Virreyaldad de Piruw, ukaxa mä entidad territorial Imperio Español ukana, 1542 marana Corona Española ukana utt’ayata, capitalapaxa Lima markana, Machaq Uraqina apnaqata pachana. Nayrïr kuti fronteranakapajj 13 de septiembre de 1543 maranwa uttʼayasïna.
Imperio Inca ukan t’unjatätapat mä ch’axwäwiw atipt’irinaka taypin utjawayi. Ch’axwawi tukuyañatakixa, 20 de noviembre de 1542, España markana Carlos I reyixa Barcelona markanaMachaq Kamachi satäkis uka qillqantayawayi, Decreto Real ukampi, ukaxa mä kamachiwa Indias ukanakataki, ukaxa Virreyaldad de Perú ukana utt’ayatawa, nayra gobernadoras de Nuevo Castilla y Nuevo Toledo ukanaka lantichañataki, ukatxa Audiencia Real de Panamá ukan sede centralapaxaCiudad de Reyes jan ukaxa Ciudad de Reyes jan ukaxa apayatarakiwaLima, capital de la nuevo virrey.
y te ordenamos y mandamos que en las provincias o reinos del Perú resida un virrey y una audiencia real de cuatro oidores letrados y el dicho virrey presida en la dicha audiencia la cual residirá en laciudad de los reyes por ser en la parte más convenible porque de aquí adelante no ha de haberaudiencia en panamá. (kastilla aru).
Leyes Nuevas
Machaq virreyalto ukax qalltanx, ukatx niya kimsa patak maranakaw Sudamérica ukat Istmo de Panama uksan mä jach’a chiqawj utt’ayawayi, kunayman control jan ukax supervisión ukan jilïr irpirinakapan. Ukaxa mä jach’a uraqina uñt’ayatawa kunatixa jichha pacha territorios ukanakampi chikachasiñawarepúblicas deArxintina,Uruwayi,Parawayi,Wuliwya,Kuluwya,Chili,Ikwador,Panama,Piruw ukhamaraki taqpacha occidental, sureste ukhamaraki sur regiones deParasil .Winïxwila markax jan uñt’atawa, Virreroyaldad de Nuevo España ukax Audiencia Real de Santo Domingo tuqiw jurisdicción ukanx utjäna, ukatx Brasil markax Imperio Portugués uksankirïnwa.
Nayrïr virrey jupax Blasco Núñez Vela, jupax decreto real ukampiw utt’ayatäna, 1 uru achuqa phaxsit 1543. Ukampirus janiw reyin autoridadap apnaqañ atkänti, kunatixFrancisco Pizarro ukat Diego de Almagro jupanakar arkirinakaxPiruw markar apnaqañ tuqit ch’axwapxatayna, ukat Gonzalo Pizarro jupaw jiwayatayna. Reyin jachʼa jilïripar jiwayapjjäna ukhajja, España markanjja wal muspharapjjäna; Coronajj khititï virrey jiwayañ munkäna ukarojj wal mutuyañ amtäna, jupajj katuntat territorionakan reyin representantepänwa. Ukatakejja, Carlos I chachajjPedro de la Gasca sat chacharuw sumankañ utjayir sutimp khitäna, ukhamat jan waltʼäwinak askichañataki. Nayratpachaw Perú markanx de la Gasca, Gonzalo Pizarro ukar arkirinaka taypin traición jathanak yapuchatap yatisinxQusqu jak’an conquistador ukampix 1548 maranw uñch’ukiwayi, Gonzalo Pizarrox capitananakaparux de la Gasca ukan laykux defecto ukham uñjäna, ukat atipt’asiwix jupatakix wali ch’amapunïnwa. Cuzco markar apatäsajj reyin wal traicionatapat jiwayapjjäna. Mä qawqha maranak qhepatjja, 1551 maranwa Antonio de Mendoza y Pacheco chachajj virreyjam uttʼayatäjjäna, jupajj Machaq España markan virreyaltopanwa irnaqtʼäna .
Niya pusi tunka maranaka jani walt’awinaka administrativa ukatxa, virreyaldad peruana ukaxa jikxatawayi mä suma irpiriru Virrey Francisco Álvarez de Toledo, jupax, 1569 ukatxa 1581 maranakanxa, marco político-administrativo uka utt’ayaña atipxatayna, ukaxaPiruw viceregal ukaru walja maranaka apnaqatayna.
