İkinci Dünya müharibəsi və yaİkinci Cahan savaşı —XX əsrdə baş vermiş ikiDünya müharibəsindən ikincisi.Almaniya ordusununPolşaya hücuma başladığı 1 sentyabr 1939-cu il müharibənin başlanma tarixi sayılır. Lakin müharibədən əvvəlki baş verən hadisələr də nəzərə alınarsa, müharibə daha öncə başlamış sayıla bilər.
İkinci Dünya müharibəsi çox böyük miqyas alaraq, demək olar ki, bütün dövlətləri əhatə etmişdi.
2 sentyabr 1945-ci ildə sona yetənmüharibə 10 milyonlarla insanın ölümünə səbəb oldu: döyüş meydanlarında, əsirlikdə, konslagerlərdə 27 milyon hərbi xidmətçinin həyatı sona yetdi. Bundan başqa müharibə 25 milyona yaxın dinc əhalinin həyatına son qoymuşdu.
Bu müharibə dünyasiyasətinin vəbeynəlxalq hüququn dönüş nöqtəsi oldu. Dünya arenasında qüvvələrin yeni paylaşması və müharibə əleyhinə beynəlxalq mexanizmlər meydana çıxdı. TəkcəAlmaniya vəYaponiya yox, həmçinin koalisiyanın tərkibinə daxil olanİngiltərə vəFransa da öz beynəlxalq mahiyyətini itirdi. Müharibədən sonraavtoritet mövqeyini bərpa edənABŞ dünyada aparıcı qərb ölkələrinin başında,SSRİ isə sosialist ölkələrin başında dururdu.Hitler Koalisiyası-na qarşı müttəfiq olanSSRİ vəABŞ müharibədən sonra 50 ilə qədər davam edən "soyuq müharibə"yə başladılar.
Müharibə 1945-ci ildəAntihitler koalisiyasının qələbəsi ilə başa çatdı və beləliklə də, dünya siyasi xəritəsi dəyişikliyə məruz qaldı. Beynəlxalq əməkdaşlıq qurmaq və növbəti toqquşmalara imkan verməmək üçünBMT yaradıldı. Bu zamanAfrika vəAsiyada azadlıq uğrunda hərəkatlar üçün zəmin formalaşdı.
Avropada İkinci Dünya müharibəsi 1939-cu ilin sentyabrın 1-də başlamışdı.Sakit okean cəbhəsində isə, İkinci Dünya müharibəsinin başlanma tarixi olaraq bəzən 1937-ci ilin iyulun 7-i, bəzən isə 1931-ci ilin sentyabrın 19-u göstərilir.
1939-cu il 1 sentyabrdaAlmaniyaPolşa üzərinəhücuma keçdi. 1939-cu il 1 sentyabrda saat 4:45 radələrində Danziq limanında olan Alman müharibə gəmisiSchleswig-Holstein Polşaya aidWesterplatte adlı gəmiyə atəş açdı. Bu tarix uzun bir müddət, İkinci Dünya müharibəsinin rəsmi başlanğıc tarixi olaraq qəbul edildi. Halbuki 4:40 radələrində Alman bombardman təyyarələri, Breslau'nun 100 km şərqindəkiWielun qəsəbəsinə hücum etmiş və 1200 insanın həyatına son qoymuşdu. Bundan əvvəl isə bir alman-slovak bölüyü 26 avqust tarixində Jablona Keçidini işğal etmişdi. Bölük komandirinə hücum tarixinin təxirə salındığı xəbərini bildirmək unudulmuşdu. Fitnə-fəsad yolu ilə hücuma keçənAlmaniya sərhədləri pozaraqPolşa üzərinə 57 diviziya (1,5 milyon adam), 2500tank, 2000təyyarə göndərdi. 3 sentyabr tarixindəİngiltərə vəFransaAlmaniyaya müharibə elan etdilər. İkinci Dünya müharibəsi başlandı. Sentyabrın 3–10 arasındaAvstraliya,Yeni Zelandiya,Hindistan,KanadaAlmaniyaya qarşı müharibəyə qoşuldular.ABŞ özünü bitərəf elan etdi.YaponiyaAvropa müharibəsinə qarışmadığını bildirdi.
