgahı olmuş saray kompleksidir. Hökmdar iqamətgahı kimi saray təntənəli qəbullar və əyləncə məclislərinin keçirildiyi məkan olmuşdur.[200] Hazırda muzey kimi fəaliyyət göstərən saray İstanbulun əsas turist məkanlarından biridir. Sarayda Məhəmməd peyğəmbərin əbası və qılıncı kimi müsəlmanlar üçün çox dəyərli olan müqəddəs relikviyalar qorunur. 1985-ci ildən "İstanbulun tarixi ərazisi"nin tərkibindəUNESCOÜmumdünya irsi siyahısına daxil olan saray IV kriteriya ilə"Osmanlı dövrü saraylarının ən yaxşı nümunələrindən biri" kimi təsvir edilir.[201] Saray kompleksi dörd həyət və çoxlu kiçik binalardan ibarətdir. Ən aktiv məskunlaşma dövründə 4.000 insanın yaşadığı saray uzun sahilboyu ərazini əhatə edirdi. Kompleksə məscidlər, xəstəxana, çörəkxanalar və başqa binalar da daxildir. Sarayın inşasına 1459-cu ildəKonstantinopolu işğal etmiş SultanII Mehmedin əmri ilə başlanmışdır. Sultanların əvvəlki iqamətgahından fərqləndirilməsi üçün saray "Yeni Saray" adlandırılmışdır. Saray XIX əsrdən etibarən Topqapı adlandırılmağa başlamışdır. 1509-cu il zəlzələsi və 1665-ci il yanğınından sonra sarayda əsaslı bərpa işləri aparılmış və saray genişlədilmişdir.[202]
Hal-hazırda buqəsr Validə sultan köşkü olaraq tanınır.Sultan Əbdüləzizin hakimiyyəti zamanında da Böyük Mabeyn köşkü, Çit qəsri, Malta köşkü və Çadır köşkü inşa edilmişdir.Sultan II Əbdülhəmid taxta çıxdıqdan sonra bir müddətDolmabağça sarayında yaşamış, daha sonra isə Yıldız sarayına köçmüş və səltənətinin sonuna qədər burada yaşamışdır[205].
Qalata qülləsi — İstanbul şəhərinin Qalata səmtində yerləşən 528-ci ildə inşa olunmuş tarixi qüllə.[208]
Qalata qülləsi İstanbul şəhərinin əsas simvollarındandır.Qalata qülləsidünyanın ən qədim qüllələrindən hesab olunur. QülləBizans imperiyasının imperatoru Anastasiusun göstərişi ilə 528-ci ildən inşa olunmağa başlanmışdır. 1204-cü ildə IV xaç yürüşü zamanı ciddi dağıntılara məruz qalan qüllə, 1348-ci ildəİsa Qülləsi adı ilə köhnə qüllənin yerində yenidən inşa olunmuşdur. 1348-ci ildə ikinci dəfə inşa olunan Qalata qülləsi həmin dövrdəKonstantinopol şəhərinin ən hündür binası hesab olunurdu.[209]
Bu gün mövcud olan qüllə 1445–1446-cı illərdə yüksəldilmişdir. Qüllə türklərin əlinə keçdikdən sonra müxtəlif vaxtlarda təmir olunmuş, özülü bərkidilmişdir. XVI əsrdə qüllədən Kasımpaşa tərsanəsində işlədilən Xristian əsirləri saxlamaq üçün istifadə olunmuşdur. SultanIII Muradın icazəsi ilə ərəb alimiTağıyəddin tərəfindən Qalata qülləsindəRəsədxana açılmışdır. HəminRəsədxana cəmi bir neçə il fəaliyyət göstərmiş və 1579-cu ildə qapadılmışdır. XVII əsrin ilk rübündəIV Muradın hakimiyyəti dövründəHezarfən Əhməd Çələbi adlı gənc ixtiraçı ucmaq məqsədilə qanadlar hazırlamışdır. Uzun müddət davam etmiş təlimlərdən sonra,Hezarfən Əhməd Çələbi 1638-ci ildə Qalata qülləsindənÜsküdar səmtinə qədər uçmuşdur. O, bununlaBosfor boğazının üstündən keçmişdir. Bu uçuş Dünya tarixində insanın ilk əhatəli uçuşu hesab olunur.[210]
Taksim meydanı — İstanbulun Avropa hissəsində,Bəyoğlu ilçəsində yerləşən meydan[211]. Meydan İstanbul şəhərinin ən məşhur məkanlarından biri, eləcə də böyük alış-veriş, turizm və istirahət ərazisidir. Öz restoranları, mağaza və otelleri ilə məşhurdur[212].
