Ölkənin ənənəvi adı "Bohemiya" sözünün mənşəyi latın dilindən götürülüb. Belə ki,Boiohaemum "boiilərin evi" (qal qəbiləsi) mənasını verir. Hazırkı adı isə mənşəyini çex dilindəČech sözündün götürüb.[12][13][14] Bu ad slavyan tayfasından (çex.Češi, Čechové) və rəvayətə görə onları Rip dağına məskunlaşmaq üçün Bohemiyaya gətirən liderləri Çexdən yaranıb.[15]
Ölkə ənənəvi olaraq qərbdə Bohemiya (Čechy), şərqdə Moraviya (Morava) və şimal-şərqdə Çex Sileziya (Slezsko; tarixi Sileziya ərazisinin daha kiçik cənub-şərq hissəsi) olmaqla üç fərqli hissədə müxtəlif adlanır.[16] XIV əsrdən bəri Bohemiya krallığının əraziləri kimi tanınan ölkəni Çex/Bohemiya əraziləri, Bohemiya krallığı, Çexiya[17] və Müqəddəs Venkeslaus krallığı əraziləri kimi bir sıra adlarla adlandırıblar. Astriya-Macarıstan imperiyasının 1918-ci ildə süqutundan sonra ölkə müstəqilliyini yenidən qazananda çex və slovak millətlərinin vahid ölkə daxilində birləşməsini göstərmək üçün yeniÇexoslovakiya adı yaradıldı.[18]
Çexoslovakiya 1992-ci ildə parçalandıqdan sonraČesko yeni dövlətin çex dilində qısa adı kimi qəbul edildi vəÇexiya Xarici İşlər Nazirliyi ingiliscə forması üçünÇexiya adını təklif etdi.[19] Bu forma o dövrdə geniş yayılmadı, beləcə demək olar ki, hər yerdə ingiliscə ad kimi Çex Respublikası uzun adından istifadə edildi. Çexiya hökuməti 2016-cı ildə Çexiyanın rəsmi ingiliscə qısa adı kimi istifadə edilməsinə qərar vermişdir.[20] Qısa adBMT tərəfindən siyahıya alınmışdır[21] vəAvropa İttifaqı,[22]NATO,[23]Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi,[24]Google Maps[25] vəAvropa Yayım İttifaqı[26] kimi digər qurumlar tərəfindən istifadə edilir.
Sol:Vestonis Venerası e.ə. 29.000-25.000-ə aiddir. Sağ: Keltlərin daş başı Praqa Milli Muzeyinin arxeoloji kolleksiyaları arasındadır.[27]
Arxeoloqlar ərazidə paleolit dövrünə qədər gedib çatan ibtidai dövrə aid insan məskənlərinə dair qalıqlar tapıblar.
Antik dövrdə e.ə. III əsrdə baş vermişkeltlərin köçlərinin nəticəsində Bohemiyaboii tayfaları ilə əlaqələndirilir.[28] Boiilər müasir Praqanın yerləşdiyi ərazinin yaxınlığındaoppidum qurdular.[29] Daha sonra I əsrdə german tayfaları olanmarkomannilər vəkvadlar burada məskunlaşdı.[30]
Qara dəniz-Karpat ərazisindən gələnslavyanlar ərazidə məskunlaşdı.[31][32] VI əsrdə hunlar qərbə Bohemiya, Moraviya və müasir Avstriya və Almaniyanın bir hissəsinə doğru irəliləmişdi.[32]
Müqəddəs Roma imperiyasının tərkibindəkiBohemiya tacı torpaqları (1600-cü il). Çex torpaqları 1002–1806-cı illərdə imperiyanın bir hissəsi idi, Praqa isə 1346–1437-ci və 1583–1611-ci illərdə imperiyanın mərkəzi olmuşdur.