İkinci dünya müharibəsinin başlanmasının başlıca səbəbləri:
Birinci Dünya müharibəsindən sonra qalib dövlətlərin yaratdıqları Versal-Vaşinqton sisteminin çox sərt və alçaldıcı olması;
Avropanın mərkəzində,Almaniyada qisasçılıq və militarizm ideyasının yüksək dərəcədə inkişaf etməsi;
Hitler "reyx"inin irqçilik, "dəyərsiz xalqları" əsarət altına almaq siyasəti, ümumən dünya ağalığına nail olmaq iddiaları;
Qərb dövlətlərinin, xüsusənİngiltərə vəFransanın nasizmin bəşəriyyət üçün təhlükə olmaq mahiyyətini dərk etməmələri, hətta onu şirnikləndirmək və sakitləşdirmək siyasətləri;
İri dövlətlərin, o cümlədənABŞ-nin "qarışmamaq" mövqeyi tutmaları;
ABŞ başda olmaqla iri dövlətlərinAlmaniyanın iqtisadi-hərbi cəhətdən dirçəlməsinə yardım etmələri;
Sosializmə nifrət edən burjua-demokratik ölkələrinSSRİ ilə birlikdə faşizmə qarşı vaxtında alternativ ittifaq yaratmaq zəruriyyətini dərk etməmələri;
SSRİ-nin müharibəni özündən uzaqlaşdırmaq üçünAlmaniyaya güzəştlər etməsi, hətta onunla iqtisadi əlaqələr yaratması;
30-cu illərin axırları üçün Avropada və Şərqdə hərbi-sənaye komplekslərinin olmazın dərəcədə şişməsi və i.a.
İkinci Dünya müharibəsi kifayət qədər sərt başladı.Almanlar QərbiPolşanı viran qoydular. Sazişə uyğun olaraq ruslarPolşanınşərq yarısını işğal etdilər. Ruslar həmçinin 1940-cı ildəEstoniya,Latviya vəLitvanı da işğal etdilər, sonrakı ildə onlarsovetləşməyə məruz qaldılar vəSSRİ-nin respublikalarının üzvlüyünə daxil oldular.FinlandiyaSSRİ-yə qarşı müqavimət göstərdi,SSRİ 1939–1940-cı illərin qışındaFinlandiya ilə qısamüharibə apardı. Bu vaxtQərbdə hamı aldadıcı şəkildə sakit idi.AlmaniyaFransaya tərəf qoşunlarını yönəldəndəfransızlar özlərininMajino xəttinin arxasında yerləşmişdilər. Britaniya az sayda qoşuna malik idi.Almanlar hərəkət etmirdilər. Bu"Qəribə müharibə" adlanırdı. İki böyükAvropa ölkəsi hələ də özlərinin sülh dövründəki baxışlarından əl çəkmirdi. Belə qəribə qış ərzində almanlar öz qüvvələrinin xüsusi təlim-məşqdən keçirdilər, onların yazdakı niyyətləri tam aydın idi.
1940-cı ilin aprel və may aylarındaalmanlar qəflətənNorveçi,Danimarkanı vəNiderlandı işğal etdilər vəBelçikaya hücuma başladılar. Almanların zirehli diviziyalarının və adamların başı üzərində uğuldayan bombalarının qarşısında heç nə dayana bilmirdi.Polşada istifadə edilsə də, bu taktikalarfransızları vəbritaniyalıları heyrətə gətirmişdi. 1940-cı ilin mayındaFransa kampaniyasına başlayanÜçüncü Reyx cəmi 6 həftəyə Fransanı işğal etdi.Parisin özü 1940-cı ilin 13 iyununda işğal edildi. Müdafiə yönümlü hərbi nəzəriyyəyə malik olanFransa ordusu ölkədə əməliyyat aparmağa hazırlaşmamışdı, onun hərbi hava qüvvələri yox idi, hökumət bölünmüşdü. Hökumət məğlubiyyət tərəfdarı və bir qədər alman meyilli olan adamlar qrupunun əlinə düşmüşdü və bu adamlar 22 iyundaFransanımüharibədən çıxardı. Fransızların kiçik qrupu İngiltərəyə qaçıb generalde Qollun başçılığı altındaAzad Fransa hərəkatını yaratdılar.Fransanın özü yarıya qədər almanlar tərəfindən işğal olunmuşdu, geri qalan yarısı isəVişi şəhərini öz paytaxtı etmişdi və marşalFilipp Petenin başçılıq etdiyi totalitar rejimin hakimiyyəti altına keçmişdi.