Günümüzə çox az qalıqları qalanBizans dövrünün əhəmiyyətli tikililəri və abidələri Cıdır meydanı ətrafında inşa edilmişdir. Böyük saray adı ilə məşhur olan İmperiya sarayı Cıdır meydanının yanından başlayır, dəniz kənarına qədər uzanardı.[213] Meydan, Romaya qədər uzanan yolun başlanğıcı idi və ilk mozaika daşı da burada qoyulmuşdur. Hamamlar, məbədlər, dini, mədəni, idarə və ictimai mərkəzlər bu parkın yaxınlığında yerləşmişdir. Bizans və Türk dövrlərində də mərkəzi əhəmiyyətini davam etdirmişdir. İstanbulun ən mühüm abidələriAya Sofya məbədi,Sultan Əhməd Məscidi, Türk və İslam Əsərləri Muzeyi və daha çoxu Cıdır meydanın dairəsindədir. Şəhərin əsas küçələri Cıdır meydanından başlayır. Yol kənarları ticarət binları və iqamətgahlarla əhatəlidir.[214]
Gülhanə parkı — İstanbul şəhərinin Fatih ilçəsində yer alan tarixi bir parkdır. Alay köşkü,Topqapı sarayı vəSarayburnu arasında yerləşir. Park,Osmanlı imperiyası dövründəTopqapı sarayının xarici bağçası və içində bir qoruq və qızılgül bağçalarını saxlayardı. Türk tarixində demokratikləşmənin ilk addımı olanTənzimat fərmanı, 3 noyabr 1839-cu ildəƏbdülməcidin dövründə Xarici İşlər Naziri Mustafa Rəşid Paşa tərəfindən Gülhanə parkında oxunmuşdur və bu səbəblə bu parkaGülhanə Xətti Hümayunu da deyilir.[215]
İstanbul şəhərinin başçısı Cəmil Paşanın dövründə düzəldilərək 1912-ci ildə park halına gətirildi və xalqa açıldı. Hal-hazırda park 1000 m2-lıq sahəyə malikdir. Parkın girişində sağ tərəfdə İstanbul mer və bələdiyyə sədrlərinin büstləri var. Parkın ortasından hər iki tərəfi ağaclı yol keçir. Bu yolun sağında və solunda istirahət yerləri, uşaq bağçası var.[216] Parkda həmçinin Romalılardan qalma Qot sütunu yer alır.[217]
Parkdaki son tədbirlər Gülhanə parkının Sarayburnu hissəsində 19 noyabr 1938-ci ildə keçirilib.
Bizans dövründə şəhərin ən vacib meydanlarından biri olan Feodosius Forumu da demək olar ki, eyni ərazidə yerləşirdi. Bu günOsmanlı İmperiyası dövründə saray bağçası olan Bəyazid meydanı şəhər görünüşünü təşkil edən əsas hissələrdən biridir.Bəyazid məscidi və ətrafda bir neçə məhəllənin yer aldığı Bəyazid səmti vardır. Səmt, şimaldan Çarşı qapı vəQapalı çarşı, cənubdan Soğanağa məhəlləsi, qərbdən isəİstanbul Universiteti ilə həmsərhəddir.[219] 27 may 1960hərbi çevrilişindən sonra bir müddət Hüriyyət meydanı olaraq da adlandırılmışdır.