Alman köçəriləri XIII əsrdə Bohemiyanın ətrafında yerləşdi.[37][38] Avropanı işğal edən monqollar Moraviyaya gəldilər, lakin Olomoukda məğlub oldular.[39]
Bir sıra sülalə müharibələrindən sonra Lüksemburq sülaləsi Bohemiyanı ələ keçirdi.[40]
Bohemiyada kilsə islahatlarına cəhdlər XIV əsrin sonlarında başlamışdı. Yan Husun davamçıları Roma kilsəsini bəzi praktikalardan uzaqlaşdırmış və Husçular hərəkatında (1419–1434) Siqismundun onlara qarşı başlatdığı beş xaç yürüşünü məğlub etmişdir. Növbəti iki əsr müddətində Bohemiya və Moraviya əhalisinin 90%-i husçu qəbul edildi. Pasifist mütəfəkkir Petr Jelçiski Roma Katolik kilsəsindən tamamilə ayrılan Moraviyalı qardaşlar hərəkatının (XV əsrin ortalarında) ilham mənbəyi olmuşdur.[41]
21 dekabr 1421-ci ildə uğurlu hərbi komandir və muzdlu əsgər olan Yan Jijka Kutna-Hora müharibəsində bir qrup qüvvəyə rəhbərlik etmiş və müharibə husçuların qalibiyyəti ilə bitmişdir. Jijka hazırda da milli qəhrəman kimi xatırlanır.
Bohemiya 1526–1627-ci illərdən sonra getdikcə Habsburqların qatı hakimiyyəti altına düşdü. Praqa 1583–1611-ci illərdə Müqəddəs Roma imperatoru II Rudolf və sarayının rəsmi mərkəzi idi.
Praqanın müdafiəsi və ardınca 1618-ci ildə Habsburqlara qarşı başlayan üsyan Otuzillik müharibənin başlanğıcı oldu. 1620-ci ildə Bohemiyadakı üsyan Ağ Dağ döyüşündə yatırıldı. Bohemiya üsyanının liderlərki 1621-ci ildə edam edildi. Zadəganlar və orta təbəqənin protestant nümayəndələri ya katolik olmalı, ya da ölkəni tərk etməli idilər.[42]
1620-ci ildən XVIII əsrin sonlarına qədər davam edən dövr "Qaranlıq dövr" kimi tanınır. Otuzillik müharibədə çex protestantların ölkədən çıxarılması ilə birlikdə müharibə, xəstəlik və aclıq səbəbi ilə çex ərazilərinin əhalisi üçdə bir nisbətində azaldı.[43] Habsburqlar katoliklik xaric bütün xristian məzhəblərini qadağan etdi.[44] Osmanlı türkləri və tatarlar 1663-cü ildə Moraviyanı işğal etdi.[45] 1679–1680-ci illərdə çex əraziləri Böyük Vyana vəbası və təhkimçilik üsyanları ilə qarşı-qarşıya qaldı.[46]
Aclıq səbəbi ilə kəndlilər üsyanlar etdilər.[47] 1781–1848-ci illər aralığında təhkimçilik ləğv edilmişdi. Napoleon müharibələrinin bir neçə döyüşü hazırkı Çexiyanın ərazilərində baş tutmuşdu.
Müqəddəs Roma imperiyasının 1806-cı ildə süqut etməsi Bohemiyanın siyasi statusunun geriləməsinə yol açmışdı. Bohemiya Müqəddəs Roma imperiyasının seçki bölgəsi mövqeyini və siyasi təmsilini itirmişdi.[48] Bohemiya əraziləri Avstriya imperiyasının tərkibinə qatılmışdı. XVIII–XIX əsrlərdə çex dili, mədəniyyəti və milli kimliyini yenidən canlandırmaq üçün Çex milli oyanışı yüksəlməyə başladı. Avstriya imperiyasının daxilində liberal islahatlar cə Bohemiya krallığının muxtariyyəti üçün çalışan Praqadakı1848-ci il inqilabı yatırıldı.[49]
Bohemiyada müəyyən güzəştlərin ediləcəyi güman edilirdi, lakin sonda imperatorI Frans İosif sadəcə Macarıstan ilə razılaşma əldə etdi.Avstriya-Macarıstanın 1867-ci il müqaviləsi və Frans İosifin Bohemiya kralı olaraq taxta oturmaması bəzi çex siyasətçilərinin ümidlərini puça çıxartdı.[49] Bohemiya kral əraziləriSisleytaniya adlandırılan bölgənin bir hissəsi oldu.