1807-ci ildə olduğu kimi 1940-cı ildə də yalnızBöyük BritaniyaAvropanın fatehi ilə müharibədə qalmışdı. Britaniya özünün tarmar edilmiş qüvvələrini materikAvropasındanDünkerk limanı vasitəsilə geri çəkmişdi. Həmin vaxt onlar daha çətin vəziyyətlə üz-üzə qalmağa hazırlaşırdılar.Avropadakı döyüşlər vaxtı baş nazir vəzifəsində Çamberlini əvəz etmişVinston Çörçill bədbəxtlikdə qəhrəman liderliyi vəzifəsinə yüksəldi. Aylarla davam edən və 1940-cı ilin payızında özünün kulminasiya nöqtəsinə çatanBritaniya uğrunda döyüş hava hücumu formasını almışdı. Bu vaxta qədər heç vaxt hansısa hava bombardmanı belə güclü olmamışdı. Lakin almanlar Britaniya üzərindəki səmada nəzarəti ələ keçirməyə qadir deyildi. Tədricən britaniyalılar bombardmana qarşı daha uğurla vuruşurdular.Koventri şəhərinin yer üzündən silinməsi, digər şəhərlərin həyatı və sənayesinin dağıdılması və minlərlə insanın öldürülməsinə baxmayaraq, Britaniyadakı istehsal fəaliyyəti hələ də davam edirdi. Hava qüvvələrinin əksər nəzəriyyəçilərinin mülahizələrinin əksinə olaraq bombardmanlar mülki əhalinin mənəvi gücünü qıra bilmirdi. 1940–1941-ci illərin qışında almanlar öz hücumlarının ağırlığını şərqə tərəf döndərməyə başladılar.Hitler qərara almışdı ki,İngiltərədə məsələni qurtarmazdan qabaq o, Rusiya məsələsini həll etməlidir. Belə ki, həttaHitler, nasional sosialist partiyasının öndə gələn şəxslərindən olan Rudolf Hessi, Britaniya ilə gizlin sövdələşmə üçün İngiltərəyə yollayır. Lakin İngilislərin Hessi həbsxanaya atdığını öyrəndiyi zaman, Hessin ruhi xəstə olduğunu mətbuat vasitəsilə xalqa bildirib.İngiltərə mühüm dayaq nöqtələrini, kommunikasiya xətlərini əlində saxlamaqla müqaviməti davam etdirsə də,Fransanın təslim olması iləHitler qərbdə öz məqsədlərinə çatdığını güman edirdi. İndiAvropada tam hakim olmaq üçün o, öz qüvvələriniSSRİ-yə qarşı yönəltdi.Almaniya ilə müqavilənin məxfi protokolunda ona vəd edilmiş ərazilərin, demək olar ki, hamısını ələ keçirənStalininBalkan yarımadasına vəQara dəniz boğazlarına olan iddiaları Hitleri ciddi narahat etmişdi. 1940-cı ilin iyununda Hitler Vermaxt rəhbərliyinəSSRİ-yə qarşı hücum planı hazırlamaq tapşırığı verdi.Barbarossa adını almış plan 1940-cı il dekabrın 18-də təsdiq edildi.
1941-ci il iyunun 22-də AlmaniyaSSRİ-yə hücum etdi.SSRİ-ninBöyük Vətən müharibəsi başlandı.[6]İldırımsürətli müharibə strategiyasına əsaslanan alman qoşunları qəfil zərbə ilə Sovet ordusunu ciddi məğlubiyyətə uğratdı. Almanlar qışa qədərArxangelsk-Həştərxan xəttinə çıxmaq ümidində idilər.SSRİ-nin qərb sərhədlərində hələ tam komplektləşdirilməmiş hərbi birləşmələr daha yaxşı silahlanmış və müasir döyüş aparmaq təcrübəsi daha çox olan alman qoşunlarının güclü hücumuna tab gətirə bilmədi, böyük itkilər verərək ölkənin içərilərinə doğru sürətlə geri çəkildi. Almanlar müharibənin birinci həftəsindəLeninqrad vəKiyevə yaxınlaşdılar,Smolenski ələ keçirdilər. Sentyabr ayındaalman ordusu Kiyevi tutdu,Leninqradı mühasirəyə aldı vəMoskva üzərinə güclü hücuma başladı. Lakin Sovet ordusunun təşəbbüsü ələ almaq səyləri sayəsində alman qoşunlarıMoskva döyüşündə darmadağın edilərək geri atıldı. Barbarossa planı iflasa uğradı, İldırımsürətili müharibə planı puç oldu. Noyabrın 15-də alman qoşunları böyük qüvvə ilə paytaxt üzərinə ikinci dəfə hücuma keçdi. Bəzi yerlərdə paytaxta 5 km-ə qədər yaxınlaşa bilmiş alman ordusunu sovet qoşunları müdafiə döyüşlərində taqətdən saldılar. 1941-ci il dekabrın 5 və 6-da sovet qoşunlarının əks-hücumu başlandı. Almanlar 100–250 km geriyə çəkilməli oldular.
İspaniyada vəziyyət1898-ci ildən bəri ölkədə mühüm koloniyaların itməsi ilə sürətlənən iqtisadi və sosial böhran vətəndaş müharibəsinin baş verməsinə səbəb oldu. 1923-cü ildə, diktator De Rivera general rütbəsinə yüksəldi. Ölkənin yeni monarx quruluşu siyasi cəhətdən qeyri-sabit vəziyyətdə olması iqtisadi və sosial vəziyyətə də pis təsir etdi. Eyni zamanda, zadəganların və ordunun royalist olduqları və qarşılıqlı maraqlar səbəbiylə sağçı olduqları bir vəziyyət meydana gəldi. LakinKataloniyada və Bask bölgəsində bu qrupa qarşı çıxan insanlar və kommunistlər var idi. De Rivera dövründə bu qruplar diqqət mərkəzində görünsələr də, 2-ci Cümhuriyyətdəki millətçilər və Respublikaçılar, onları ələ keçirə bilməmələri səbəbindən idarədən ayrıldıqdan sonra qurulan idarəyə gəldilər; lakin, ölkə daxilində artan qarışıqlığın qarşısını ala bilmədilər. Nəticədə Respublikaçılar və Milliyyətçilər arasında vətəndaş müharibəsi başladı. Əvvəlcə respublikaçılar üstünlüklü görünürdülər. Ancaq sonradan Afrika və İspan ordusunun bir hissəsi millətçilərə qoşuldu. Hitler və Mussolini, Alman və İtalyan pilotlarını radikal hərəkətlərlə döyüşə gətirən İspaniyada ilk döyüş gəmisini sınadılar. 1939-cu ildə millətçi qüvvələr General Frankonun rəhbərliyi altında məğlub edildiklərində ölənlərin ümumi sayı 600.000 nəfərə yaxın idi.
