Poblada dende principios del III mileniu e. C. porsemitescananéos, la Fenicia histórica estendíase sobre una estrecha franxa costera de 40 km, dende'lMonte Carmelo hastaUgarit (unos 300 km). El so suelu ye montascosu y pocu aptu pa l'agricultura (anque s'esforciaron por saca-y provechu) empobinó a los sos habitantes escontra les actividaes marítimes. Con más razón el mar impúnxose-y a esti pueblu, al quedar estremáu en pequeñesciudaes estáu dixebraes por espolones predresos, pos elcabotaxe yera meyor que les víes terrestres pal contautu ente les ciudaes, que se gradiaben dendeAcre yTiro, porSidón yBiblos, hastaAraos yUgarit. Fenicia, al ser un estrechu pasu ente'l mar y el desiertu deSiria, en contautu al sur, al traviés deCanaán y delSinaí conExiptu, y al norte, al traviés delÉufrates, conMesopotamia yAsia Menor, taba destinada a ser una rica encruciada comercial, acobiciada polos grandes imperios vecinos.
El nome étnicu que se daben los fenicios a sigo mesmos yera 𐤊𐤍𐤏𐤍𐤉 (kenaʿani, «canaaneos») o 𐤁𐤍 𐤊𐤍𐤏𐤍 (bin kenaʿan, «fíos de Canaán») y coincide col pueblucananéu citáu naBiblia[ensin referencies]. Los griegos llamar Φοίνικες (phoínikes, «colloraos, púrpures»), bien probablemente polos apreciaos tintes de colorpúrpura con que comerciaban.[5] Dephoíniks derivó'l términu feniciu», que s'aplica más bien a los descendientes de los cananeos qu'habitaben na franxa costera dende Dor (actualIsrael) hasta Araos o Arwad (actualSiria), ente'lsieglu XIII e.C. y la conquista musulmana. Sicasí, el términuphoíniks puede fácilmente ser unaetimoloxía popular derivada del etnónimopōnīm, xentiliciu dePūt. Esti términu denominaba puramente la rexón costera de Canaán, y munchos de los pueblos fenicios utilizar como sinónimu.[6] Depōnīm derivaríen tamién les formes llatinespoenus ypunicus.[6]
La cultura fenicia ye una civilización antigua que nun dexó firmes buelgues físiques de la so esistencia. El so llugar xeográficu na historia, ye l'actualRepública Libanesa, y la crecedera desproporcionada de les ciudaes, según los frecuentes enfrentamientos bélicos del pasáu, enzancaron l'afayu de restos que revelen la so cultura material. Sicasí, a diferencia d'otres, dexó un importante legáu cultural a les civilizaciones posteriores, ente elles crear un importante venceyu ente les civilizaciones delmar Mediterraneu, los principios comerciales y l'alfabetu.
Magar la xeografía de la rexón yera accidentada, los fenicios aprovecharon al máximu les posibilidaes del suelu pa la esplotación agrícola y cultivaron hasta nes fasteres de los montes. Los sos montes decedros d'El Líbanu dexáben-yos la esplotación de madera.
Los fenicios fueron unu de los primeros pueblos antiguos en tener un importante efeutu sobre lahistoria delvinu.[7]Al traviés del contautu y el comerciu espublizaron la so conocencia de laviticultura y laproducción de vinu y arrobinaron delles variedaes antigües devide.[8]Introducieron o animaron la espansión de la viticultura y la producción de vinu en dellos países que siguen ellaborando variedaes aptes pal mercáu internacional, comoEl Líbanu,Arxelia,Túnez,Exiptu,Grecia,Italia,España oPortugal.[7] Anque pudieron exercer un efeutu indireutu na espansión de la viticultura enFrancia, de cutiu confundir colos griegosfoceos,[9] que fundaron la colonia viticultora deMassilia (Marsella) nel 600 e.C. y llevaron la producción de vienu tierra adientro.[7]
Lacerámica fenicia foi bien utilizada y comercializada; según los oxetos de vidriu coloriáu y los texíos de llana tiñíos conpúrpura de Tiro, un colorante qu'estrayíen d'un moluscu (elmúrice, del xéneruMurex, y que'l so nome engriegu —phoinikes, deriváu dephoinos: "coloráu sangre"— identificaba tanto al tinte como al pueblu que lu comercializaba).[10]
Los fenicios desenvolvieron una industria d'artículos de luxu bien solicitaos na dómina y de gran valor comercial, como xoyes, arumes y cosméticos.