Piruw markar purisax Francisco Álvarez de Toledo jupax taqi kunatix virreyalto ukan luraskäna ukanak yatxatäna ukat uka pachakamax políticas ukanakax arktasiwayi. Jupax mä sistema tributario suma jan utjatapat amuyasïna, kunatix janiw virreyalto ukan taqpach jaqinakapat qillqt’atäkänti. Álvarez de Toledo jupa pachpaw walja jach’a visitas generales ukanakax kunayman chiqanakar virreyalto ukan lurawayi, ukatx nayrïr kutiw Perú markan recursos humanos ukhamarak naturales ukanakat mä registro ukaw imatäna. Impuesto payllañ munirinakax qawqhanis uk yatxatasax reducciones, indígenas ayllunakax niya 500 familianakan tantacht’ataw utt’ayawayi. Ukhamatwa qhawqha impuesto pagapjjañapän uk cheqapuni churäna.Virrey Álvarez de Toledo jupax mita tuqiw indígenas irnaqäw jaljañ ch'amanchawayi. Uka apnaqawimpixa,Putusi, provincia de Charcas uksankiri qamirinakaru irnaqawi churata, ukatxaWankawillka, ukatxa mercurio jan ukaxa quicksilver apsutarakiwa, ukaxaqollqe q’umachañatakixa wakisiwa, ukhamata Piuw markaxa uraqpachana qullqi lurañataki wali wakiskiri markaru tukuyata.
Francisco Álvarez de Toledo jupax Piruw markanx wali uñt’at virrey ukhamawa, kunatix funcionario público ukhama suma jikxatatanakapax virreyaldad peruana ukarux cimientos ukanakaw utt’ayawayi, ukhamat orden administrativo del gobierno ukat legalidad política taqpach jach’a territorio ukan utjañapataki.
siglo XVIII, virrey ukanakan chimpunakapax Reformas Borbón uñt’ayirinakan chimpunakapax wali uñt’atawa, medidas ukanakax Casa de Borbón ukan utt’ayatawa, juk’ampis Manuel de Amat y Junyent, jupax 1761 ukat 1776 maranakan apnaqawayi, Manuel Guirior, 1776 ukat 1780 maranakan apnaqawayi, Agustín de Jáuregui, 1780 ukat 1784 maranakan Teodoro de Croix, 1784 ukat 1790 maranakanxa, administración viceregal ukar wasitat ch’amanchañ amtäna, lurawinakampi, kunjamatix sistema de intendencias ukar mantañapataki. Jupanakamp chikaw gobiernor profesionalizañatak yant’asiwayi, corregidores ukat alcaldes ukanakan jan askinjam chimpunakapar lantintañataki, taqi kunatix tesoro ukamp chikt’atäki ukanakarux mä interes especial ukaw churasi .
Uka reorganización territorial ukaxa lurasiwayi uka patak maranakanxa pä jach’a suyunakaru t’aqanuqañawa virrerenanza peruana ukampi pä machaq virreyalidades ukanaka lurañataki: virreroyaldad de Nuevo Granada ukaxa 1717 marana, ukaxa wasitatwa utt’ayataraki 1739 marana mä pacha chhaqtayata, ukatxa virrereyalidad de Río de la Plata, ukaxa luratarakiwa 1776 marana.Uka chhaqhata territorio ukaxa sañ muniwa chhaqhata prominencia virreyaldad de Piruw ukhama centro económico de España ukhama Sudamérica uksana, ukampirusa ukaxa sarantaskakiwa juk’ampi valorani yänaka Corona ukaru, kunatixa poder político, social ukhamaraki cultural ukampi.
Qhipharux política económica de los bourbones, ukax puertos españoles ukat kunayman puertos sudamericanos (Marakaywu,Wayakil,Arica,Valparaíso, ukat juk’ampinaka) ukanakan directo comercio ukarux jaytawayi, ukax puerto deKallao uksanx trafico comercial ukarux jisk’achawayiwa ukatx virreyalidad ukan qullqip jan walt’ayawayi, ukax Río de la Plata uksan jaljtatapatx Río de la Plata uksanx secundaria rutas comerciales del océano Pacífico uksankirinakaruw jist’antawayi, ukampirus juk’amp qullqini trafico comercial (ukax Océano Atlántico uksankiwa)Buenos Aires jan ukax Cartagena de Indias puertos ukanakan apnaqataw qhiparawayi, jan virreyaldad peruana ukan ch’amanchatapata.