Yaponiya isə 70-ci meridiandan şərqdəAvrasiyanı öz nüfuz dairəsi hesab edirdi. Müttəfiqləri də buna razılıq vermişdi. O, artıqÇinin böyük bir hissəsini işğal etmişdi. YaponiyaFransaAlmaniyaya təslim olduqdan sonra öz hərbi hissələrini onun müstəmləkələrində —Vyetnam,Laos vəKambocada yerləşdirdi.Filippindəki mülklərinə təhlükə yarandığını görənABŞ Yaponiyadan qoşunlarını geri çəkməyi tələb etdi və bu ölkə ilə strateji məhsul ticarətinə qadağa qoydu. Yaponiyanın idxalı 75% azaldı. Buna cavab olaraq 7 dekabr 1941-ci ildə, bazar günü səhəri yapon təyyarə daşıyıcılarından havaya qaldırılan yüzlərlə döyüşçü, torpedo və bombardmançıHavay adalarından Ohau adasındakıPörl Harbor dəniz bazasına genişmiqyaslı hava hücumu həyata keçirdi. Bombaladıqları 8 Dretnosun 6-sı batdı və digərləri yararsız hala gətirildi. ABŞ Konqresi 8 dekabr 1941-ci ildə Yaponiyaya müharibə elan etdi. Bununla da Yaponiyanın müttəfiqi olan Almaniya və İtaliya dekabrın 11-də ABŞ-yə müharibə elan etdi. Bir gün sonra Yaponiya, İngiltərə, Kanada vəAvstraliyaya da müharibə elan etdi. Perl Harbor basqını ilə eyni gündəTayvan adasından çıxan yapon təyyarələriFilippin adalarına hazırlıq hücumu etdi. Bu adalar yapon qoşunları tərəfindən hücum edildikdən dərhal sonra işğal edildi. General Duqlos Arturun rəhbərliyindəki ABŞ orduları Filippindən geri çəkilməli oldu. Yaponlar 1942-ci ilin mayında Filippini ələ keçirdikdə 36.000 əsgər və 25.000 mülki şəxsi əsir aldı. Sonrakı aylarda Yaponiya qüvvələrinin hərbi əməliyyatları davam etdirərək Quam,Honq Konq və Malayziyanı işğal etdi.Malay yarımadasındakıSinqapur da 1942-ci ilin fevralında yaponlar tərəfindən ələ keçirildi. YaponiyaBruney, Saravak, Borneo,Şərqi Timor,Yava, Sumatra, Selebes, Yeni Britaniya,Solomon adaları, Yeni Qvineyanın şərqi, Gilbert adaları, Andaman adası vəAleut adalarına qədər torpaqları işğal etdi. Bu uğurlar Yaponiyaya Cənub-Şərqi Asiya dənizlərində həlledici üstünlük qazandırdı.
1937-il 7 iyul tarixində aqressiv yönələnmişYaponiyanın hakim qüvvələri müharibəyə təkan vermək məqsədiləÇin və Yaponiya arasında atışmalara başladırlar.
23 avqust —Moskvada Almaniya və SSRİ arasında bir-birinə hücum etməmək haqqında saziş imzalandı.[7]
1 sentyabr —Almaniya vəSSRİPolşanı öz aralarında bölüşdürməyə başlayırlar. AlmaniyaPolşanın bölüşdürülməsi istiqamətində ilk addımı ataraq 1 sentyabrdaPolşaya qoşun yeritdi.SSRİ isə öz növbəsində bu istiqamətdə 2-ci addımı 16 sentyabrda atdı (SSRİ 2 həftəlik ləngiməkləPolşanın müttəfiqlərininAlmaniyanın mütəfiqi kimi SSRİ-yə də müharibə elan etmələrinin qarşısını məharətlə almış oldu).
5 sentyabr —ABŞ vəYaponiya Avropa müharibəsində öz neytrallığını elan etdilər.
17 sentyabr — Sovet qoşunlarıPolşaya daxil oldu. Həmin gün axşam Polşanın qanuni rəhbərliyiRumıniyaya qaçır
28 sentyabr — almanlarVarşava şəhərini ələ keçirirlər. Həmin gün Moskvada Almaniya və SSRİ arasında yeni sərhədlər müəyyənlədirilir, keçmişPolşa ərazisi 2 tərəf arasında bölüşdürülür.
