D'antiguo foi la capital delImperiu inca, una de les ciudaes más importantes delVirreinatu de Perú, en que la so dómina, y en manes de los españoles, engalanose d'ilesies, palacios y places barroques y neoclásiques, que ye polo que güei ye'l principal llugar turísticu de Perú. DeclaradaPatrimoniu de la Humanidá en1983 polaUnesco, suel ser denomada, por cuenta de la gran cantidá de monumentos que tien, la "Roma d'América".[4]
La forma orixinal del topónimu, tal foi atopáu del quechua cuzqueño de la dómina de laconquista del Imperiu Inca, tien de ser, como nel quechua cuzqueño actual, /qusqu/['qos.qɔ].[5] Envalórase que'l topónimu tuvo un orixeaimaraico, de la frasequsqu wanka ('peñón de la curuxa') a partir de lalleenda de los hermanos Ayar,[6] onde Ayar Auca ocupa'l sitiu del Cuzco volando coles sos propies ales pa posase sobro un peñón de la zona y conviértese nuna marca d'ocupación litificándose:
"¡Ve allá volando (porque dicen naciéren-y unes ales), y sentándote ellí toma posesión nel mesmu asientu onde paez aquel moyón, porque nós vamos dir depués a poblar y vivir". Ayar Auca, oyíes les pallabres del so hermanu, llevantóse sobre les sos ales y foi al llugar que-y mandó Manco Capac, y sentándose ellí convirtióse en piedra y quedó fechu moyón de posesión, que na llingua antigua d'esti valle llámase cozco, d'onde-y quedó'l nome del Cuzco al tal sitiu hasta güei
Esti nome foi perdiendo la so etimoloxía na conocencia popular, escureciéndose, como'l mesmu Betanzos tamién cita:
“...al cual pueblu [d'hasta trenta cases pequeñes payizes y ruines] llamaben los moradores d'él, dende la so antigüedá, Cozco, y lo que quier dicir esti nome Cozco non saben declarar, más que ansí nomábase d'antiguo”.
Punxeron por puntu o centru [del Tahuantinsuyu] la ciudá del Cozco, que na llingua particular de los Inques quier dezir embelicu de la tierra: nomáronla con bona semeyanza embelicu, porque tol Perú ye llargu y angostu como un cuerpu humanu, y aquella ciudá ta cuasi en mediu
Esta versiónmitificóse nelfolclor de la rexón; sicasí, toma les mesmes idees del mitu delÓnfalos deDelfos, al igual que fixera'l dominicuDiego Durán enHistoria de les Indies de Nueva España ya Islles de Tierra Firme, esta vegada pal topónimu deMéxicu, pal citáu autor, 'l'embelicu y el corazón del mundu'. Los filólogos contemporáneos consideren errada la etimoloxía ufiertada polInca Garcilaso de la Vega Inca y, magar el significáu orixinal y la etimoloxía del topónimu entá tán en disputa, polo xeneral acepten qu'estos probablemente nun son d'orixe quechua, y consideren la hipótesis aimarista como la más aceptada.
Historia de la grafía del topónimu y moderna diverxencia ortográfica
La forma orixinal n'español del topónimu ye ⟨Cuzco⟩, que correspuende a la forma en que los conquistadores entendieron['qos.qɔ], entendiendo lauvular oclusiva[q] como lavelar castellana /k/ (representáu cola lletra ⟨c⟩),[o] como /o/ castellana (⟨o⟩) y[ɔ] como/o̞/ castellana (⟨o⟩);[9] de la mesma manera qu'escribieron ⟨Méxicu⟩ porque d'esta manera representaba la ortografía de la dómina la pronunciación['me.ʃi.ko]. La escritura conzeta ⟨z⟩ deCuzco correspuende dafechu al estáu de lessibilantes, tantu encastellán como enquechua cuzqueño de la dómina, y a una pulcra ortografía castellana pal mesmu periodu, de tala forma que escribíase con ⟨z⟩ porque se pronunciaba[s] y non col soníu apical[ş] que tenía entós y entá tien n'español el grafema ⟨s⟩:
tamos equí, una vegada más, ante dos tipos de sibilantes: una dorsal, representada por <ç, c(y, i), z>, y otra, equivalente a l'apical española, rexistrada con <s,ss>. Con éses, que'l dialeutu cuzqueño tuviera dos sibilantes ye daqué que nun sospriende nin menos escupulicia a quien conoza les variedaes centrales y nortices de la llingua. [...] De manera que según la variedá jaujina estrema dos sibilantes: /s/ dorsal y /š/ palatal, asina tamién el cuzqueño del sieglu XVII estremaba dos d'elles, namái que, nel presente caso, nun ye fácil dar col equivalente de la segunda de les citaes. ¿Sería ésta una palatal /š/ como la jaujina? Nun lo paez, desque'l mesmu Gonçález Holguín adelantrar n'alvertinos, nes páxines iniciales de la so obra, que na variedá cuzqueña “non ai vso” de la lletra <X> (“Al llector”, op. cit), y, como se sabe, esta grafía representaba daquella a la sibilante palatal [š]. Poro, refugando dicha posibilidá, nun ye aventuráu sostener que la naturaleza de l'articulación de la segunda sibilante cuzqueña tuvo de tar bien próxima a la de l'apical castellana. [...] De too ello agora resulta perfectamente comprensible por qué, pa rexistrar el nome de la capital imperial, echóse mano, non de la <s> sinón de la <z>, pos entós, como agora mesmu, el topónimu pronunciábase [qosqo] y non [qoşqo].
