Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Untren, tamién dito a sobénferrocarril, ye un conchunto devehiclos connectatos en serie que se mueven por unavía fixa ta transportar pasachers u mercaderías d'un puesto ta atro. Por un regular a vía ye formata por dosrails, encara que tamién puet estar un solo rail (monorail) u mesmo un sistema de levitación magnetica (maglev, por as suyas siglas enanglés), u un cable (teleferico).
A propulsión d'o tren puet venir d'una u cuantaslocomotoras u de unidaz multiples autopropulsatas conmotors individuals. A mayor parti d'os trens modernos son propulsatos por locomotoras conmotor Diesel u porelectricidat a traviés de linias electricas situatas sobre a vía u en rails adicionals. Sindembargo, historicament (dende principios d'osieglo XIX dica metat d'osieglo XX) aslocomotoras de vapor dominaban o panorama ferroviario. Encara que menos emplegatas, tamién bi ha atras fuents de propulsión posibles (caballos, cordons, gravedat, pneumatica y turbinas de gas).
Historicament, o ferrocarril estió una ferramienta fundamental en os inicios d'aRevolución industrial, en permetir una millora cualitativa sustancial d'as comunicacions entre os lugars fabricants de productos manufacturatos, os lugars productors dematerias primeras y os lugars de consumo. Asinas, en a segunda mitad d'osieglo XIX u mesmo a prencipios d'o sieglo XX, una d'as trazas de calcular a industrialización d'un país yera calcular alongaria d'as suyas vías ferrias.
Tamién estió important o ferrocarril en o proceso d'acolonización d'Africa luego d'oCongreso de Berlín en1885 que partió o continent entre as potencias europeas. Asinas, oReino Uniu principió un ferrocarril que miraba que dendeEchipto plegase dicaSudafrica, trescruzando Africa de norte enta sud; o prochecto colonialista deFrancia preteneba colonizar dendeSenegal dicaChibuti, d'este enta ueste. Encara que Francia no construyó finalment dengún ferrocarril, sí que en construyó o Reino Uniu, dende Echipto dicaSudán y dende Sudafrica dicaRodesia (hueZimbabwe), encara que tamién fació un uso intensivo d'otransporte maritimo dende aIndia dicaMalta yChibraltar a traviés d'amar Roya y d'ocanal de Suez.
Antiparte, os trens estioron en a segunda mitad d'osieglo XIX y en a primera mitad d'osieglo XX ferramientas de muita importancia ta la planificación d'as operacions militars en asguerras, estando aPrimera Guerra Mundial a primera guerra d'importancia a on se fació un emplego intensivo d'o medio de trasporte ferroviario ta tropas y equipo militar, encara que en aGuerra Austro-Prusiana o Exercito dePrusia ya desplegó as suyas tropas enSilesia contra l'Imperio Austrohongaro a traviés d'o denso rete ferroviario alemaán en ixe inte. Asinas, bellos países, comoRusia u mesmoEspanya, establioron ampladas de vía diferents d'o estándard europeu, ta fer mas difícil l'emplego d'o suyo sistema ferroviario en caso d'una invasión enemiga, como pasó en oFrent Oriental en aSegunda Guerra Mundial luego d'aOperación Barbarroya (a invasión d'aUnión Sovietica por aWehrmacht d'oTercer Reich), u en as batallas d'a Primera Gerra Mundial tamién en oFrent Oriental .
A presenza d'o ferrocarril enAragón principió en a segunda mitad d'osieglo XIX, en trobar-se o territorio aragonés en meyo d'o camín dende acapital d'Espanya y as dos rechions mas industrializatas d'o país,Catalunya y oPaís Basco. Sindembargo, o feito d'estar trescruzato por o ferrocarril o suyo territorio no fació pas que Aragón se industrializase.
Os primers trens funcionaban con cordons tiratos por a mesma fuerza d'a gravedat u porcaballos, pero ya en os primers anyos d'osieglo XIX cuasi toz teneban propulsión por motor de vapor. Dende adecada de 1920, principioron a remplazar-se por aslocomotoras diesel u por aselectricas que amenistaban menor cantidat de cudiatos y limpieza que as antigas locomotoras de vapor. Allora tamién principioron a encorporar-sen os vehiclos autopropulsatos de multiples unidaz, sobretot en os servicios de pasachers. En a mayor parti d'os países totas as locomotoras en servicio dende osanyos 1970 son diesel, bi ha excepcions como aRepublica Popular China a on que encara remanen bellas locomotoras de vapor, que chino chano se van sustituyendo. Tamién bi ha locomotoras de vapor historicas que continan funcionando en bels países en rotasturisticas y d'ocio.
A tracción electrica ofrexe un baixo coste por kilometro de operación d'o tren, encara que tien un gran coste inicial ya que bi ha que eletrificar as linias. Como lo coste por kilometro d'os trens electricos ye mayor, no gosan emplegar-se tanto en grans distancias, de fueras d'o caso d'os trens d'alta velocidat.
Interior d'un tren de pasachers de luenga distancia enFinlandia.
Un tren de pasachers ye aquel que incluye vehiclos especialment habilitatos ta transportar personas que reciben o nombre decoches, encara que antiparte ixe tren encluya tamién vagons ta o transporte de mercaderías. Os trens de pasachers viachan entre dosgaras, a on que os pasachers pueden baixar-ne y puyar-ie, y os suyos coches son mas ubiertos que os vagons de mercaderías, ta fer o viache os suyos pasachers con mas comodidat.