Çex sosial-demokrat və mütərəqqi siyasətçiləriümumi seçki hüququ uğrunda mübarizəyə başladılar. Kişilərin ümumi seçki hüququ ilə ilk seçkilər 1907-ci ildə keçirilmişdir.[50]
1918-ci ildə Birinci Dünya müharibəsinin sonunda Habsburq monarxiyasının dağılması zamanı qalib gələn Antanta dövlətlərinə qoşulan müstəqilÇexoslovakiya RespublikasıTomaş Masarikin başçılığı ilə quruldu.[52] Bu yeni ölkə Bohemiya tacını özündə birləşdirdi.[53]
Birinci Çexoslovakiya Respulikası keçmiş Avstriya-Macarıstan əhalisinin sadəcə 27%-ni təşkil edirdi, ancaq sənayenin təxminən 80%-ni təşkil edirdi. Bu da onun qərbin sənaye dövlətləri ilə rəqabətə girməsinə şərait yaradırdı.[51] 1929-cu ildə 1913-cü illə müqayisədə Ümumi Daxili Məhsul 52%, sənaye istehsalı isə 41% artmışdı. Çexoslovakiya 1938-ci ildə dünya üzrə sənaye istehsalında 10-cu yerdə idi.[54] Çexoslovakiya Mərkəzi və Şərqi Avropada iki müharibə aralığında liberal demokratiya olaraq qalan tək ölkə idi.[55] Birinci Çexoslovakiya Respublikasının unitar dövlət olmasına baxmayaraq, başda almanlar (1921-ci ildə 23,6%), macarlar (5,6%) və ukraynalılar (3,5%) olmaqla azlıqlara müəyyən hüquqlar vermişdir.[56]
Qərbi Çexoslovakiya bölgənin çoxunuBohemiya və Moraviya protektoratına qatannasist Almaniyası tərəfindən işğal edildi. Protektoratlıq Üçüncü Reyxin bir hissəsi kimi elan edildi və prezident ilə baş nazir nasist Almaniyasınınreyxprotektoruna birləşdirildi. Praqanın şimalındakıTerezindənasist həbs düşərgəsi var idi. Protektoratlıqdakı yəhudilərin çox hissəsi nasistlərin idarə etdiyi həbs düşərgələrində öldürülmüşdür. NasistGeneralplan Ost alman xalqı üçün daha çox ərazi əldə etmək səbəbi ilə çexlərin çoxunu və yaxud hamısını öldürməyi, didərgin salmağı, almanlaşdırmağı və ya kölələşdirməyi hədəfləyirdi.[57] Alman işğalı 9 may 1945-ci ildə sovet və amerikan ordularının gəlişi vəPraqa üsyanı ilə sona çatdı.[58] Çexoslovakiyada alman dilində danışanların çoxu ölkədən məcburi surətdə çıxardıldı.[59]
1946-cı ilparlament seçkilərindəKommunist Partiyası 38% səs toplayaraq[60] Çexoslovakiya Parlamentindəki ən böyük partiyaya çevrildi. O digər partiyalar ilə koalisiya qurdu və hakimiyyətini gücləndirdi.1948-ci ildə dövlət çevrilişi baş verdi və birpartiyalı hökumət quruldu. Növbəti 41 il ərzində Çexoslovak kommunist dövlətiŞərq blokunun iqtisadi və siyasi xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdı.[61]Praqa baharı siyasi liberallaşması1968-ci il Varşava paktının Çexoslovakiyanın işğalı ilə dayandırıldı. Analitiklər bu işğalın kommunist hərəkatının dağılmasına və nəticəsində 1989-cu il inqilabına səbəb olduğuna inanır.