Lima markax nayrax Sudamérica uksan jach’a markapänwa ukatx mä tribunal ukhamarak comercial jakäwimp uñtasitawMadrid markamp chika, nayra qamir yänakapax siglo XVIII, ukaxa yapxatatarakiwa sapa kuti jisk’achañataki qamirinaka qullqi yapuchawi Potosí ukaxa yanapt’awayi economía viceregal ukaru pä patak maranaka, ukhamaraki taqpacha territorio Charcas, uñt’atarakiwaAlto Piruw (jichhaWuliwya ) ukaxa mayachatarakiwa virreyaldad de Río de la Plata ukampi 1776. Qhipa maranakanxa nayraqata uñt’ata patak maranakanxa, ukhamakipansa jupanakaxa utjayapxi mä juk’ampi suma apnaqawi ukhamaraki juk’ampi suma apnaqawi virreyaldad ukaxa España markana askipataki, uñacht’ayapxi mä jach’a jisk’achawi riqueza general de la virreyaldad peruana.
Jesuitas jupanakan jaqunukutapax 1768 maranx Comando General de Maynas, Virreyalto de Nuevo Granada ukan territorio ukarux niya taqpach jaytjataw uñjasiwayi, kunatix mantañax ch’amawa, ukax Corona ukarux chhaqhayañap axsarayäna, kunatix política expansionista portugueses ukanakax cuenca Amazonas uksanx utjatayna. Uka reyejj Maynas markan nayrir gobernadoraparuw mayïna, jupajj Francisco Requena, juparuw mä informe wakichtʼañapatak mayïna, kunattejj uka nayrajj parlkayätan uka territorion kunas pasäna. Requena jupax yatiyawayiwa,Kitu ukatWukuta uksankir funcionario civil ukhamarak eclesiástico ukanakax janiw uka suyur uñjañjamäkiti, ukatwa jupax iwxt’awayi, ukax Virreroyaldad de Perú ukar wasitat mantañapataki, Gobierno de Quijos ukamp chikt’ata, ukat mä obispado misional ukan utt’ayatäñapataki.
Plan general del Reino de Piruw en Sudamérica de Andrés Baleato (1796) jupan qillqata. Ukan fronteranakapax N. ukat Virreyaldad de Santa Fe ukampiw utji; NE uksarux mä jach’a pampan jan iyawsir indionakampiw del Sacramento sasin sutichapxi; E uksa tuqiruxa Pajonal ukankirinakampi; SE uksa tuqiruxa Virreyalto de Buenos Aires ukampi ukatxa Vilcanota qullu patampi jaljatawa; S uksa tuqiruxa Atacama wasar pampampiwa ukaxa pachpa Virreyaldad ukatxa Reino de Chile uksatxa jaljaraki; ukat taqpach W uksaruw S jan ukax Pacífico jach’a qutampi.
Requena chachan yatiyäwip amuytʼasajja, reyejj 15 uru llumpaqa phaxsit 1802 maranwa Maynas markan Obispado ukat Comando General ukham uttʼayañapatak mayïna, 1802 maran apsut decreto ukan qillqatanakapax qhan uñachtʼayi, uka kamachixportugueses ukanakan Corona española ukan territorionakapar jan nayrar sartañap saytʼayañänwa.
Decreto Real 1802 maranjja akham siwa:
He resuelto que tenga por segregado del virreinato de Santa Fe y de la provincia de Quito y agregado a ese virreinato el Gobierno y Comandancia General de Mainas con los pueblos del Gobierno de Quijos, excepto el de Papallacta por estar todos ellos a las orillas del río Napo o en sus inmediaciones, extendiéndose aquella Comandancia General no sólo por el río Marañon abajo, hasta las fronteras de las colonias portugueses, sino también por todos los demás ríos que entran al Marañon por sus margines septentrional y meridional como son Morona, Huallaga, Paztaza, Ucayali, Napo, Yavari, Putumayo, Yapurá y otros menos considerables, hasta el paraje en que estos mismos por sus altos y raudales dejan de ser navegables: debiendo quedar también a la misma Comandancia General los pueblos de Lamas y Moyobamba... YO EL REY (Kastilla Aru).