6 oktyabr — Polşa ordusunun müqavimət göstərən axırıncı hissələri təslim olur. Bundan sonra Hitler Almaniyası Polşanın qərb hissəsini almalanlaşdırmağa başlayır, buradakı polyaklar və yəhudilər Polşanın mərkəzinə deportasiya edilir. Polşanın SSRİ-nin payına düşən hissəsində isə sovetləşmə, kollektivləşmə tətbiq edilir.
30 noyabr —SSRİFinlandiyaya müharibə elan edir. "Qış müharibəsi" adını alan bu müharibə 1940-cı ilin mart ayına kimi davam edir. Müharibə nəticəsində ruslar çox böyük itkilər versələr də, Finlandiyaya məxsus ərazilərin 10%-ni işğal edirlər.
5 dekabr Sovet qoşunlarıMoskva ətrafındakı alman qoşunlarına əks-hücum edərək, onları 250 kilometrədəkdək uzaqlaşdırmağa müvəffəq oldular.Böyük BritaniyaFinlandiya,Macarıstan vəRumıniyaya qarşı müharibə elan etdi.
7 dekabr Yaponlar Amerikanın Havay adalarında yerləşən Pörl Harbor hərbi dəniz limanına hücum edərək, elan edilməmiş müharibəyə başladılar.
2 dekabrÇikaqoda yer üzündə ilk nüvə reaktoru fəaliyyətə başladı. Bu reaktorun yaradıcılarından biri də İtaliyadan emiqrasiya etmiş fizikEnriko Fermi idi.
KasablankadaRuzvelt vəVinston Çörçilin iştirakıyla konfrans açıldı. Amerika və İngiltərə birgə strateji fəaliyyət haqqında və Şimali Afrikada 2 irimiqyaslı operasiya haqqında razılığa gəldilər.
13 mart ŞimaliAfrikada bütün alman-italyan qoşunları ingilislər tərəfindən hərtərəfli mühasirəyə alınaraq təslim edildi.
5 iyul-23 avqust Kurskda vuruşmalar. Bu vuruşmalar sovet-alman qoşunlarının cəbhədəki vəziyyətini dəyişməsi yolunda həlledici oldu.
24 iyul İngilis aviasiyası Hamburqu fosforlu bombalarla bombardman edir. Nəticə şəhərin yarısı darmadağın edilmiş, 30 min adamın həyatına son qoyulmuşdur.
25 iyul Benito Mussolinin yaxalanması və tutulması.İtaliya kralı Viktor Emmanuel ölkədə yeni hakimiyyətin formalaşması uğrunda əhəmiyyətli addımlar atır.28 iyulda İtalyanın faşist diktaturasından azad olunması elan olunur.
13 oktyabr İtaliya Almaniyaya müharibə elan etdi.
28 noyabr İlk dəfə Stalin, Ruzvelt və Çerçilin birgə iştirak etdiyi Tehran konfransı başlayır.
26 dekabrRuzvelt vəÇörçillin iştrak etdiyiQahirə konfransı. MüttəfiqlərinTürkiyəni Almaniyaya müharibə elan etməsi barədə uğursuz təklifləri.
20 iyul Hitlerə qarşı təşkil olunmuş uğursuz sui-qəsd.
1 avqustVarşavada general Tadeuş Borkaevskinin başçılığı altında faşist Almaniyasına qarşı üsyan başlayır. Hitler Varşavanın yerlə bir edilməsi haqqında əmr verir. ÜsyançılarınSSRİ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstək haqqındakı ümidləri boşa çıxdı. Üsyanda 200 min polyak vəfat edir. 2 oktyabrda üsyan yatırıldı.
27 yanvarQızıl Ordu Osventsim konslagerini azad edir. Bu zaman orada 7 min əsir vardı. Osventsim ən böyük lagerlərdən biri olub faşist vəhşiliyinin simvolu idi. Bu lagerdə əsirlikdə olanların sayı bir milyon üç yüz mindən çox idi. Onlardan doqquz yüz mini qaz kameralarında boğulmuş və güllələnmişdir. İki yüz mini isə aclıq və xəstəlikdən, vəhşi qaydalardan və müxtəlif ağlasığmaz tibbi ekspertlərdən vəfat etmişdir.
4 fevralStalin,Çerçil,Ruzveltin iştirakı iləYalta konfransının açılışı. MüttəfiqlərYaponiyaya qarşı mübarizədə birlikdə olmaq haqqında razılığa gəldilər.
13 – 14 fevral Drezdenə hava hücumları edilir. Həlak olanların dəqiq sayı olmasa da, 60–245 min arasında olduğu təxmin edilir.
8 mayBerlin yaxınlığında, Karlsxortda imzalanan aktda Alman qoşunlarının zərərsizləşdirilməsi və fəaliyyətinin dayandırılması şərti etiraza baxılmadan irəli sürülmüşdür.
9 may SSRİ Berlinə daxil olur və İkinci Dünya müharibəsinin qələbə ilə başa çatması. Faşizmin süqut etməsi.