Çexoslovakiya 1989-cu ilin noyabrında Məxməri inqilab ilə yenidən liberal demokratiyaya keçid etdi. Lakin slovak milli istəkləri gücləndi (Hypen müharibəsi) və 31 dekabr 1992-ci ildə ölkə sülh yolu ilə müstəqil Çexiya və Slovakiya ölkələrinə ayrıldı. Hər iki ölkə də bazar iqtisadiyyatı yaratmaq səbəbi ilə iqtisadi islahatlar və özəlləşdirmələr keçirdi. Bu proses böyük ölçüdə uğurlu oldu. 2006-cı ildə Dünya Bankı Çexiyanı "inkişaf etmiş ölkə" kimi qəbul etdi[62] və 2009-cu ildə İnsan İnkişafı İndeksi Çexiyanı "çox yüksək insan inkişafı" səviyyəsinə sahib ölkə kimi qiymətləndirdi.[63]
Çexiya 1991-ci ildən etibarən Çexoslovakiyanın bir hissəsi kimi və 1993-cü ildən etibarən müstəqil şəkildə Vişeqrad qrupunun və 1995-ci ildən etibarən də İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) üzvüdür. Çexiya 12 mart 1999-cu ildə NATO-ya və 1 may 2004-cü ildə Avropa İttifaqına qoşulmuşdur. Çexiya 21 dekabr 2007-ci ildə Şengen bölgəsinə qatılmışdır.[64]
Çexiya hökumətlərini 2017-ci ilə qədər ya sol mərkəzçiÇexiya Sosial Demokrat Partiyası (SDP), ya da sağ mərkəzçiVətəndaş Demokratik Partiyası (VDP) idarə etmişdir. 2017-ci ilin oktyabrında ölkənin ən varlı ikinci adamıAndrey Babişin başlatdığı populist hərəkatANO 2011 ən yaxın rəqibi olan VDP-dən üç dəfə daha çox səs toplayaraqseçkilərdə qalib gəldi.[65] 2017-ci ilin dekabrında Çexiyanın PrezidentiMiloş Zeman Andrey Babişi baş nazir vəzifəsinə təyin etdi.[66]
Çexiya əsasən 48° və 51° Ş. enlikləri və 12° və 19° Ş. uzunluqları arasında yerləşir.
Bohemiya qərbdəElba (çex.Labe) vəVltava çayları tərəfindən qurudulmuş hövzədən ibarətdir, əsasən alçaq dağlarla, məsələn,Sudet dağınınKrkonoşe silsiləsi ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin ən yüksək nöqtəsi 1.603 m (5.259 fut) olanSnejka dağı burada yerləşir. Ölkənin şərq hissəsi olan Moraviya da dağlıqdır.
Çex Respublikasından su üç fərqli dənizə axır:Şimal dənizinə,Baltik dənizinə vəQara dənizə. Çexiya həmçininVersal sülh müqaviləsinin 363-cü maddəsi ilə Çexoslovakiyaya verilmişHamburq limanlarının ortasında yerləşən 30.000 kvadratmetr (7.4 akr) ərazisi olanMoldauhafen ərazisini dənizə çıxışı olmayan ölkəyə icarəyə verir. Ərazi 2028-ci ildə Almaniyaya qaytarılacaq.
Ümumdünya Təbiəti Mühafizə Fondunun məlumatına görə, Çexiya ərazisi dördekoregiona bölünə bilər: Qərbi Avropa enliyarpaqlı meşələri, Mərkəzi Avropa qarışıq meşələri, Pannoniya qarışıq meşələri və Karpat dağ iynəyarpaqlı meşələri.[71]
Çexiya okean və kontinental iqlim tipləri arasında keçid zonasında yerləşən mülayim iqlimə malikdir, yayı isti, qışı isə soyuq, buludlu və qarlı olur. Yay və qış arasındakı temperatur fərqi dənizə çıxışı olmayan coğrafi mövqe ilə əlaqədardır.[72]
Temperaturlar hündürlükdən asılı olaraq dəyişir. Ümumiyyətlə, yüksək hündürlüklərdə temperatur azalır və yağıntılar artır. Çexiyadakı ən rütubətli əraziYizera dağlarında Bílý Potok ətrafında, ən quraq bölgə isə Praqanın şimal-qərbindəkiLouni rayonudur.
Snejkanın ən yüksək zirvəsində (1.603 m) orta temperatur −0,4 °C (31 °F),Yihomoravsk diyarının düzənliklərində isə orta temperatur 10 °C (50 °F) qədər yüksəkdir. Ölkənin paytaxtı Praqada da oxşar orta temperatur var, baxmayaraq ki, buna şəhər faktorları təsir edir.