Mapa de les principales rutes comerciales usaes polos fenicios.
El comerciu yera una actividá principal. Consistía primeramente nel intercambiu en forma de trueque de los productos ellaboraos en Fenicia poles mercancía disponibles n'otros llugares (bien otros productos manufacturados —especialmente de les civilizaciones más desenvueltes—, o bien materies primes, como minerales metálicos —cobre y estañu— o metales preciosos -especialmente de los pueblos más primitivos d'Occidente). Darréu, la invención de lamoneda dexó rellaciones comerciales más sofisticaes.
La necesidá del tresporte a llargues distancies aguiyó la construcción naval y la meyora de les téuniques de navegación.
Fueron los grandes mercaderes de l'antigüedá. La xeografía de les sos mariñes, que favorecía la instalación de puertos, y la madera de los sos montes brindáben-yos los elementos básicos pa construyir barcos y entamar compañíes de navegación. Una d'elles foi contratada polrei persaDarío I nelsieglu V e.C. En cierta midida consiguieron establecer unatalasocracia o "gobiernu de los mares" que-yos dexaba controlar comercialmente el Mediterraneu.
Los viaxes fenicios establecieron nexos perdurables ente'lMediterraneu oriental y l'occidental, non solo comerciales; sinón tamién culturales.
Mientres los sos llargos viaxes teníen d'abastecese en distintos puntos del so percorríu. Inclusive se suponía que les llimitaciones inherentes al navegación primitivu (evitación de la navegación nocherniegu) torgaríen singladures bien cimeres a los 60 km, anque se comprobó que percorríen distancies enforma mayores ensin tocar puertu.[11]Col tiempu, eses escales fueron tresformándose n'establecimientos permanentes que dexaren l'almacenamientu y el comerciu estable colospueblos indíxenes, que la historiografía denomina factoríes o colonies, de forma similar a lescolonies griegues. La colonización fenicia foi un fenómenu comercial y poblador alcontráu en puertos de bonu defensa, penínsules o islles cercanes a la mariña, ensin conquistes territoriales nel interior.
Tamién s'establecieron colonies fenicies nes proximidaes de delles ciudaes de mayor grau de civilización, onde llograben concesiones, como na ciudá exipcia deMenfis.
Los marinos comerciantes de Sidón crearon asentamientos-almacenes cercaos. Los de Tiro fundaron hacia l'añusieglu IX e.C. nel norte d'ÁfricaQart Hadasht (Cartago), que la so posición estratéxica ente'lMediterraneu occidental y elMediterraneu oriental convertir na más importante de toles colonies. Terminó per acoyer el centru de la civilización púnica cuando lesciudaes metropolitanes del Llevante fueron conquistaes pol Imperiu persa (sieglu VI e.C.).
La rivalidásecular que calteníen griegos y fenicios peles rutes comerciales y l'establecimientu de colonies llevó, tamién nelsieglu VI e.C., a un enfrentamientu militar de gran valumbu, labatalla de Alalia (añusieglu VI e.C.), na que la colonia griega focense de Alalia enfrentar a la flota cartaxinesa, aliada colosetruscos, redefiniéndose la rellación de fuercies na rexón.
Les factoríes fenicies espardiéronse práuticamente por tola ribera sur mediterránea y les sos islles: dendeGadir, más allá delestrechu de Xibraltar, na redolada del míticu reinu deTartessos y puerta de les rutes delocéanu Atlánticu, escontra'l norte —Europa— y el sur —África—, hasta les mariñes d'Asia y elmar Negru.