Decreto Real 1802 uka kamachix sum phuqhasiñapatakix qhipatx Piruw, Colombia ukat Ecuador markanakan gobiernonakapamp ch’axwawinakaw utjawayi. Ukampirus 28 uru achuqa phaxsit 1803 maranx Junta de Fortificaciones de América ukan mayitaparjamax Carlos IV reyix 7 uru llumpaqa phaxsit 1803 maranx Orden Real ukaw apsuwayxi, ukampirus Guayaquil markan pallapallanakan gobiernopax wasitatw Virreyalto de Perú uksat dependerïna, ukampirus uka markan administración comercial ukax Virrerenado de Nueva Granada uksanx sarantaskakiwa, ukax Cartagena de Indias uksat dependerïnwa.
Ukat Decreto Real 10 uru lapaka phaxsit 1806 maran apsutapampixa, reyejj Guayaquil markan gobiernopan Virreyalto de Perú ukar tantachasitapax absoluta ukhamawa, janiw pallapallanakan askipatakikiti sasaw iyaw satayna:
En vista de lo que consultan Uds. en carta de 25 de marzo del año próximo anterior, sobre la provincia de Guayaquil, a consecuencia de la agregación al virreinato de Lima, debe depender de la parte mercantil de ese consulado o del de dicho Lima; se ha servido Su Majestad, declarar que la agregación es absoluta; y por consiguiente, que la parte mercantil debe depender del mencionado consulado de Lima y no de ése. (Kastilla Aru).
Piruw markan Virreyaldad ukax 1810. Chili markan Capitán General ukax virreyalto ukat 1798 maran independiente ukhamaw tukuwayi[1] 1802 maranx Maynas ukat Quijos ukanakaw yapxatasiwayi. 1803 maranx Guayaquil ukat Paposo territorio ukanakaw yapxatasïna.
Piruw markan Independencia uñt'ayawipa Chacha Jawira generalJusiya San Martín jupan lurata . Juan Lepiani jupan aceite ukamp pintatapa.
Ukatxa Ejército de los Andes ukaxa reales ukanakaru atipt’awayiwa, Chile markaxa 1818 marana independencia uñt’ayawayi ukatxa wakicht’awayi, Provincias Unidas del Río de la Plata ukanakampi chika, mä expedición militarLiberador GeneralJusiya de San Martín jupan p’iqinchata, ukaxa purinitayna puerto de Pisco (sur de Lima) ukaru 8 uru sata qallta phaxsita 1820. Uka pachatpachawa, kunaymana provincianaka ukhamaraki Perú markan markanakax España markat independencia uñt’ayañ qalltapxäna,Ayaquchu,Tarma,Lampalliqi jach'a susy, Ferreñafe,Trujillo ukatQajamaka . Tukuyañatakixa, 1821 marana San Martín markaxa capital viceregal (Lima) uksa katuntawayxatayna, ukatxa uka pachpa marana 28 uru lapaka phaxsitxa Piruw markana Independencia uñt’ayatayna.
Viceregal asiento ukaxQusqu markaruw apayatäna, ukatx Virreroyaldad española de Perú ukax territorios no independientes ukanx 1824 marakamaw qhiparäna, ukatx —Ayacucho ch’axwäw qhipatx —Ayacucho markan Capitulación ukax general José de Canterac ukatAntonio José de Sucre ukanakamp firmatäna, fuerzas militares revolucionarias ukan p’iqinchiripawa, ukat Virreyalidad de Perú ukax tukuyäna. Capitulación ukax Pío Tristán, gobierno virrey p’iqinchirin jan ch’amanchataw katuqatäna, kimsa semanas ukjatx Ejército de Liberación ukax Qusqu markar purintäna. 7 uru achuqa phaxsit 1825 maranx Alto Perú markax República de Bolívar ukham independencia ukhamaw tukuwayi. 1826 maran jallu qallta phaxsinx Chiloé ukat El Callao markanakan pallapallanakan taqi ch’axwawinakapax tukusxänwa.
Español, Yndia serrana jan ukax cafeyada.[2] Ukaxa mestizo satawa . Cristóbal Lozano ukar uñt’atcastas ukanakan pintaña . Virreyalto de Perú, 1771-1776 maranakanxa. Museo Nacional de Antropología,Madrid,España markan uñt'ayata .