Bakırköy Azadlıq meydanı — İstanbulunBakırköy ilçəsində İncirli prospekti ilə Ebuzziya prospektini birləşdirən meydandır.[220]
Bakırköy qəbiristanlığı, bələdiyyə binası vəTCDD Bakırköy stansiyası ilə əhatə olunan meydan 2002-ci ildə Cumhuriyet Meydanı olaraq dəyişdirildi, lakin bu ad çox istifadə edilmədi. Şəhərin ən məşhur ticarət mərkəzlərinin bir çoxunun burada yerləşməsi səbəbindən adətən meydanda sıxlıq yaşanır.[221]
Bosfor üzərindən salınan ilk asma körpü 15 iyul Şəhidlər Körpüsü olmuşdur. Körpü İstanbulun Avropa və Asiya hissələrini birləşdirir. Körpünün uzunluğu 1560 metr, əsas aşırımın uzunluğu 1074 metr, körpünün eni 33 metr, suyun üstündə dayaqların hündürlüyü 165 metr, yoldan ötən hissədən suyun səthinə qədər 64 metrdir.[222] Hər gün körpüdən təxminən 600 000 sərnişin daşıyan 200 000-dən çox nəqliyyat vasitəsi keçir. Uzunluğuna görə körpü dünyada 13-cü yerdədir. Körpüdən istifadə etmək ödənişlidir, piyada keçişi isə intihar sayının çoxluğu səbəbindən qadağandır.Osmanlı İmperiyası dövründən bəri boğazı körpü ilə keçmək fikri 15 iyul Şəhidlər Körpüsünün inşasına qədər illər ərzində tez-tez gündəmə gəlmişdir. Cümhuriyyətin ilk illərində varlı bir iş adamı olanNuri Dəmirağ körpü üçün fərdi layihələr hazırlamış və 1931-ci ildəSan FransiskodaQızıl qapı körpüsünü inşa edən Bethlehem Polad Şirkəti üçün bir layihə çəkmişdir. Dəmirağın həyata keçirilməyən layihəsindən başqa, 1951-ci ildə bir alman şirkəti tərəfindən hazırlanan bir layihə də reallaşmadı. Hal-hazırda İstanbulun əsas rəmzlərindən biridir.
İstanbulda nəqliyyat quru, hava, dəniz və dəmir yolu kimi müxtəlif yollarla həyata keçirilir. Şəhəriçi, şəhərlərarası və beynəlxalq nəqliyyat üçün böyük mərkəzlərə malikdir.[223][224] Şəhərdə hava nəqliyyatının mövcud olduğu iki mülki hava limanı var. Bunlardan biri 2019-cu ildə açılanİstanbul Hava Limanıdır. İstanbul hava limanında daxili və xarici uçuşlar üçün 2 ayrı terminal var. Atatürk hava limanından planlaşdırılan bütün uçuşlar 6 aprel 2019-cu ildən etibarən İstanbul Hava Limanından edilməyə başlandı.[225] Atatürk Hava limanının gələcək istifadəsi hələ dəqiqləşdirilməyib. İstanbul Hava Limanı, Akpınar və Yeniköy məhəllələri arasındakı 7.650 hektarlıq ərazidə yerləşir.[226] Digər hava limanı şəhərin Asiya hissəsində yerləşənSəbihə Göyçən Hava Limanıdır.
İstanbulun nostaljik tramvayı və müasir sürətli tramvayı.