Los primeros cronistes apuntaron el nome de la ciudá cuasi invariablemente como <Cuzco> o <Cozco>, que na ortografía española delsieglu XVI, en plenu procesu dereaxuste de les consonantes sibilantes, meyor averar al soníu deQusqu[ˈqo̝s.qo]. Asina, podemos atoparCuzco nes Reales Cédules deCarlos I, nes cróniques deFrancisco de Xerez (1534), en distintos documentos de laGaceta de Madrid y nos mapes delsieglu XIX (dende1815) yXX (hasta a lo menos1976). D'esta forma escrita ye que pasa a los demás idiomes europeos y polo que perdura hasta agora como la forma más usada nel español fuera dePerú.[2] La grafía <Cusco>, sicasí, sí ye conseñada en dellos documentos coloniales, anque ye bien pocu común ente los testos cultos. Puede atopase nos mapes qu'ilustren los anexosPerú nos mapes históricos yciudá de Pisco nos mapes históricos de los sieglosXVII,XVIII yXIX hasta1814, adicionalmente al mapa de1597 qu'ilustra esti artículu (en llatín).
La forma gráfica de <Cuzco> caltúvose como predominante hasta'l sieglu XX. A entamos delsieglu XX, intelectuales locales y limeños, munchos d'ellos influyíos pol indixenismu, comoRafael Larco Herrera,Luis Eduardo Valcárcel,Horacio Urteaga yCarlos Alberto Romero[11][12][13] escribieron testos importantes cola grafía <Cusco>. Na mesma ciudá del Cuzco, por propuesta del Institutu Americanu d'Arte, con sofitu de l'Academia Mayor de la Llingua Quechua, el 12 de marzu de 1971 la Municipalidá emitió una ordenanza onde camudó la forma oficial del conceyu de <Cuzco> a <Cusco>, proscribiendo la forma anterior. En1986, el Ministru d'Educación de vez, por pidimientu formal del burgomaestre cuzqueño, promulgó una resolución ministerial oficializando esta grafía de <Cusco> a nivel del gobiernu central.[14] Esti cambéu produció que nos testos oficiales prefiriérase la nueva escritura a l'antigua. Darréu, el23 de xunu de1990, el Conseyu Municipal del Cusco aprueba un nuevu dispositivu, l'alcuerdu municipal nᵘnbsp;078, pol cual dispúnxose: "Instituyir l'usu del nome <Qosqo>, en sustitución del vocablu Cusco, en tolos documentos del Gobiernu Municipal del Cusco".
La escritura <Cusco> tópase xeneralizada anguaño nel Perú y suel ser tenida como la más válida xustamente pola mayor parte de los cuzqueños, magar que dellos filólogos ya investigadores como'l llingüistaRodolfo Cerrón-Palomino considerar apócrifa.[15]
Por datos arqueolóxicos y antropolóxicos foise estudiando'l verdaderu procesu de la ocupación del Cuzco. El consensu apunta a que, debíu al colapsu del reinu deTiahuanaco producióse la migración del so pueblu.[ensin referencies] Esti grupu de cerca de 500 homes estableceríase pasu ente pasu nel valle del ríu Huatanay, procesu que remataría cola fundación del Cuzco. Desconozse la fecha averada, pero gracies a muertes alcuérdase que l'allugamientu onde s'alluga la ciudá yá s'atopaba habitada fai 3000 años. Sicasí, considerando namái'l so allugamientu como capital delImperiu incaicu (mediaos delsieglu XIII) el Cuzco apaez como la ciudá habitada más antigua de toa América.