La fundación de la nuevaQart Hadasht (Nueva Cartago, l'actual Cartaxena) foi una iniciativa posterior, respondiendo a los nuevos criterios de la civilización púnicu-cartaxinesa delsieglu III e.C., na dómina de lesguerres púniques contra Roma. Tamién a esa dómina pertenecen los restos púnicos deMelilla.[12]
La mayor parte de les colonies fenicies yeren tirias (fundaes por Tiro). Propúnxose como una diferencia coles colonies sidonias (fundaes por Sidón) la divinidá tutelar:Melkart pa Tiro,Astarté pa Sidón.[13] Otra diferencia ye que delles colonies sidonias taben establecíes na ribera norte del Mediterraneu, comoTemesa (cerca de Nápoles), les islles deCiterea,Xipre,Creta yRodes,[14] o n'Asia. Señalóse como traza propia de les colonies sidonias na Península Ibérica los sos topónimos cola terminación -ipo (Baicipo,Dipo,Acinipo,Lacipo,Iripo,Oripo,Ostipo,Sisipo,Ventipo,Olisipo).[15] Dizse que, d'ente les colonies de Sidón,Paros apurría mármol,Thasos, oru,Melos, azufre y allume; ente que'l tinte púrpura provenía de Citerea y Creta.[16]
El pueblu feniciu contribuyó a crear un importante venceyu ente les civilizaciones mediterránees y entá ye más ente lesformes artístiques del mundu antiguu, por imitación, fusión y espardimientu d'elles, anque nun se-y considere como orixinal creador d'una gran cultura propia.
Los fenicios utilizaben unalfabetufonéticu, que losgriegos afixeron a la so propia llingua y, col tiempu, sirvió de modelu pa los posterioresalfabetos occidentales. Estialfabetu constaba de ventidós signo pa lesconsonantes, y nun tenía vocales, pero foi bien importante, pos yera senciellu y práuticu, a diferencia d'otros alfabetos coetaneos que solo apoderaben les escribes y altos funcionarios, tres un trabayosu aprendizaxe.
La cultura fenicia foi bien importante na so dómina pero, desgraciadamente, quedaron poques buelgues de la so historia. Conocemos de la so esistencia, sobremanera, al traviés de los testos d'otros pueblos qu'entraron en contautu con ellossobremanera losasirios,babilonios y, más tarde, los griegos. Estúdiase principalmente nes ruines de les ciudaes que fueron colonies deSidón oTiro, como les deCerdeña yAndalucía y, sobremanera, nes establecíes na islla deXipre.
Les sos producciones fueron más artesanales qu'artístiques, y nes sos escultures,cerámiques, xoyes y oxetos de metal, apodera la influencia exipcia dende'lsieglu X e.C. (que ye la fecha más antigua que se suel asignar al arte fenicio), con elementos asirios, hasta llegar alsieglu VII e.C. Sicasí, a partir d'entós prepondera la influencia griega, llegando dacuando a confundise les sos producciones coles grieges, como se confunden les anteriores alsieglu X e.C. coles asiries y exipcies.
Les formes d'arquiteutura infiérense más polos dibuxos de lossellos y otros relieves que poles ruines de los sos edificios anque nun falten dellos restos de pieces arquiteutóniques topaos enXipre y Fenicia. Ente éstos, figura'lcapitel con volutes, inspiráu nel arte oriental y que bien pudo ser l'antecesor del capitel xónicu. Los templos fenicios (como'l de Biblos) estremar por tener el santuariu ensin cubierta. Nél daba cultu a una piedra obetilo que xeneralmente consistía nun aerolitu de forma cónica (como piedra cayida del cielu) asitiáu metanes la estancia a la cual precedía un atriu arrodiáu interiormente decolumnes. Yera tamién carauterística la forma qu'a lossarcófagos suntuosos de piedra daben los fenicios sidonitas que s'afaía más o menos a la contorna de la figura humana como los de la madera exipciu (sarcófagos antropoides).
Darréu, esti arte foise estendiendo a lo llargo de tola mariña mediterránea onde los fenicios teníen influencia, llevándolo a esos llugares, amás d'influyir a les cultures autóctones, siendo un claru exempluTartessos, que llegó a tener una importante aculturización.[necesita referencies]
Tou sobre la lliteratura fenicio y púnico ta arrodiáu d'un halo de misteriu daos les poques muertes que se caltuvieron: tou lo que resta ye una serie d'inscripciones, poques de les cualos tienen calter netamentelliterariu (solo dalguna narración histórica, poemes, etc.),[17] monedes, fragmentos de la Historia deSanjuniatón y del Tratáu deMagón, la traducción al griegu del viaxe deHannón el Navegante y el testu delPoenulus dePlauto.[18] Sicasí, ye un fechu probáu que tantu en Fenicia como enCartago hubobiblioteques y que los fenicios tuvieron una rica producción lliteraria heredera del pasáu cananéu, de la qu'obres como les redactaes porFilón de Biblos o Menandro d'Éfesu son una parte ínfima.[19]
Los fenicios fueron el inventores delalfabetu. L'alfabetu feniciu empezó como una serie d'ideogrames, un conxuntu de símbolos que representaben animales y oxetos. A estos ideogrames asignábase-yos un valorfonéticu d'alcuerdu al nome, n'idioma feniciu, del animal o oxetu representáu; esti alfabetu solo conteníaconsonantes, ventidós en total.Yera un sistema simple, lo que dexaba l'espardimientu de la conocencia y la cultura.