Virreyaldo pachanxmestizo ukax “Castilla” jañchin awkipan jan ukax taykan wawaparuw uñt’ayasïna ukat “indio” jaqin taykapar jan ukax awkiparuw uñt’ayasïna, ukax mä etnia ukan jilsuw sañ muni . Independencia ukat machaq "janq'u" inmigración europea ukanx uka arux mantenida ukampis amuyupax mayjt'awayiwa sentido biológico de racismo pseudocientífico - mutando el significado de la clasificación de castas colonial - mestizo jaqinakar jan ukax culturas ukanakar jisk'achañataki, jupanakax nativo americano, afroamericano jan ukax español jaqinakat jutirinakawa, jupanakax siglo XIX ukat XX .
Español jaqinakax janiw raza biológica ukx mä fuente de superioridad ukham amuyapkänti, jan ukasti uywañ jan ukax religión ukaruw infiel ukat pagano ukanakat sipanx amuyapxäna, ukat ukhamatw kunjamtix Domínguez Ortiz jupax siski ukhama: “españoles jupanakax janiw aspecto biológico uksanx racista ukhamäpkänti, jan ukasti jupanakax, ukat juk’ampirus, cultural uksanx racista ukhamäpxänwa”. Ukhamaraki, machaq aristocracia mestizo uñstayaña jan walt’awinakampi uñjasisa, corona ukaxa ch’amanchawayi mä burocracia española ukanakaru sarañataki, jupanakaxa warminakapampiwa sarapxiritayna, juk’ampirusa Guerra Civiles ukanakatxa Perú markaru atipt’irinakampi . Ukampirus jaqichasiñ munir español warminakax virreyalto tukuykamax juk’akiw utjäna, juk’ampirus q’uma wila (cristiano amuyuparjama) ukat suma costumbrenakanïpkän ukanakax juk’akiw utjäna, mä arunx khitinakatix jan moriscos ukar mayjt’ayat jan ukax jan wali sutimp uñt’atäpkän ukanaka. Uka chiqawjax españolanakampi ukat markan nativo ukanakamp jaqichasïwi taypin ukhamarak anqan uniones ukanakax jan jark’ataw uñjasiwayi.
Mestizo jaqinakax criollo jan ukax nobleza indígena ukanakat sipanx juk’amp jasakiw marginados ukhamäpxaspa kunatix jupanakax janiw mä linaje aristocrático ukanipkänti. Ukax sociedad indígena ukanx saphitpach jan ukax ch’axwañaruw puriyaspa. Mestizo jaqinakax indígenas ayllunakat ukhamarak aristocracia indígena ukanakat jaqunukutapxarakïnwa. Jupanakatakix mä taqpach jan wali epítetos ukanakaw lurasiwayi (kunjamakitix argot "chusco " uka aru) kunatix jupanakax markachirinakan saräwinakap jan walt'ayapxäna, ukax español nayra achachilanakapar uñtasitarakïnwa. Ukañkamax mestizos ukanakax indígenas nobles ukanakan jakawiparux jan walt’ayawayiwa.Georges Loebsiger sarnaqäwinakat yatxattʼat jaqix uka jiskʼachasiñax siglo XVI ukat XVII, kunjamatixWaman Puma, jupax akham sänwa:“kunatix Majestad ukax janiw mestizos ukanakar yanapt’kiti jan ukasti ch’axwawinaka ukat ch’axwawinaka, k’arinaka, lunthatasiñanaka, tiyunakapan uñisirinakapawa”. Ukhama axsarañaxa ukhamarakiw utjaspa kunatix mestizo jan ukax criollo españolanakax walja maranakaw jilxattawayi, cargos ukat uraqinak katuqasa, ukax proyectos sociopolíticos ukanakaruw jan walt’ayawayi, ukax proyectos sociopolíticos ukanakaruw jan walt’ayawayi, ukax figuras de la nobleza indígena ukanakan amuyt’atawa, kunjamakitix Guamán Poma de Ayala, ukax gobierno de los Reinos de Perú ukan utt’ayatawa, ukax rey español ukax indígenas ukanakarukiw delegatañapa, kunatix jupanakax jilpachani ukat dueñonakapawa uraqi.