Bir çox yerli və xarici mərkəzə birbaşa uçmaq mümkündür. Şəhər hava limanlarından biri olan İstanbul Hava limanı, Avropa hissəsiArnavutköy ilçəsində, Sabiha Gökçen hava limanı isə Asiya hissəsindəkiPendik ilçəsində yerləşir. Atatürk Havalimanı şəhər içərisində hava nəqliyyatında mühüm rola sahib idi. Hər gün hava limanından orta hesabla 650–700 təyyarə uçurdu. Şəhərin mərkəzinə metro xətti və magistral yollarla bağlanır.[227]
Xüsusilə şəhərlərarası səyahətdə quru nəqliyyatı böyük bir paya sahibdir.[228]Türkiyənin hər şəhərinə və ayrıcaGürcüstan,Yunanıstan,Bolqarıstan kimi qonşu ölkələrə İstanbuldan birbaşa avtobus səfərləri vardır.[229]Harem avtovağzalı Asiya hissəsində,Böyük İstanbul avtovağzalı isə şəhərin Avropa hissəsindədir. Böyük İstanbul avtovağzalı da şəhər mərkəzinə metro ilə bağlıdır. Bundan başqa, şəhərin müxtəlif yerlərində bəzi böyük turizm şirkətləri tərəfindən idarə olunancib avtovağzalları mövcuddur.[230]
Dəniz yolu ilə şəhərdə müntəzəm nəqliyyat yalnız ölkə daxilində həyata keçirilir. İstanbuldanYalova,Balıkəsir vəBursaya qədər bərə xidmətləri vardır. Turizm məqsədiləİstanbul Limanına gələn fərdi gəmilər istisna olmaqla, beynəlxalq kruiz yoxdur.[233]
Şəhərdən O-1, O-2, O-3, O-4 və O-7 avtomobil yollarını keçir. Avtomobil yolları15 İyul Şəhidlər vəFateh Sultan Mehmet körpüsü ilə bağlanır. Körpülər şəhər nəqliyyatının vacib hissələrindən biridir. Pik saatlarda körpülərdə tez-tez tıxaclar yaranır.Euronews-un "Qlobal həyat keyfiyyəti 2019" hesabatına görə, İstanbul sürücü və sərnişinlərin nəqliyyatda ən çox vaxt itirdiyi 13-cü şəhər oldu.[234]
İETT xətlərindən əlavə, özəl şirkətlər İstanbul kəndlərinə vəSilivri,Çatalca vəŞilə kimi ucqar ilçələrə nəqliyyatı təmin edir.[235]
İstanbul ictimai nəqliyyat sistemi, 14 milyondan çox adamı ictimai nəqliyyat xidmətləri ilə təmin edərək, 5.461 kvadrat kilometr ərazini əhatə edir. İldə ictimai nəqliyyat xüsusi şirkətlər və ictimai avtobus, metrobus şəbəkələri, relsli sistemlər və dəniz vasitələri tərəfindən həyata keçirilir.[236][237][238] Osmanlı imperiyasının olmuş İstanbulunAvropa hissəsində böyük bir tramvay şəbəkəsi var idi. Atlı tramvay olaraq başlayan xətlər elektrik tramvayla əvəz edilmiş, İstanbul Elektrik, Tramvay və Tunel (İETT) təşkilatı qurulmuşdur.[239]
İstanbulda şəhəriçi daşınma prosesləri 1869-cu ildə Dərsadət Tramvay Şirkəti və Tunel təşkilatının qurulması ilə başlayır. 1871-ci ildə şirkət atlı tramvayda dörd marşrutda daşıma proseslərinə başladı. Bu xətlər Əzabqapı-Qalata, Aksaray-Yeddiqüllə, Aksaray-Topqapı və Əminönü-Aksaray olmuş və ilk ildə 4,5 milyon adama xidmət etmişdir.[240] Sonrakı illərdə yeni xətlər əlavə edildi. 1 metr genişliyə malik dəmiryolda 430 və 45 tramvay maşın işləyə bilərdi. 