Darréu, l'alfabetu feniciu foi adoptáu y modificáu polos griegos pa representar el so idioma. Los griegos tomaron delles lletres del alfabetu feniciu y diéron-yos valor devocal; por cuenta de les diferencies llingüístiques ente dambos idiomes (griegu =indoeuropéu,feniciu =semita) tamién camudaron la pronunciación de delles lletres, y amestaron dellos símbolos pa representar soníos inesistentes en feniciu.L'alfabetu llatín provién del alfabetuetruscu, que foi de la mesma una adautación delalfabetu griegu.
Loshebreos tamién adoptaron l'alfabetu feniciu, anque dada la semeyanza de les sos llingües y la mutua influencia pola so cercanía xeográfica hubo una menor cambéu que polos griegos.
L'alfabetu feniciu foi nuna o otra forma la base pa los alfabetosllatín,griegu,cirílicu,árabe, y dellos estudiosos consideren que tamién dio orixe a losabugidas del subcontinente asiáticu.
Los dioses adoraos polos fenicios varien d'una ciudá a otra. Asina'l panteón deSidón difier del deTiro o'l deXipre. Ye más, delles divinidaes tán presentes d'una forma o otra na mayoría de les ciudaes significatives. Estes divinidaes son principalmenteAstarté,Baal,Dagón,Resef yMelkart.
Astarté yera la principal diosa deSidón y con presencia nes otres ciudaes fenicies.Astarté ye la diosa de la fecundidá, anque les sos carauterístiques y dependiendo de les ciudaes son distintes. Tamién ye adorada como diosa guerrera, de la caza o inclusive como patrona de los navegantes.
Suel representase posada sobre un lleón y sosteniendo una flor de lotu y una culiebra. N'otres representaciones acentúa'l so calter como diosa de la fecundidá y apaez tocándose los senos o dando de mamar a dos neños. Asimilar n'otres cultures con nomes distintos como por casu l'Afrodita de los griegos, laVenus romana o laIsis exipcia.Cuntaba con abondosos santuarios enSidón yTiro. Ta documentáu un santuariu dedicáu aAstarté n'El Carambolo (Sevilla), fecháu nel sieglu VIII e.C.
Astarté ye la reina del cielu a quien los cananitas quemaren inciensu na Biblia (Jeremías, 44).
Eshmún yera adoráu enSidón y enXipre. Asimilar aApolo y aEsculapio como dios sanador.Cuntaba con dellos templos distribuyíos por tola mariña mediterránea, dende d'El Líbanu hastaEspaña. Ente los templos destaca un gran santuariu pela rodiada deSidón nun llugar onde brotaba una fonte, y elTemplu de Eshmún de la ciudá deCartago.Nos rituales d'adoración a Eshmún realizábense abluciones y dances. Tamién se conoz qu'esistieron unos xuegos nel so honor y que'l vencedor ganaba una tela púrpura.
Baal (enfeniciu 𐤁𐤏𐤋,AFI: [ba'ʕa el], «señor») yera una divinidá (posiblemente solar) de dellos pueblos asitiaos n'Asia Menor y la so influencia: fenicios,cartaxineses,caldeos,babilonios,sidonios yfilisteos. El so significáu averar al d'amu o señor. Yera'l dios de l'agua y la guerra. NaBiblia, Baal (בעל Ba'al) yera consideráu polos hebreos como unu de los falsos dioses, sicasí, ellos rindiéron-y cultu en delles ocasiones cuando s'alloñar de la so adoración a Yahvé. Foi adoráu polos fenicios como'l dios más importante del so panteón y amás tuvo una esposa llamada Baalit que se representaba como una muyer formosa.