Cróniques antigües como les del cronistaPedro Sarmiento de Gamboa (1530-1592) afirmen la esistencia de grupos étnicos nel valle de Cuzco antes del surdimientu del Imperiu Inca. Dichu autor menta a losguallas, lossahuasiray y losantasayas como los pobladores más antiguos; en cuantes que losalcavistas,copalimaytas yculunchimas son consideraos moradores más recién.[16]Tamién se sabe que losayarmaques habitaben la rexón, siendo los únicos que nun fueron toraos polosinques, convirtiéndose nos sos principales rivales nel dominiu de la contorna.[17]
Cuzco foi la capital y sede de Gobiernu delReinu de los Inques y siguir siendo al empecipiase ladómina imperial, convirtiéndose na ciudá más importante de losAndes y d'América del Sur. Esti centralismu dio-y puxanza y convirtióse nel principal focu cultural y exa del cultu relixosu.
Representación de les cuatro divisiones del Imperiu incaicu (o Tahuantinsuyu), que partíen del Cuzco, la ciudá capital con forma depuma.
Atribuyir al gobernantePachacútec el faer del Cuzco un centru espiritual y políticu. Pachacútec llegó al poder en1438, y él y el so fíuTúpac Yupanqui dedicaron cinco décades a la organización y conciliación de los distintos grupos tribales sol so dominiu, ente ellos loslupacas y loscollas. Mientres el periodu de Pachacútec y Túpac Yupanqui, el dominiu de Cuzco llegó hastaQuitu, al norte, y hasta'lríu Maule, al sur, integráu culturalmente a los habitantes de 4500 km de cadenes montascoses.
Tamién se cree que'l diseñu orixinal de la ciudá ye obra de Pachacútec. El planu del Cuzco antiguu tien forma de puma deliniado, cola plaza central Haucaypata na posición qu'ocuparía'l pechu del animal. La cabeza del felín taría allugada na llomba onde ta la fortaleza deSacsayhuamán.
Los inques entamaron la so división alministrativa de manera que les llendes deles cuatro rexones del imperiu coincidieren na plaza principal del Cuzco.
Losconquistadoresespañoles supieron dende la so llegada a lo que ye güei territoriuperuanu, que la so meta yera tomar la ciudá del Cuzco, capital del imperiu.
En prindando al incaAtahualpa enCajamarca, empecipiaron la so marcha escontra'l Cuzco. Nel camín fundaron delles ciudaes como enllaz ente la capital del Imperiu y la pionera ciudá deSan Miguel de Tangarará. El23 de marzu de1534,Francisco Pizarro fundó al usu española la ciudá del Cuzco, estableciendo como Plaza d'Armes l'allugamientu qu'entá caltién la ciudá moderna y que yera tamién la plaza principal mientres el incanato y que s'atopaba arrodiada de los palacios de quien fueron los soberanos inques. Nel recintu que da al norte empecipió la construcción de la catedral. Pizarro dio a la ciudá la denominación deCuzco, Ciudá Noble y Grande.
Vista xeneral de la ciudá. Grabáu antiguu d'escontra 1886.Arquitectures superpuestes del Coricancha, elConventu de Santu Domingu y la dómina actual.Capiya de la Sagrada Familia, xunto a la Catedral. Esti edificiu perteneció d'antiguo a la Inquisición y delantre d'él teníen llugar les execuciones públiques de los condergaos.
Parte de la nobleza delImperiu incaicu caltuvo una llucha mientres los primeros años de la colonia. En1536Manco Inca empecipió los sos enfrentamientos y creó la dinastía de losInques de Vilcabamba. Esta dinastía atopó'l so fin en1572 cuando'l postreru incaTúpac Amaru I foi derrotáu, prindáu y degolláu.
La ciudá convertir nun importante centru comercial y cultural de losAndes centrales una y bones s'atopaba nes rutes enteLima yBuenos Aires. Sicasí, l'alministración virreinal prefirió l'allugamientu de Lima (fundada dos años dempués que Cuzco en1535) y principalmente la cercanía d'ésta col puertu natural de lo que seríaEl Callao pa establecer la cabecera de los sos dominios enSuramérica. La ciudá yá ye mentada nel primermapa conocíu sobre'l Perú.
El Cuzco foi tomáu como cabecera de l'alministraciónvirreinal nel sur del país; nos sos entamos, foi l'allugamientu de más importancia en desterciu de les ciudaes apocayá fundaes d'Arequipa oMoquegua. La so población yera principalmente d'indíxenes pertenecientes a l'aristocracia incaica a quien se-yos respetó dalgunos de los sos fueros y privilexos. Tamién s'aniciaron un bon númberu d'españoles. Nesa dómina empecipió'l procesu de mestizaje cultural que güei marca a la ciudá.