1912-ci ildə Müdafiə NazirliyiBalkan müharibələri zamanı bütün atları cəbhəyə göndərilməsi ilə atlı tramvay daşımasına bir il müddətinə ara verildi. Tramvay şəbəkəsi 2 fevral 1914-cü ildə Catene Tel şirkəti tərəfindən elektrikləşdirilmişdir. 8 iyun 1928-ci ildəÜsküdar və Kısıklı arasında tramvay işə başladı. 1950-ci illərdə tramvay xətlərinin uzunluğu 130 km-ə çatdı. 1956-cı ildə 56 min 270 qatar və 108 milyon sərnişin yaşadı.[237]27 may hərbi çevrilişindən sonra şəhərin tramvay xidməti tənəzzülə başladı. Xətlər dağıdıldı və o günün şərtlərinə uyğun daha sürətli qatarlar üçün nəzərdə tutulmuş xətlər salındı. Köhnə tramvay şəhərin Avropa hissəsində 12 avqust 1961-ci ilə qədər və Asiya hissəsində isə 14 noyabr 1966-cı ilədək xidmət verməyə davam etmişdir.[241]
İstanbul metrosu,Türkiyənin İstanbul şəhərində xidmət verən metro sistemidir. 3 sentyabr 1989-cu ildə xidmətə girdiyində Türkiyənin ilk metro sistemi idi. Metro İstanbul, Böyükşəhər Bələdiyyəsi tərəfindən idarə olunur və hal-hazırda 6 metro xətti (M1, M2, M3, M4, M5, M6) və 86 stansiyaya malikdir. Bu xüsusiyyəti ilə İstanbul metrosu, ölkənin ən böyük metro şəbəkəsidir.[242]M1, M2, M3 vəM6 xətləri Avropa tərəfində, M4 və M5 xətləri Asiya tərəfində xidmət göstərir.M1, M3, M4 vəM5 metro xətlərinin genişləndirilməsi işləri davam etdirilir.M7, M8, M9, M10, M11, M12, M13 metro xətlərinin tikintisi davam edir. Tikintisi davam edənM7, M9, M11 xətləri Avropa tərəfində,M8, M10, M12, M13 xətləri isə Asiya tərəfində yer alacaqdır.[243]
Metro sistemi, həftənin hər günü son stansiyalardan etibarən səhər saat 6.00-da gedən ilk qatardan gecə 00.00-da gedən son qatara qədər xidmət göstərir. Həftə sonları və tətil günləri, hər 20 dəqiqədə 00.00 ilə 06.00 arasında əlavə xidmətlər təşkil edilir. Metro sərnişinləriİstanbulkart vasitəsilə ödəniş edir.[244]
Tunel 1874-cü ildə London metrosundan sonra Avropada ikinci və Altantik Prospekt Tunelindən sonra dünyada üçüncü ən qədim metro kimi fəaliyyətə başladı. Kabelli lift sisteminə bənzər bir funikulyor sistemdir.[245] Tunel xəttində dayanacaq yoxdur, uzunluğu 573 metrdir və Karaköy ilə Tünel Meydanı arasında 60 metr hündürlük fərqi var.[246]
2006-cı ildə istifadəyə verilən Taksim-Kabataş funikulyoru, M2 xətti ilə Kabataşdakı bərə limanlarını və T1 xəttini birləşdirir. Sistemdə dayanacaq yoxdur və gündə 195 səfər edilərək, ümumilikdə 30.000 sərnişin daşınır.[247]
İstanbulda ictimai nəqliyyatın önəmli qollarından biri olan avtobuslar 1926-cı ildə Bəyazid və Karaköy arasında dörd ədəd Renault-Scania avtobusları ilə başlamışdır. Şəhərdə 1942-ci ildə 9, 1955-ci ildə 16, 1960-cı ildə isə 525 avtobus fəaliyyət göstərmişdir.[248]Böyükşəhər Bələdiyyəsi nəzdində şəhərdə ictimai nəqliyyat xidmətləri göstərən təşkilat İETT-dir.