Anat yera la esposa de Baal, yera al empar una diosa semita de la fertilidá y una nueva ya impetuosa diosa de la guerra, a quien se rellacionó cola diosaHator exipcia y colaAtenea griega. Tamién foi venerada nelAntiguu Exiptu.[20]
Dios de calter guerreru, dueñu de les calamidaes. Algamó nelAntiguu Exiptu, a partir delImperiu Nuevu, una gran veneración cuandoAmenofis II adoptar como xeniu proteutor, asimilándolo conMontu, el dios exipciu de la guerra, y acomuñar aAstarté.[21]
Consideráu como'l primeru de los navegantes de la humanidá, los fenicios creíen qu'esti dios construyera'l palaciu de Baal, considérase-y tamién el descubridor de la pesca y de les construcciones navales, amás de ser el dios de ferreros y armeros.
N'orixe,Melkart foi una divinidá fenicia de la ciudá deTiro, siendo la forma fenicia del diosBaal. Orixinariamente yera un dios agrícola, del campu, la vexetación, la fecundidá y la primavera, polo que'l so ritual entendía una serie de ritos de muerte y resurreición cíclicos añales, coincidentes coles estaciones del añu; Sicasí, tamién yera una deidá marina, pos yera una divinidá de caltersincréticu. Pasó depués a ser consideráu «rei de la ciudá», que ye'l significáuetimolóxicu del so nome (melk, «rei»;qart, «ciudá»), y como patronu de la ciudá de Tiro, tresformóse tamién en dios de lacolonización y de la proteición de la navegación. Lostirios consideráben-y el guía de los sos viaxes marítimos y esploraciones, de cuenta que-y consagraron el templu fundáu coles mesmes que la ciudá de Cádiz nel otru estremu de la islla mayor, onde güei s'atopa'lcastru de Sancti Petri y nel que, según la lleenda,Aníbal fixo'l xuramentu d'odiu eternu a los romanos antes de colar escontraSagunto y empecipiar lasegunda guerra púnica. Anque tamién se dicía que lo fixo siendo un neñu enCartago. Foi conocíu na antigüedá como'l santuariu d'Heracles oHeraclión.
El llugar onde foi asitiáu'l templu inicial en Cádiz, cerca delestrechu de Xibraltar, fomentó la lleenda de la separación de lesColumnes de Hércules, en principiu llamaesColumnes de Melkart polos fenicios, más tardeColumnes de Heracles polosgriegos hasta l'actual nome romanu.
Atribuyíase-y la civilización de les tribus selvaxes de les mariñes alloñaes, la fundación de les colonies fenicies y l'introducción de la llei y l'orde ente los homes.
En diversos restos arqueolóxicos, ente los que destaquen les monedes, represéntase-y de cutiu acaballando nunhipocampu. Na dómina tardida de la civilización fenicia, tamién se-y consideraba'l dios del Sol que s'atopaba n'unión con Baal yMoloch, les fuercies malinu y benignu del cielu, respeutivamente. Alloñaba la hostilidá ente dambos y por tanto, amenorgaba l'efeutu de la reblaneda solar y de los fríos ivernizos. Ye por ello que nel so altar tenía d'haber un fueu perenne.
Acaldía siguía a tornarAstarté hasta qu'él la atopaba nun puntu remotu d'Occidente y se esposaron. Matrimoniu que traxo la perdición de la diosa y tresformar na duce Ashera.
Los griegos llamábenluMelicertes y comparábenlu con Heracles, polos atributos guerreros que-y caracterizaben.
Méntase-y na Biblia, cuando fala del dios Dagón al que rindieron cultu nel templu de Asdot (I Samuel 5, 1-7), o ocupando'l so templu como baños públicos.
Ye posible que realmente'l nome utilizárase pa denominar a tres dioses distintos: unBen Dagón, qu'apaez nos primeros testos ugaríticos en llucha contra'l diosBaal; un segunduDagan, dios sumeriu de la fertilidá, veneráu por tol Oriente Antiguu; y, a lo último, en Fenicia,Dagón, un dios marín, un ser a medies home y pez. El posible tracamundiu puede ser aniciada por una etimoloxía dudosa. La pallabra caldeadagan traducir por 'granu', 'trigu' o 'grana' y si derivar del hebréu antiguu dag, significa 'pez'.