Ən soyuq ay adətən yanvar, ardınca fevral və dekabr aylarıdır. Bu aylarda dağlarda, bəzən isə şəhər və aran rayonlarında qar yağır. Mart, aprel və may aylarında temperatur adətən yüksəlir, xüsusən aprel ayında, temperatur və hava gün ərzində dəyişməyə meyilli olur. Yaz fəsli həm də qarın əriməsi səbəbindən çaylarda suyun səviyyəsinin artması ilə xarakterizə olunur.
İlin ən isti ayı iyul, sonra avqust və iyun aylarıdır. Orta hesabla, yay temperaturu qışdan təxminən 20–30 °C (36–54 °F) yüksəkdir. Yay həm də yağış və tufanlarla xarakterizə olunur.
Payız ümumiyyətlə hələ isti və quru olan sentyabr ayında başlayır. Oktyabr ayında temperatur adətən 15 °C (59 °F) və ya 10 °C (50 °F) aşağı düşür və yarpaqlı ağaclar yarpaqlarını tökməyə başlayır. Noyabrın sonunda temperatur adətən donma nöqtəsi ətrafında dəyişir.
İndiyə qədər ölçülən ən soyuq temperatur 1929-cu ildəÇeske-Budeyovise yaxınlığındakıLitvinovisdə −42.2 °C (−44.0 °F) ilə, ən isti isə 2012-ci ildəDobrjixovis 40,4 °C (104.7 °F) olmuşdur.[73]
Ən çox yağış yay aylarında düşür. Sporadik yağıntılar il boyu olur (Praqada ayda ən azı 0,1 mm). Yağış yağan günlərin orta sayı sentyabr və oktyabrda 12-dən noyabrda 16-ya qədər dəyişir, lakin konsentrat yağıntı (10 mm-dən çox olan günlər) may-avqust aylarında (orta hesabla ayda iki belə gün) daha tez-tez olur.[74][75][76]
Bütün postkommunist ölkələri içərisində Çexiya ən stabil və uğurlu iqtisadiyyat sisteminə malik ölkələrdən biridir. Onun iqtisadiyyatının əsasını sənaye (maşınqayırma, elektrotexnika və elektronika, kimya, yeyinti sənayesi, qara metallurgiya) və qulluq sahəsi təşkil edir.
Kənd və meşə təsərrüfatı, həmçinin dağ-mədən sənayesinin həcmi nəzərəçarpacaq deyil və azalmaqda davam edir.
Çexiya da ən populyar idman növlərifutbol vəbuz üzərində hokkeydir. Əsasən də buz üzərində hokkey də Çexiya böyük ənənələrə malikdir və dünya liderlərindən biridir. Futbol üzrə Çexiya yığması (1996-cı il Avropa cempionatında 2-ci yer və2004-cü il Avropa çempionatının yarimfinalçısı) və hokkey üzrə Çexiya yiğması (altıqat dünya çempionu) bütün dünyada məşhurdur.
↑Mlsna, Petr; Šlehofer, F.; Urban, D."The Path of Czech Constitutionality"(PDF). 1st edition(çex və ingilis). Praha: Úřad Vlády České Republiky (The Office of the Government of the Czech Republic). 2010. 10–11.16 yanvar 2013 tarixindəarxivləşdirilib(PDF).İstifadə tarixi:31 oktyabr 2012.
↑Čumlivski, Denko."800 let Zlaté buly sicilské"(çex). National Archives of the Czech Republic (Národní Archiv České Republiky). 2012.28 noyabr 2012 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib.İstifadə tarixi:31 oktyabr 2012.
↑"The Cambridge economic history of Europe: The economic organization of early modern Europe". E. E. Rich, C. H. Wilson, M. M. Postan (1977). p.614.ISBN0-521-08710-4
![Gerb[d]](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2faz.wikipedia.org%2fwiki%2fFayl%3aCoat_of_arms_of_the_Czech_Republic.svg)
.svg)
.svg)