İETT, avtobus, tramvay və tuneldən əlavə olaraq,İstanbul Xüsusi Dövlət avtobusları vəİstanbul Avtobus QSC-nin idarə olunması, icrası və nəzarəti üçün də məsuliyyət daşıyır. İETT, eyni zamanda İstanbuldakı dəmir yolları sistemlərinin bir hissəsinin inşasını da həyata keçirir.[249]
İstanbulun E-5 şosesində Topqapı-Avcılar xətti üzrə işləyəcək metrobus layihəsi üçünNiderlandın Fileas şəhərindən 26 metrlik, 220 nəfərlik metrobusların alınması üzrə danışıqlar aparmaqdadır.[250] Xətti üzərində yerləşən maqnit çivəri sezərək, sürücüsüz hərəkət edəcək. Metrobus layihəsi E-5 şosesində Məcidiyyəköy-Bəylikdüzü arasında həyata keçiriləcək və iş Çobançeşmə-Kiçikçəkməcə, Topqapı-Çobançeşmə, Məcidiyyəköy-Cevizlibağ və Kiçikçəkməcə-Bəylikdüzü mərhələlərindən ibarət olacaq. Layihənin təxminən 75 milyonTL dəyərində olduğu təxmin edilir. Bundan əlavə, Ədirnəqapı-Vəznəcilər, Beşiktaş-Levent arasında da metrobus xəttinin salınması planlaşdırılmışdır.[251]
Qlobal iqlim dəyişikliyinin yaratdığı ekoloji çirklənmənin çatdığı mərhələ dünya ədəbiyyatında qlobal iqlim böhranı adlanır vəplanetimizdəki canlıların altıncı kütləvi məhvi yolunda sürətlə irəlilədiyi bildirilir. Niderland Ekologiya Dəyərləndirmə Agentliyinin 2018-ci il hesabatına görəTürkiyə karbon salınımı baxımından dünyanı ən çox çirkləndirən ölkələr içərisində 18-ci sırada yer alır.[252] Türkiyəni çirkləndirən inzibati vahidlər siyahısında isə İstanbul 1-ci sırada yer alır. Şəhərdəki nəqliyyatların, tıxacların çoxluğu, qurğuşunsuz benzinin qadağan olunmasına baxmayaraq, hələ də geniş istifadəsi, fabrik və zavodların sayının gün keçdikcə artması kimi faktorları nəzərə aldıqda, nəticə bizi heç də təəcübləndirmir.[253] Lakin şəhərdə hava çirkliliyinə qarşı bir çox tədbirlər görülür. Şəxsi avtomobillərin sayının azaldılması, metrobus, metro, avtobus kimi ictimai nəqliyyat xətlərinin genişləndirilərək bütün şəhəri əhatə etməsi, tıxacların azaldılması üçün daha geniş yolların inşası bu tədbirlərdən bir neçəsidir.[254]
Athanasopulos, Haralambos.Greece, Turkey, and the Aegean Sea: A Case Study in International Law. Jefferson, NC: McFarland & Company, Inc. 2001.ISBN978-0-7864-0943-3.
Brink-Danan, Marcy.Jewish Life in Twenty-First-Century Turkey: The Other Side of Tolerance. New Anthropologies of Europe. Bloomington, IN: Indiana University Press. 2011.ISBN978-0-253-35690-1.
Brummett, Palmira Johnson.Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908–1911. Albany, NY: SUNY Press. 2000.ISBN978-0-7914-4463-4.
Chamber of Architects of Turkey.Architectural Guide to Istanbul: Historic Peninsula. 1. Istanbul: Chamber of Architects of Turkey, Istanbul Metropolitan Branch. 2006.ISBN978-975-395-899-8.
Freely, John.A History of Ottoman Architecture. Southampton, Eng.: WIT Press. 2011.ISBN978-1-84564-506-9.
Georgacas, Demetrius John."The Names of Constantinople". Transactions and Proceedings of the American Philological Association. 78. 1947: 347–67.doi:10.2307/283503.JSTOR283503.
Göktürk, Deniz; Soysal, Levent; Türeli, İpek, redaktorlar Orienting Istanbul: Cultural Capital of Europe?. New York: Routledge. 2010.ISBN978-0-415-58011-3.