Acordies cola interpretación que se cree más probable, Dagón yera descritu con cara y manes, y una parte del so cuerpu yera paecida a un pexe, "el tueru de Dagón" (versículu 5). Del testu recibíu de los Setenta paez que tamién tenía pies, anque la edición Swete da a esti puntu una llectura distinta. Na traducción griega esta frase amosar coles carauterístiques de tener un aspeutu de rellumu pulíu. La descripción de la Biblia coincide cola que puede trate nes monedes de delles ciudaes, filistees o fenicies; na mayoría d'elles Dagón represéntase como una figura compuesta, la parte cimera del cuerpu ye humana, y l'inferior ye de pez. D'ello paez deducise que Dagón yera un dios pexe, fechu que nun sospriende no más mínimo, yá que paez ser la deidá principal de ciudaes marítimes, tales como, Asdod, Gaza (los llugares orixinales supónse que tán soterraos so les dunes de sable que cuerren a lo llargo de la vera), Ascalón, y Arvad. Nos monumentos, y tamién probablemente nel cultu popular, Dagón ta acomuñáu dacuando con una deidá fema tamién mediu pexe, Derceto o Atargatis, de cutiu identificaes como Astarté.
Dellos especialistes, sicasí, nun dan valor a estos datos, y consideren que Dagón yera'l dios de l'agricultura. La so opinión ta basada na siguiente afirmación filu bíblica: "Dagón, esto ye, espiga ' [la pallabra hebrea pa espiga ye dagan]. "Dagón, dempués d'afayar el trigu y l'aráu, foi llamáu Zeus del aráu" (2, 16). El mesmu escritor diznos (n'Eusebio, Prep. Evang. 1, 6) que, según una lleenda fenicia antigua, Dagón yera unu de los cuatro fíos nacíos del matrimoniu de Anú, el señor de cielu, cola so hermana, la tierra. Ye más, nun sellu que tien ciertes señales simbóliques hai una provisión de trigu, puede lleese escritu en calteres fenicios el nome de Baal-Dagón pero non la imaxe d'un pexe. Ye posible cuestionar si estos argumentos tienen más valor que los que sofiten la otra opinión; pa quien acepten la interpretación etimolóxica filu bíblica'l posible error ye por cuenta de una equivocación nel nome. Tamién pudiera almitise que nel intre del tiempu, a lo llargo de la vera mediterránea, desenvolvióse una concepción y representación doble de Dagón como resultáu de la supuesta doble derivación del nome. Tolos estudiosos tán d'alcuerdu en que tanto'l nome como'l cultu de Dagón importar de Babilonia.
Lescartes de Amarna (ca.1480-1450 e.C. ), qué apurrieron los nomes de Yamir-Dagan y Dagan-takala, gobernantes de Ascalón, dan testimoniu de l'antigüedá del cultu a Dagón ente los habitantes de Palestina. Sabemos pola Biblia que la deidá tenía templos en Gaza (Xueces, 16, 21, 23) y Asdod (I Samuel 5, 1-7); Suponemos qu'esistieron estanques igualmente n'otres ciudaes filistees. El cultu a Dagón paez que s'estendiera inclusive más allá de les llendes de la so confederación. El testimoniu de los monumentos ye positivu pa la ciudá fenicia de Arvad; entá más, el Llibru de Josué menta dos pueblos llamaos Bét Dagón, unu nel territoriu de Xudá (Josué 15, 41), y l'otru na frontera de Aser (Josué 19, 27); Josefo tamién fala d'un Dagón "más allá de Xericó" (Antiq. Jud., XIII, 8, 1; De Bel. Jud. I, 2, 3): toos estos nomes son anteriores a la conquista israelita, y, nun siendo que los derivemos de dagan, dan testimoniu d'a un ampliu espardimientu del cultu de Dagón a lo llargo de Palestina. Esti cultu caltúvose, a lo menos en ciertes ciudaes filistees, hasta los últimos sieglos e.C. Este yera'l casu de Asdod; el templu de Dagón que taba ellí foi quemáu por Judas Macabéu (l Mac.10, 84; 11, 4).