El desenvolvimientu urbanu viose atayáu por dellosterremotos qu'en más d'una ocasión estrozaron la ciudá. En1650 un terremotu violentu destruyó cuasi tolos edificios coloniales. Mientres estiterremotu llogró gran importancia la efixe delSeñor de los Temblones qu'entá güei ye sacáu añalmente en procesión.
En1780 la ciudá del Cuzco viose sopelexada pol movimientu empecipiáu pol cacique José Gabriel Condorcanqui,Túpac Amaru II que se llevantó contra l'alministración española. El so llevantamientu foi encaloráu tres dellos meses de llucha nos que punxo en xaque a les autoridaes virreinales apostaes nel Cuzco. Túpac Amaru foi vencíu, tomáu prisioneru y executáu xunto a tola so familia naPlaza d'Armes del Cuzco. Entá güei subsiste, a la banda de la Ilesia de laCompañía de Xesús la capiya que sirvió de prisión alprócer. Esti movimientu espandióse rápido por tolosAndes y marcó l'entamu del procesu emancipador suramericanu.
En1814 otru llevantamientu en contra de l'alministración virreinal tuvo llugar nel Cuzco. El brigadierMateo Pumacahua, mestizu cusqueño quien enfrentara a les fuercies de Túpac Amaru II, empecipió laRebelión del Cuzco xunto coloshermanos Angulo pa llograr la independencia de Perú. Esti llevantamientu tamién foi encaloráu.
El Perú declaró la so independencia en1821 y la ciudá del Cuzco caltuvo la so importancia dientro de la organización políticu alministrativa del país. N'efeutu, creóse'ldepartamentu del Cuzco que tomaba inclusive los territorios amazónicos hasta la llende colBrasil. La ciudá foi la capital de dichu departamentu y la ciudá más importante del sur esti andín[ensin referencies].
A partir delsieglu XX, la ciudá empecipió un desenvolvimientu urbanu nun mayor ritmu que l'esperimentáu hasta esi momentu. La ciudá estender a los vecinosdistritos deSantiago yWanchaq.
En1911, partió de la ciudá la espedición deHiram Bingham que lo llevó a esplorar les ruines incaiques deMachu Picchu.
En1933 el Congresu d'Americanistes realizáu na ciudá deLa Plata,Arxentina declaró a la ciudá como"Capital Arqueolóxica d'América".
Darréu, en1978, la 7ª. Convención d'Alcaldes de les Grandes Ciudaes Mundiales, realizada na ciudáitaliana deMilán declaró al Cuzco como la"Heriedu Cultural del Mundu".
Finalmente, laUnesco enParís,Francia declaró a la ciudá y especialmente al so centru históricu como"Patrimoniu Cultural d'Humanidá" el9 d'avientu de1983.
L'Estáu Peruanu, en concordanza, declaró al Cuzco el22 d'avientu de1983, por aciu Llei Nᵘnbsp;23765 como la"Capital Turística de Perú" y"Patrimoniu Cultural de la Nación".[18]
Anguaño, la Constitución Política de1993 declara al Cuzco como la"Capital Histórica de Perú".[19]
Una vista panorámica dendeSacsayhuamán de la ciudá del Cuzco,Perú.
En1950 otru terremotu solmenó la ciudá causando la destrucción de más d'un terciu de tolos sos edificios. La ciudá empezó a constituyise como un focu importante de turismu y empezó a recibir un mayor númberu de turistes.
Dende losaños 1990, l'actividá turística tomó un especial papel na economía de la ciudá cola consiguiente ampliación d'actividaes hoteleres. Anguaño, el Cuzco ye'l principal destín turísticu de Perú. Pela so parte, la ciudá caltién la so crecedera urbana, yá que s'estiende güei día tamién a los distritos deSan Sebastián ySan Jerónimo.
Cuzco espandir pol valle que forma'l ríu Huatanay y polos cuetos redoma. El so clima ye xeneralmente secu y templáu. Tien dos estaciones definíes: una seca enteabril yochobre, con díes soleyeros, nueches fríes con xelaes y temperatura promedio de 13 °C; y otra lluviosa, depayares amarzu, temperatura promedio 12 °C. Nos díes soleyeros, la temperatura algama los 20 °C, anque'l llixeru vientu del monte ye davezu fríu.