Gül, Murat.The Emergence of Modern Istanbul: Transformation and Modernisation of a City (Revised Paperback). London: IB.Tauris. 2012.ISBN978-1-78076-374-3.
Harter, Jim.World Railways of the Nineteenth Century: A Pictorial History in Victorian Engravings (illustrated). Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press. 2005.ISBN978-0-8018-8089-6.
Holt, Peter M.; Lambton, Ann K.S.; Lewis, Bernard, redaktorlar The Cambridge History of Islam. 1A (illustrated, reprint). Cambridge: Cambridge University Press. 1977.ISBN978-0-521-29135-4.
Isaac, Benjamin H.The Greek Settlements in Thrace Until the Macedonian Conquest (illustrated). Leiden, the Neth.: BRILL. 1986.ISBN978-90-04-06921-3.
Kapucu, Naim; Palabiyik, Hamit.Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age. USAK Publications. 17. Ankara: USAK. 2008.ISBN978-605-4030-01-9.
Knieling, Jörg; Othengrafen, Frank.Planning Cultures in Europe: Decoding Cultural Phenomena in Urban and Regional Planning. Urban and Regional Planning and Development. Surrey, Eng.: Ashgate Publishing, Ltd. 2009.ISBN978-0-7546-7565-5.
Köse, Yavuz.Vertical Bazaars of Modernity: Western Department Stores and Their Staff in Istanbul (1889–1921) // Atabaki, Touraj; Brockett, Gavin (redaktorlar ). Ottoman and Republican Turkish Labour History. Cambridge: Cambridge University Press. 2009. 91–114.ISBN978-0-521-12805-6.
Landau, Jacob M.Atatürk and the Modernization of Turkey. Leiden, the Neth.: E.J. Brill. 1984.ISBN978-90-04-07070-7.
Quantic, Roy.Climatology for Airline Pilots. Oxford: John Wiley & Sons. 2008.ISBN978-0-470-69847-1.
Reinert, Stephen W.Fragmentation (1204–1453) // Mango, Cyril (redaktor). The Oxford History of Byzantium. Oxford: Oxford University Press. 2002.ISBN978-0-19-814098-6.
Roebuck, Carl.Ionian Trade and Colonization. Monographs on Archaeology and Fine Arts. New York: Archaeological Institute of America. 1959.ISBN978-0-89005-528-1.
Rôzen, Mînnā.A History of the Jewish Community in Istanbul: The Formative Years, 1453–1566 (illustrated). Leiden, the Neth.: BRILL. 2002.ISBN978-90-04-12530-8.
Sanal, Aslihan. Fischer, Michael M.J.; Dumit, Joseph (redaktorlar ). New Organs Within Us: Transplants and the Moral Economy. Experimental Futures (illustrated). Chapel Hill, NC: Duke University Press. 2011.ISBN978-0-8223-4912-9.
Schmitt, Oliver Jens.Levantiner: Lebenswelten und Identitäten einer ethnokonfessionellen Gruppe im osmanischen Reich im "langen 19. Jahrhundert"(German). Munich: Oldenbourg. 2005.ISBN978-3-486-57713-6.
Shaw, Stanford J.; Shaw, Ezel K.History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. 2. Cambridge: Cambridge University Press. 1977.ISBN978-0-521-29166-8.
Tarasov, Oleg; Milner-Gulland, R.R.Icon and Devotion: Sacred Spaces in Imperial Russia. London: Reaktion. 2004.ISBN978-1-86189-118-1.
Taşan-Kok, Tuna.Budapest, Istanbul, and Warsaw: Institutional and Spatial Change. Delft, the Neth.: Eburon Uitgeverij B.V. 2004.ISBN978-90-5972-041-1.