16 iyulABŞ-də Nyu- Meksiko səhrasında dünyada ilk dəfə nüvə silahı təcrübə olunmuşdur.
Müharibənin gedişində sonrakı mərhələ (1944-cü il yanvar-1945-ci il sentyabr) Almaniya faşizminin və Yaponiya militarizminin darmadağın edilməsi uğrunda mübarizə ilə səciyyələnir. Bu dövrdə müttəfiq ölkələrin bütün səyləri tezliklə müharibəyə son qoyulmasına yönəldilmişdi. 1944-cü ilin əvvəlindən etibarən SSRİ qoşunlarının keçirdiyi bir sıra strateji hərbi əməliyyatlar nəticəsində almanlar tərəfindən zəbt edilmiş sovet əraziləri tamamilə azad edildi, döyüşlər Avropa ölkələrinə keçirildi. 1944-cü ilin yanvar-fevralında Leninqrad-Novqorod vilayətləri, martda sağ sahil Ukraynası, aprel-mayda Krım-Odessa vilayətləri, iyunda Kareliya, iyun-iyulda Belarusiya, iyul-avqustda Qərbi Ukrayna, avqust ayında Moldaviya, sentyabr-oktyabrda Baltikyanı respublikalar almanlardan xilas olundular. 1944-cü ilin oktyabrı üçün SSRİ-nin keçmiş sərhədi bərpa olundu. Sovet orduları Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrinin ərazilərinə daxil oldular. Onların faşistlərdən azad edilməsi və sovet nüfuz dairəsinə keçirilməsi uğrunda mübarizə başlandı. Sözügedən strateji hərbi əməliyyatlar sırasında 1944-cü ilin iyun-iyul aylarında Vitebsk-Bobruysk-Minsk rayonunda keçirilən döyüşlər çox ibrətamiz idi. Bu döyüşdə almanların 17 diviziyası və 3 briqadası tamamilə məhv edilmiş, 50 diviziyası isə öz heyətinin yarısını itirmişdi. Ümumən, hitlerçilər bu döyüşdə yarım milyon adam itirmişdilər. Əsir alınan 60 minə yaxın alman əsgər və zabiti gətirilərək Moskvanın Qırmızı meydanından bayraqlarını ataraq keçirilmişdilər. Bu, Hitlerin hələ 1941-ci ilin 7 noyabrında Qırmızı meydanda faşist ordularının rəsmi keçidini təşkil etmək arzusuna cavab olaraq edilmişdi. Əlverşli şəraitdən istifadə edən müttəfiqlər 1944-cü il iyunun 6-da Fransanın şimalına (Normandiyaya) qoşun çıxardılar. Normandiya əməliyyatında müttəfiqlərin 2,9 milyon əsgəri, 10 min təyyarəsi və min hərbi gəmisi iştirak etmişdi. Beləliklə, Almaniyaya qarşı çoxdan vəd edilən və gözlənilən ikinci cəbhə açıldı. İndi Almaniya iki cəbhədə müharibə aparmağa məcbur oldu. Antihitler koalisiyası indi birlikdə ümumi düşmənə qarşı vuruşmağa başladı. 1944-cü ilin avqustunda müttəfiq qoşunlarının köməyi ilə Fransa faşistlərdən azad edildi. Ölkənin azad edilməsində general de Qollun başçılıq etdiyi "Döyüşən Fransanın hərbi hissələri də fəal iştirak etmişdilər. Sovet ordularının uğurlu hücumları və ikinci cəbhənin açılması "reyx"in sosial-iqtisadi, siyasi və hərbi vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Uğursuz olsa da, fürerə qarşı sui-qəsdlər başladı, Onlardan biri 1944-cü il iyulun 20-də polkovnik Klaus fon Ştaufenberq tərəfindən edilmişdi. Sui-qəsd nəticə verməmişdi. 1944-cü ildə Hitler üç müttəfiqi Rumıniyadan, Bolqarıstandan, Finlandiyadan, 1945-ci ildə isə Macarıstandan məhrum oldu. Cənub-Şərqi və Mərkəzi Avropa ölkələrində milli-azadlıq hərəkatı geniş miqyas aldı. Sovet ordularının sözügedən ölkələrə daxil olması milli-azadlıq və antifaşist hərəkatlarına və sovet meyilli qüvvələrin fəallaşmasına yeni vüsət verdi. Polşada, Rumıniyada, Bolqarıstanda, Yuqoslaviyada, Albaniyada, Yunanıstanda, Macarıstanda, Çexoslovakiyada yeni dövlət qurumları və ictimai hərəkatlar formalaşdı. Artıq nasist Almaniyasının məğlubiyyəti göz qabağında idi. Belə bir şəraitdə SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya dövlət başçılarının Krım (Yalta) konfransı (1945-ci il fevralın 4–11-də) toplandı. Konfransda İ. V. Stalin (SSRİ), F. Ruzvelt (ABŞ) və U. Çörçill (Böyük Britaniya) iştirak edirdi. Konfransda Almaniyaya qarşı birgə mübarizəni davam etdirmək, hərbi əməliyyatları sıx əlaqələndirmək razılığına gəlindi. Konfransda tərəflər Almaniyanın gələcək perspektivləri barədə də yekdil qərarlar qəbul etdilər.