Pola so antigüedá y trescendencia, el centru de la ciudá caltién munchos edificios, places y cais de dóminesprecolombines según construcciones coloniales, lo que motivó a que fuera declaradaPatrimoniu de la Humanidá en1983 polaUnesco. Ente los principales sitios d'interés de la ciudá atópense:
Esti barriu onde se concentren los artesanos, talleres y tiendes d'artesanía, ye unu de los sitios más pintorescos de la ciudá. Les sos cais son empinaes y estreches con antigües casones construyíes polos españoles sobre importantes cimientos incaicos. Tien una curiosa plazoleta y la parroquia más antigua del Cuzco edificada nel añu1563, que tien un púlpitu de madera tallao consideráu como la máxima espresión de la dómina colonial cusqueña.
El nome quechua d'esti barriu ye'l de Toq'ocachi que significa "el buecu del sal".
Ésta ye la más visitada polos turistes. Na caiHatun Rumiyoq ("De la roca mayor") atopábase'l palaciu d'Inca Roca, qu'anguaño pertenez al Palaciu Arzobispal.
Nesta cai que va dende la plaza d'Armes hasta'l barriu de San Blas, puede apreciase lapiedra de los dolce ángulos.
La so fundación data de 1536. El primer conxuntu mercedario foi destruyíu pol terremotu de 1650 y la reconstrucción del Templu y Conventu foi concluyida en 1675.
Los sos claustros d'estilubarrocu renacentista destaquen particularmente según la sillería del coru, pintures coloniales y talles de madera.
Tamién puede veseuna custodia d'oru y piedres precioses de 22 quilos de pesu y de 130 centímetros d'altor.
En realidá, la primer catedral del Cuzco ye laIlesia del Trunfu, construyida en1539 sobre la base del palaciu deViracocha Inca. Na actualidá, esta ilesia ye una capiya auxiliar de la Catedral.
Ente los años1560 y1664 construyóse la basílica catedral d'esta ciudá sobre'l sunturwasi (casa del cóndor). Pa ello, reutilizóse la piedra como material principal, estrayíos d'edificios inques, sirvíos como canteres cercanes, y tamién se reutilizaron bloques de granitu de color coloráu dende'l complexu inca deSacsayhuaman.
Esta gran catedral, de planu renacentista presenta interiores tardientu-góticos,barrocos y platerescos, tien una de les más destacaes muestres d'orfebrería colonial. Importantes son igualmente los sosaltares de madera tallao.
Puesto que nesta ciudá desenvolvióse la pintura sobre llenzos na llamada "Escuela cusqueña de pintura", precisamente na catedral pueden reparase importantes muestres d'artistes locales de la dómina. Ye sede de l'Archidiócesis de Cuzco.
Caltién un monolitu de forma ovoide, que representa al dios inca de viracocha.
"Llugar de l'allegría" foi llamada en tiempu de los inques, y entendía tamién lo que güei ye la plazoleta de la gayola y la plaza San Francisco. Esta plaza foi l'escenariu de diversos fechos importantes na historia de la ciudá, como la primer proclamación de la independencia de Perú, polos hermanos Ángulu en 1814. Igualmente, la Plaza foi l'escenariu del magnicidiu de José Gabriel Túpac AmaruTúpac Amaru II, consideráu'l primera gran caudiellu de la resistencia andina a lesReformes Borbóniques.
Los españoles construyeron progresivamente na plaza una variopinta arquería de piedra, con mano d'obra cuzqueña, que depués de reconstrucciones perdura hasta l'actualidá. Equí tán lacatedral del Cuzco y el templu de La Compañía de Xesús, construyíos sobre antiguos edificios inques. Na parte central atópase un piscina coronada pola efixe d'un inca.
Anguaño laPlaza d'Armes del Cuzco ye escenariu de les diverses celebraciones y aiciones cíviques de la ciudá, destacando la celebración d'una parte de les fiestes delintiraymi (fiesta del Sol) (24 de xunu) con representación de les festividaes inques al dios Sol; de les fiestes del Corpus Christi (variable: abril, mayu, xunu) con procesión de distintos santos católicos. Les fiestes del Cuzco (xunu) con representación de dances rexonales, y cada domingu'l izamiento de les banderes del Cuzco y de Perú y marches conmemorativas; el Santuranticuy (compra de santos) (24 d'avientu) ye una feria prenavideña onde se comercian artesanía referida a la fiesta cristiana de la Navidá.
Imaxe nocherniega de la Plaza d'Armes de la ciudá del Cuzco.