Tigrek, Sahnaz; Kibaroğlu, Ayșegül.Strategic Role of Water Resources for Turkey // Kibaroğlu, Ayșegül; Scheumann, Waltina; Kramer, Annika (redaktorlar ). Turkey's Water Policy: National Frameworks and International Cooperation. London & New York: Springer. 2011.ISBN978-3-642-19635-5.
Wedel, Heidi. Ibrahim, Ferhad; Gürbey, Gülistan (redaktorlar ). The Kurdish Conflict in Turkey. Berlin: LIT Verlag Münster. 2000. 181–93.ISBN978-3-8258-4744-9.
Wynn, Martin.Planning and Urban Growth in Southern Europe. Studies in History, Planning, and the Environment. Los Altos, CA: Mansell. 1984.ISBN978-0-7201-1608-3.
↑Иеронимович Адамјан Петрос //Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы:[10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак.Бакы:Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы.Баш редактор:Ҹ. Б. Гулијев. 1976.С. 116.
↑"Cumhuriyet Dönemi'nde Ankara başkent yapılmışsa da İstanbul kültürel başkent olma özelliğini korumuştur."İstanbul, Anadolu Yayıncılık (1983), s.4086.
↑"İki kıta üzerine kurulu İstanbul, Türkiye'nin siyasi ve iktisadi merkezi olmayı sürdürmektedir." ("À cheval sur deux continents Istanbul demeure le pôle culturel et économique de la Turquie.")Istanbul, Michelin (2011), s. 106.ISBN 2-06-715438-9, 9782067154384
↑3sat HD, Ein Film von Albrecht Knechtel & Tuğrul Artunkal, Kamera Frank-Peter Lehmann, Produktion Albert Knechtel/Rilana Film im Auftrag des 2DF in Zusammenarbeit mit arte, 2010
↑Nikolaus Himmler, Ruth Lochar, Hildegard — Günümüzdə, bir çox müasir yerləşim və iş sahələri növündən çox vacib bir rol oynayır. Şəhərin əhalisinin 3də 1 hissəsinə ev sahibliyi etməkdədir. İstanbulun tarixi bölgələrindən olanşərqə vəqərbə getdikcə çox böyük fərqlər görülür. Ən uzun göydələnlər və ofis binalarıAvropa tərəfində, özəllikləLəvənt, Məcidiyyəköy və Maslakda toplaşarkən,Asiya tərəfində isə Kadıköy ilçəsindəkiKozyatağı məhəlləsi diqqət çəkir.XX əsrdə şəhərin gözəçarpacaq dərəcədə böyüməsi,qərbdənşərqə baş verən böyük köçə səbəb olmuşdur. Toma, (Ed.) (2008). "Türkiye".Museums of the World.1. Münih. səhifələr. 690, 691, 692, 693, 694, 695.
↑Haluk Y. Şehsuvaroğlu, "İstanbul Sarayları",T. T. O. K. Yayınları, ş.a.y., İyul/1955, s. 3–5. Yayımlanma tarixi: 29 mart, 2019
↑Önder, Mehmet (1999).Türkiye Müzeleri. Ankara: Türkiye İş Bankası. s. 223.ISBN 975-458-044-8.
↑Mustafa Cezar, "Sanatta Batıya Açılışta Saray Yapıları ve Kültürün Yeri", tebliğ.Millî Saraylar Sempozyumu, səhifə 63.
↑Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul, 1994, səhifə 206
↑Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul,1992, səhifə 77
↑Katie Hallam, (Ed.) (2009).The Traveler's Atlas: Europe (İngilizce). Londra: Barron's Educational Series. s. 119. ISBN 0-7641-6176-8.About 4,000 people once lived in the Topkapı Palace
↑Mike Gerrard (2009). Katie Hallam (Ed.).The Traveler's Atlas: Europe (İngiliscə). London: Barron's Educational Series. ss. 118–119. ISBN 0-7641-6176-8.The Galata Tower was the tallest building in Istanbul at 219½ feet (66.9 m) when it was built in 1348.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_-_Mart_2013.JPG)
.jpg)
_cropped.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpeg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.svg)