İkinci Dünya müharibəsi müharibələr tarixində ən dəhşətli və dağıdıcı müharibə olmuşdur. Onun müxtəlif mərhələlərində hər iki döyüşən tərəfdən eyni zamanda 8 milyondan — 12,8 milyona kimi insan, 84 mindən -,163 minə qədər top, 6,5 mindən — 18,3 minə kimi təyyarə iştirak etmişdi. Hərbi əməliyyatların əhatə etdiyi əraziBirinci Dünya müharibəsindəkindən 5,5 dəfə çox idi. Müharibəyə sərf edilən xərclərin miqdarı 4 trilyonABŞ dolları olmuşdu. Onların 1 trilyon 117 milyardını sırf hərbi xərclər təşkil etmişdir. Müharibə zamanı 60 milyondan çox adam tələf olmuşdu. Ondan 27 milyonuSSRİ-nin, 13,6 milyonuAlmaniyanın, 6 milyonuPolşanın, 5 milyonuÇinin, 2,5 milyonuYaponiyanın, 1,7 milyonuYuqoslaviyanın, 600 miniFransanın, 370 miniİngiltərənin, 300 miniABŞ-nin və s. payına düşmüşdü. İkinci Dünya müharibəsinin ən başlıca yekunlarından biri faşizmin ictimai-siyasi sistem kimi yer üzündən silinməsidir. Bu, müharibədə nasist Almaniyanın, faşist İtalyanın və onların müttəfiqlərinin məğlubiyyəti nəticəsində baş vermişdi. Dünyada iki sistem — burjua demokratik və sosializm sistemləri qalmışdı.
Müharibədən sonra dünyada çox ciddi geosiyasi və ictimai dəyişikliklər baş vermişdi.Avropada vəAsiyada bir sıra müstəqil dövlətlər yaradılmış, sərhədlər yenidən qurulmuş, Mərkəzi və Cənub-Şərqi Avropanın bir çox ölkələrifaşizmdən azad olduqdan sonra SSRİ-nin təsiri altına düşərək sovet modelli siyasi inkişaf yolunu götürmüşdülər,Asiyada,Afrikada vəLatın Amerikası ölkələrində milli-azadlıq hərəkatı güclənmişdi. Müharibə dövlətlərarası münasibətlərdə yeni mütənasiblik yaratmışdı: qalib və məğlub dövlətlər qrupu yaranmış, qalib dövlətlər sırasındaABŞ-nin vəSSRİ-nin nüfuzu olmazın dərəcədə artmış, onlar dünyanın super dövlətlərinə çevrilmişdilər,İngiltərə vəFransanın dünyada rolu zəifləmişdi. Müharibədən sonraAlmaniya,Vyetnam,Koreya parçalanmışdı.
İkinci Dünya müharibəsindən sonra sülhə və təhlükəsizliyə xidmət edən kütləvi beynəlxalq təşkilat və qurumlar yaranmışdı. Onların arasında hələ müharibənin gedişində formalaşmışBMT müstəsna yer tuturdu. İkinci Dünya müharibəsinin ən başlıca yekunlarından biri də, onun dünya sivilizasiyasını məhv olmaqdan xilas etməsidir. O, dünya sivilizasiyasını yeni inkişaf yoluna yönəltdi, onun yeni mahiyyət alması üçün möhkəm zəmin verdi. Müharibə, həmçinin dünyanın müəyyən zaman kəsiyində 2 ictimai-siyasi dünya sisteminə parçalanması üçün şərait yaratdı. Sonradan SSRİ-nin, dünya sosializm sisteminin süqutu nəticəsində sözügedən parçalanma aradan qalxdı. İkinci Dünya müharibəsi dünya sivilizasiyasını qoruyub inkişaf etdirmək üçün çox mühüm dərslər vermişdir. Belə ki:
o, bəşəriyyətə böyük fəlakətlər gətirən müharibələrin mahiyyətini dərk etmək dərsini verdi; o, xalqlara yeni dünya müharibəsinə, özü də dəhşətli kütləvi qırğın silahlarının mövcud olduğu indiki dövrdə yol verilməsinə imkan yaratmamaq dərsini verdi; o, xalqlara dünya müharibəsinə yol verməməyin ən başlıca şərtinin bu təhlükəyə qarşı birləşməyin çox vacib olması dərsini verdi; o, göstərdi ki, dünya müharibəsinə yol verməmək üçün ilk növbədə regional müharibələrin baş verməsinin qarşısı alınmalıdır; o, göstərdi ki, müharibənin qarşısını almağın ən önəmli yollarından biri də, müharibə əleyhinə təbliğatı gücləndirmək, bunun üçün möhkəm ideya-siyasi baza yaratmaqdır; müharibənin qarşısını almağın ən mühüm şərtlərindən biri də, silahlanmaya son qoymağa, kütləvi qırğın silahlarını məhv etməyə və yenilərinin yaradılmasının qadağan edilməsinə nail olmaqdır.