Esta ilesia que la so construcción empecipiar losxesuites en1576 sobre'l Amarucancha (barriu-edificiu-templo de la deidá inca de la culiebra) o palaciu del IncaHuayna Cápac, ye considerada una de les meyores muestres del estilu barrocu colonial del continente americanu.
La so fachada ye de piedra tallada, como puede apreciase na semeya, y el so altar mayor ye de madera tallao y revistida con pan d'oru. Construyóse sobre una capiya soterraña. Adicionalmente, destaquen dos capilla, aquella de Lourdes y l'antiguu oratoriu de San Ignacio de Loyola.
Esti templu tien una pervalible coleición de llenzos coloniales de la Escuela Cusqueña.
El Coricancha (Qorikancha: en runasimi, mazana-templo-casa dorada) foi'l santuariu más importante dedicáu al diosSol na dómina delImperiu inca. Dizse queEsti templu foi llamáu'l "sitiu d'oru" yá que tolos sos murios fueren recubiertos con llámines d'oru polosincas.
Teniendo esta estructura como base, equí construyóse'lConventu de Santu Domingu, d'estilu renacentista. La edificación, d'una sola torre barroca, devasa n'altor les otres edificaciones d'esta ciudá.
Nel so interior atópense magníficos murios inques y al centru un monolitu, amás d'una importante coleición de pintures de laEscuela cusqueña de pintura.
Al igual que delles ciudaes del mundu y peruanes, el Cuzco tien tres símbolos establecíos oficialmente, el sobandera, l'escudu y l'himnu. L'usu d'estos símbolos dase especialmente nel mes dexunu una y bones el día24 de xunu, día en que se conmemora la fiestaincaica delInti Raymi, celébrase tamién el día de la ciudá.
Respectu al Escudu, atópase en desusu l'escudu carlista de más de 450 años d'antigüedá; dende yá hai más de tres décades, la Municipalidá Provincial del Cusco y demás instituciones utilicen elSol de Echenique como escudu del Cuzco, por cuenta de que les sos carauterístiques referir al so pasáu incaicu.
Vista de la ciudá dendeSacsayhuamán. Teyaos d'arquiteutura colonial.Calle Cobertores, a la derecha apréciase'l campanariu de la ilesia y conventu de La Merced.
Hasta finales del sieglu XVIII la ciudá yera la más poblada del continente, inclusive más que Lima. Pero por cuenta de la gran revolución deTúpac Amaru II en 1780, la población española migró escontra Arequipa pos la consideraron más segura y a salvo d'un posible nuevu llevantamientu. Asina, nel sieglu XX, la población yera mayormente mestiza ya indíxena; sicasí, anguaño la población blanca creció notablemente na ciudá y llega al 30%[ensin referencies] pos vive un procesu d'esplosión demográfica y l'inmigración estranxera, favorecíu pola puxanza del turismu.
La ciudá tenía una población de 390.000 habitantes nel añu 2008 según elINEI.
Evolución de la población del Cuzco Metropolitanu*
SegúnINEI, el Cuzco Metropolitanu tien 5 conceyos metropolitanos[22] que nel añu 2000 cuntaba con 298,290 habitantes. D'alcuerdu al censu realizáu nel 2007 los distritos metropolitanos del Cuzco teníen una población de 358.052 hab. y según la proyeición delINEI[23] pal 2014 la población de los distritos metropolitanos atópase distribuyida de la siguiente manera:
Ilesia y conventu de Santa Catalina.Xardinos del muséu d'Arte Relixoso del Arzobispáu.
El Cuzco foi'l centru del cultu estatal alSol, sede del templu principal de la relixón solar, elCoricancha (en castellán) oQurikancha (quechua:cortil d'oru), teniendo'l principalAqllawasi o casa de les escoyíes del sol, y les sedes de los clanes funeraries de los distintos emperadores muertos oPanakas, siendo amás el llugar de residencia habitual delInca gobernante, un dios viviente, y del altu cleru estatal, representáu polWillka umu o sumu sacerdote. El Cuzco acoyía les grandes ceremonies multitudinaries y festividaes imperiales, como'lInti Raymi o Fiesta del Sol que sigue teniendo llugar mientres el solsticiu d'iviernu –l'añu nuevu cortil– la cual celébrase tolos24 de xunu na escampada deSacsayhuamán.
Anguaño la mayor parte de la población pertenez a la Ilesia Católica, siendo Cuzco see arzobispal.