Al contrariu de los Baales que, ente los cananitas, yera deidaes esencialmente locales, Dagón paez que yera consideráu polos filisteos como un dios nacional (I Cróniques 10, 10). A él atribuyeron el so ésitu na guerra; diéron-y gracies con grandes sacrificios, ante él se regocijaron pola captura de Sanson (Xueces 16, 23); al so templu llevaron los trofeos de les sos victories, l'Arca (I Samuel 5, 1, 2), l'armadura, y la cabeza de Saúl (1 Samuel 31, 9, 10; I Cróniques 10, 10). Un baxorrelieve de bronce de trabayu asiriu feniciu tamién suxeriría que Dagón tenía una función prominente nes doctrines de la muerte y la vida futura. Avera del ritual del so cultu, poco puede recoyese o de los documentos o de la Escritura. Los alcuerdos detallaos pa devolver l'Arca (1 Samuel 5; 6) pueden tar inspiraos más poles circunstancies que por cualesquier ceremonia del cultu a Dagón. Solo conocemos polos autores antiguos que, por razones relixoses, la mayoría de los sirios abstener de comer peces, una práutica qu'unu inclinar a rellacionar col cultu d'un dios pez.
El significáu de Paam nun ye otru que «falu» y n'honor a él realizaba la prostitución ritual, bien corriente ente los fenicios y otres cultures antigües, que se llevaba a cabu con fines profilácticos.
Moloch yera'l dios supremu y proteutor de la ciudá deCartago. Los navegantes fenicios esportaron, al traviés del comerciu, los cultos a dellos dioses representaos como deidaes-toru: el diosEl, al diosBaal y sobremanera, al sanguinario diosMoloch. La estatua de Moloch representar con cuerpu d'home y cabeza de toru con cuernos. Cada añu zarrábense dientro nuevos que se-y ufiertaben como sacrificiu y quemar.[24] Moloch apaez mentáu delles vegaes naBiblia, rellacionáu con sacrificios infantiles.[25][26]
Corzu, R.,Los fenicios, señores del mar. Historia 16. Madrid 1994.
Lancel, S.,Cartago. Crítica. Barcelona 1994.
Liverani, M.,L'Antiguu Oriente. Historia, sociedá y economía. Crítica. Barcelona 1995.
Belén, M. y Chapa, T.La edá del Fierro. Síntesis. Madrid 1997.
Wagner, C. G.,Los fenicios. AkalHistoria del Mundu Antiguu. Madrid 1989.
El próximu Oriente Antiguu. Vol. I. Síntesis.
Blázquez, J. M. y Castillo, A.Manual d'Historia d'España. Vol. I.Prehistoria y Edá Antigua. Espasa-Calpe.
Montenegro, A.,et al.,Historia d'España. Vol. II.Colonizaciones y formación de los pueblos prerromanos (1200-218 e.C. ). Gredos.
García Alfonso, Y.,Los fenicios na mariña de Málaga. Revista d'Arqueoloxía. Añu X. Númberu 103. Payares 1989.
Torres Ortiz, M.La cronoloxía absoluta europea y l'entamu de la colonización fenicia n'occidente. Implicaciones cronolóxiques en Xipre y el Próximu Oriente. Complutum, 9, 1998. páxs. 49-60.
Aubet, M. Y.,El comerciu feniciu n'Occidente: Balance y perspectives. EnI Fenici: Ieri oggi dommi. Riserche, scoperte, progetti (Roma 3-5 Marzu 1994). Publicáu pol Istituto per la Civitá Fenicia y Punica del Cosiglio Nazionale delle Riserche. Roma 1995.
Tiro y les colonies fenicies d'Occidente. Edición ampliada y puesta al día. Crítica. Barcelona 1997.
Frankenstein, S.,Arqueoloxía del colonialismu: l'imperialismu feniciu y griegu nel sur de la Península Ibérica y el suroeste d'Alemaña. Crítica.
Montenegro, A.,et al.Historia d'España. Vol. II.Colonizaciones y formación de los pueblos prerromanos (1200-281 e.C. ). Gredos. p. 81.
Blázquez, J. M. y Castillo, A.Manual d'Historia d'España. Vol I. Prehistoria y Edá Antigua. Espasa- Calpe. páxs. 88-89.
Wagner, C. G.,El Próximu Oriente Antiguu. Vol. I. Síntesis. páxs. 155-157.
Liverani, M.,L'Antiguu Oriente. Historia, sociedá y economía. Crítica. Barcelona 1995.
↑Martín Ruiz, Juan Antonio (2007). «Los llibros púnicos de Cartago: a la busca d'un saber perdío». Byrsa: revista semestrale di arte, cultura y archeologia del mediterraneo punico (Polis expresse) (1-2 (VI)).