Hazırda mövcud olan beynəlxalq münasibətlər İkinci Dünya müharibəsi nəticəsində formalaşan Yalta sistemi üzərində qurulub. İkinci Dünya müharibəsi dünyada mövcud olan qüvvələr balansını köklü şəkildə dəyişdi. Birincisi faşizmin qlobal cərəyana çevirilməsinin qarşısı alndı. İkincisi, dünyada ABŞ və SSRİ kimi super dövlətlər yarandı və onların timsalında qlobal ideologiyalar qismində liberal-demokratiya ilə kommunizm təsdiqləndi (ikiqütblü sistem formalaşdı). Üçüncüsü, beynəlxalq münasibətləri tənzimləyəcək və beynəlxalq təhlükəsizliyi təmin edəcək ümumdünya təşkilat — Millətlər Liqası daha effektiv təşkilatla — BMT ilə əvəz olundu. Dördüncüsü, demək olar ki, yer üzündə müstəmləkə qalmadı. Ümumiyyətlə ənənəvi müstəmləkəçilik transformasiyalara məruz qaldı və iqtisadi-siyasi asılılığın yeni formalarlı yarandı. Beşincisi, Çin kimi SSRİ-yə rəqib kommunist dövləti yarandı, bununla da kommunist bloku çat verdi. Altıncısı, Yaponiya fövqəldövlət olaraq aradan getdi və faktiki olaraq Sakit Okean regionunda ABŞ siyasətinin platsdarmına çevirildi. Avropanın aparıcı ölkələri fövqəldövlət olaraq məhv oldular və onların təsir dairəsi Avropa ilə məhdudlaşdı. Nəticədə, Avropa dövlətləri dünya arenasına çıxmaq üçün birləşməli oldular. Bu baxımdan Avropa Birliyi də İkinci Dünya müharibəsinin səmərəsidir.
Tarixin ən qanlı müharibəsi kimi tanınan İkinci Dünya müharibəsi qurbanlarının dəqiq sayı məlum deyil. Altı il davam edən və dünyanın 70-ə yaxın dövlətinin cəlb olunduğu bu müharibədə həlak olanların sayını 35 milyon göstərən də var, 68 milyon göstərən də.
Amma mənbələrin əksəriyyəti bu müharibəyə 100 milyondan çox adamın birbaşa əldə silah cəlb olunduğunu, ölənlərin sayının isə 50 milyondan çox olduğunu yazır. Öldürülən adamlardan 15 milyonu əsgər, qalanı isə dinc əhali olub.
"World War 2" saytı da ölkələr üzrə ayrı-ayrılıqda itkilərin sayını verməyə çalışıb. Əlbəttə, bunlar da təxmini rəqəmlərdir. Amma yenə də bir-birindən kəskin fərqlənən mənbələr arasında müharibənin qara statistikasında orta rəqəmlər haqqında təsəvvür yarada bilir.
GILBERT, Martin.Druhá světová válka: úplná historie. Praha : BB/art, 2006.ISBN 80-7341-933-5
CHURCHILL, Winston.Druhá světová válka I–VI. Praha : NLN, Nakladatelství Lidové noviny, 2005.ISBN 80-7106-739-3
JORDAN, David; WIEST, Andrew.Atlas druhé světové války: fakta o bojových střetnutích na všech frontách. Praha : Ottovo nakladatelství, 2006.ISBN 80-7360-273-3
KEEGAN, John.Druhá světová válka. Praha : Beta-Dobrovský ; Plzeň : Ševčík, 2003.ISBN 80-7306-063-9
LIDDELL HART, Basil.Dějiny druhé světové války. Brno : Jota, 2000.ISBN 80-7217-117-8
NÁLEVKA, Vladimír.Druhá světová válka. Praha : Triton, 2003.ISBN 80-7254-390-3
↑Ferris, John; Mawdsley, Evan.The Cambridge History of the Second World War, Volume I: Fighting the War(ingilis).Cambridge:Cambridge University Press. 2015.
↑Förster, Stig; Gessler, Myriam.The Ultimate Horror: Reflections on Total War and Genocide // Roger Chickering; Stig Förster; Bernd Greiner (redaktorlar ). A World at Total War: Global Conflict and the Politics of Destruction, 1937–1945. Cambridge:Cambridge University Press. 2005. 53–68.ISBN978-0-521-83432-2.
Zweiter Weltkrieg in derVirtual Library Zeitgeschichte beim Historischen Centrum Hagen
Zweiter Weltkrieg auf dem Informationsportal zur politischen Bildung
Battle of the Ruhr 1939–1945. Regionalgeschichte des Zweiten Weltkriegs beim Historischen Centrum Hagen ("eines der ältesten geschichtswissenschaftlichen Angebote im deutschsprachigen Internet")
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