L'actividá económica nel Cuzco, entiende l'agricultura, cuantimás, elmaíz y los tubérculos nativos. La industria llocal rellacionar coles actividaes extractivas y con productos alimenticios y bébores, tales como cerveza, agües gaseoses, café, chocolates, ente otros. Sicasí, l'actividá económica relevante de los sos habitantes ye la receición delturismu, cuntando cada vez más con meyor infraestructura y servicios. Ye la segunda ciudá nesti país que tien y caltién emplegu plenu[ensin referencies].
Atópase allugáu na ciudá del Cuzco, la ciudá de Perú con mayor atraición turística. Recibe vuelos de dellos puntos de Perú. Les sos pistes atópense totalmente pavimentadas. Más de 1 700 000 persones transiten por esti aeropuertu añalmente[ensin referencies].
Foi bautizáu n'honor del pilotu peruanuAlejandro Velasco Astete quien foi la primer persona en cruciar andes Volar en 1925. Realizó'l primer vuelu dende Lima hasta Cuzco. Esi mesmu añu, nuna demostración aérea na ciudá de Puno perdió control del so avión y p'evitar estrellase contra los espectadores, perdió altor y morrió nel impautu.
L'aeropuertu ye la principal puerta d'entrada de la ciudá del Cuzco, que ye un centru fundamental del circuitu turísticu suramericanu, y ye puntu obligáu de camín pa llegar a les ruines deMachu Picchu. Esti aeropuertu ye'l de mayor fluxu aéreo nel sur del país.
Curiosamente, por tar nuna principal ciudá turística, la compañía norteamericana American Airlines dende va un tiempu empecipió vuelos direutos a Cuzco dende Estaos Xuníos ensin tocar l'Aeropuertu de Lima.
L'aeropuertu cusqueño ta forníu coles mayores comodidaes, p'atender conducentemente a los innumberables turistes que visiten la ciudá imperial. Foi'l primeru del país nel cual instalóse pontes d'abordaxe o mangues. La pista d'aterrizaxe ta asfaltada colos más altos estándares, con un llargor de 3400 metros y un anchu de 45. Ta perfectamente capacitada pa recibir aviones Boeing 747 según unu de los informes de CORPAC.
Trátase d'una obra en proyeutu destinada a reemplazar l'actualAeropuertu Internacional Alejandro Velasco Astete, que s'atopa metanes la ciudá. Esti nuevu aeropuertu contempla la construcción d'un nuevu terminal aereu de nivel internacional de mayor tamañu y con proyeiciones a remanar conexones internacionales en forma direuta, ensin pasar polAeropuertu Internacional Jorge Chávez, va tar allugáu nelDistritu de Chinchero a 28 km del Cuzco.
La obra yá foi concesionada por Proinversión[25] pa la so construcción siendo ganador el Consorciu Kuntur Wasi, integráu pola arxentina Corporación América y el peruanu Andino Investment Holding. El grupu ganador solicitó al gobiernu un cofinanciamiento por US$ 264,7 millones pal proyeutu. Esto signifíca-y al Estáu un aforru de US$ 204,1 millones, pos va financiar 47% y non 78% del proyeutu como taba previstu.[26]
La infraestructura va tar diseñada pa recibir hasta 5 millones d'usuarios añales con posibilidaes d'ampliación del terminal hasta 8 millones. El costu total de la obra ta envaloráu en US$ 665 millones.
Amás hai un sistema de trenes los cualos lleven escontra l'antigua ciudadelaIncaica deMachu Picchu. El percorríu empieza na ciudá capital del Cuzco en rexón de losAndes que s'empecipia con una serie de cambeos rasantes llamaos llocalmente “El Zig-Zag” nes contornes del Cuzco antes de realizar una parada nel pueblu de Poroy.
Por ser la capital alministrativo y económico de la Rexón Cuzco, la ciudá cunta con gran cantidá de centros de salú tantu públicos y privaos.Les Instituciones de Salú Públiques que tán presentes na ciudá son[ensin referencies]:
La ciudá del Cuzco cunta con unes de les instituciones educatives más antigües del país como ye la escuela nacionalSan Francisco de Borja, emplazada nuna llomba a una corte de la Plaza d'Armes. Esta escuela foi la primera fundada polosconquistadoresespañoles nesta ciudá y foi destinada pa la educación de los fíos de los habitantes ibéricos. Coles mesmes, nos primeros años de la vida republicana, el llibertadorSimón Bolívar fundó'lColexu Nacional de Ciencies que foi mientres munchos una institución paradigmática na educación cusqueña y nacional.
Anguaño la ciudá cunta con delles instituciones educatives que cubren los niveles primariu y secundariu, destacando los colexos relixosos particularesSan Antonio Abá (fundáu en 1598),San Franciscu d'Asís,Salesianu,La Mercé,San José Obreru,Raimondi de Cusco,Santa Ana yLa Salle.
Ye un repartu artísticu estable del INC-Cusco, creada por Resolución Direutoral Nᵘnbsp;021/INC-Cusco del 10 de marzu de 2009.Realiza más de 50 conciertos al añu, utiliza'l Teatru Municipal del Cusco.
ElFestival Internacional de Curtiumetraxes Cusco Perú oFENACO ye'l certame cinematográficu internacional más importante del sur de Perú, realízase cada mes depayares dende'l2004 na ciudá imperial del Cuzco, capital histórica de Perú.[27]
Nel so orixe foi un eventu nacional dedicáu al formatu de curtiumetraxe (hasta 30 minutos de duración), con muestres internacionales, d'ende'l so nome FENACO (Festival Nacional de Curtiumetraxes), nome popularizáu nel Perú y el mundu pa reconocer el festival. Pero dada l'acoyida y respuesta de cineastes, productores y distribuidores de distintos países, evolucionó hasta convertise en festival internacional, llegando na so sesta edición a los 354 curtiumetraxes en competencia, de 37 países.[27]
Ente otros eventos, la ciudá Imperial foi sede de laCopa América 2004 onde se xugó un solu alcuentru pol tercer puestu ente la seleición deColombia yUruguái.
El deporte más practicáu na ciudá ye'lfútbol, que los sos principales equipos son: elCienciano que participa naSegunda División, en2003 resultó Campeón de laCopa Suramericana y en2004 ganó'l títulu de Campeón de laRecopa Suramericana, siendo hasta'l momentu l'únicu equipu peruanu en ganar torneos internacionales. Y el otru equipu históricu ye'lDeportivo Garcilaso, esti postreru atópase naCopa Perú. Son los dos clubes más populares del Cuzco, quien apuesta'lClásicu Cuzqueño. Dambos estremen la mayor parte de preferencies ente la población cusqueña.
Dau pola Organización Capital Americana de la Cultura nel 2007.
Una vista panorámica dende la parte norte de la ciudá del Cuzco,Perú. Esta fotografía foi tomada cerca de Cristo Blanco. Puede apreciase nel estremu derechu la fortaleza deSacsayhuamán, y cuasi al centru de tomar, a la Plaza d'Armes. Cuzco foi la capital imperial de losincas.
Dende los años 80 delsieglu XX, laMunicipalidá Provincial del Cusco celebró alcuerdos de "hermandá" con 21 ciudaes coles que s'atopa xunida por venceyos históricos, culturales y de tradición.[29]
↑Direición Rexonal de Turismu del Cusco,Ciudá del Cusco. Consultáu'l 8 de xunetu de 2009.
↑Cerrón-Palomino, Rodolfo. "Cuzco: la piedra onde se posó la curuxa. Historia d'un nome".Lexis. Añu 2006, númberu XXX, volume 1, páxs.143-184. Consulta: 24 de mayu de 2011. <[1]>
↑Cerrón-Palomino, Rodolfo.Cuzco: La piedra onde se posó la curuxa. Historia d'un nome".Revista Andina,ISSN0259-9600, nᵘ44, 2007, páxs. 143-174
↑EnLlingüística histórica estremar ente les grafíes de la escritura, que van ente corchetes angulados (⟨...⟩); lesunidaes fonolóxiques, que van ente barres oblícuas (/.../); y los soníos actuales de les realizaciones, pa los que s'usen los signos delAFI, que van ente corchetes ([...]).
↑Cerrón-Palomino, Rodolfo. "Cuzco: la piedra onde se posó la curuxa. Historia d'un nome".Lexis. Añu 2006, númberu XXX, volume 1, páxs.151-52. Consulta: 24 de mayu de 2011. <[2]>
↑Larco Herrera, Rafael. «Cusco Históricu». Biblioteca de la Universidá de Lima.
↑Cerrón-Palomino, Rodolfo. "Cuzco: la piedra onde se posó la curuxa. Historia d'un nome".Lexis. Añu 2006, númberu XXX, volume 1, páxs.178. Consulta: 24 de mayu de 2011. <[3]>
↑p. 239 Dellos autores:Historia de Perú (páx.239). Barcelona: Lexus, 2007.ISBN 9972-625-35-2
↑Dellos autores:Historia de Perú (páx. 241). Barcelona: Lexus, 2007.ISBN 9972-625-35-2
.svg)
.png)
.svg)