Muitos d'os mas prestichiosos trens de pasachers tienen nombre propio, y muitos d'ellos s'han feito famosos (por eixemplo l'Orient Express) y encluso tamién han gosato apareixer en aliteratura y ocine.
Bels trens de pasachers, tanto de curta como de luenga distancia, pueden emplegar vagons de dos pisos ta acullir encara mas pasachers que un tren normal. O disenyo d'os trens de pasachers ha variato muito a lo largo d'a historia.
Antiparte, os trens de luenga distancia son trens que viachan entre cuantas ciudaz y/u rechions en l'interior d'un país, encara que a vegatas tamién trescruzando cuantos países en as rotas internacionals; gosan fer o suyo recorrito sin fer muitas paratas intermedias, fendo asinas mas curto o viache.
Istos trens a sobén tienen un vagón restaurant a on os pasachers pueden minchar mientres adurada d'o viache. Os trens que viachan de nueiz tamién tienen vagons conleitos ta dormir.
Velaroruso tren de pasachers d'alta velocidat (formato de multiples unidaz).
Una categoría de trens de pasachers de luenga distancia que ye creixendo a-saber-lo ye la d'os trens d'alta velocidat. Por un regular istos trens plegan a velocidaz mayors de 200 km/h. O trenShinkansenchaponés inaugurato en1964 estió lo primer tren de pasachers moderno d'alta velocidat que tenió exito.
O tren mas rápedo sobre rails ye oTGV (Train à Grande Vitesse, enfrancésTren d'Alta Velocidat) que alcanzó una velocidat de dica 574.8 km/h en una prebatina feita en2007. Manimenos, o tren comercial mas rapedo ye o Intercity Pequín–Tianjin con una velocidat de 350 km/h, plegando lo TGV dica os 300–320 km/h en viaches comercials, igual que fa o InterCity Expressalemán.
Por un regular os trens d'alta velocidat son muit competitivos con atrosmedios de transporte en destins con distancias de menos de 3 u 4 horas (eixemploTokyo –Osaka en Chapón, 500 km, 2h 30 min uParís-León del Roine en Francia, 500 km, 2 h) en zonas con altadensidat de población, pero a sobén o transporte aerio tiene ventalla en viaches mas luengos.[1]
Os trens muit rapedos son a vegataspendulars, como loAPT, oPendolino, u oTalgo. Os trens pendulars fan que os coches s'enclinen una mica en as curvas, reducindo asfuerzas g y permitindo asinas prener as curvas con mayor velocidat a la vegata que os pasachers tienen una mayor comodidat.
Os trens de meya distancia, tamién conoixitos comorechionals, gosan connectar ciudaz grans con villas y lugars que se troban a distancias meyas, fendo en o suyo recorrito paratas intermedias. En cuentas de unir nomás grans nuclios de población como feban os de luenga distancia, istos trens rechionals permiten atender a requesta d'as arias rurals.
Ta mas información se veiga l'articlo principal sobretrens de redolada.
Os trens de redolada u trens urbans son trens de curta distancia que permiten unir as grans ciudaz con os suyosbarrios y ciudaz dormitorio, u con a suya redolada en cheneral. A suyavelocidat ye entre os 50 y os 200 km/h y tienen horarios fixos y regulars.
Untren de marchandisas ye un tren que s'emplega nomás ta o transporte de mercaderías u materials d'un puesto ta atro y que nunca no s'emplega ta transportar pasachers. Gran parti d'o transporte mundial de mercaderías se fa por tren y en países como osEstaus Unius o rete de ferrocarril s'emplega mas ta o transporte de mercaderías que de pasachers, que gosan emplegar l'avión u o transporte por carretera.
Con una buena organización, o transporte de mercaderías ferroviarias puet estar muit economico y muito mas eficient dende o punto de gollada enerchetico que o transporte de mercaderías por carretera. Sobretot ye economico transportar as mercaderías en tren cuan a suya grandaria y a distancia que cal recorrer son grans; si a carga u a distancia ye chicota bi ha mayors perdidas economicas.
A mayor desventalla d'o transporte ferroviario de mercaderías ye a suya manca de flexibilidat, en depender d'una vía fixa. Por ista razón o ferrocarril ha ito perdendo muita d'a suya capacidat de transporte en favor d'a carretera. Muitos gubiernos son mirando de empentar o transporte en tren de marchandisas, debito a los suyos beneficios.
Bi ha muitos tipos diferents de trens de mercaderías, que s'emplegan ta portiar diferents tipos de mercaderías, con diferents tipos devagons. Un d'os tipos mas comuns son os vagonscontenedor, ya que con una grua ye fácil puyar-ne y baixar-ne d'o tren y dimpués cargar-ne encambions ubarcos, en o clamato transporte intermodal.
Iste tipo de tren ha substituyiu cuasi de raso en l'actualidat a los antigos vagons de carga en los que a mercadería heba d'estar cargata a mán, como en o transporte maritimo an desapareixito osestivadors portuarios que en feban o mesmo treballo.
En bels países s'emplega una mena de trens ta o transporte intermodal de mercaderías en que os cambions plegan por carretera dica la gara y dimpués puyan a un vagón especial d'o tren, ta baixar ya en o lugar de destín y continar o suyo trachecto por carretera. Iste sistema de transporte se conoixe en anglés como"piggy-back" (literalmenta cuestas) y se fa servir por eixemplo en o tunel d'oCanal d'a Manga entreAnglaterra yFrancia u en o transporte transalpín entre iste zaguer país yItalia, ta evitar a orografía d'osAlpes. Istos trens son creixendo en importancia en o transporte de mercaderías estausunidense ya que no cal fer modificacions especials en os vehiclos que s'han de transportar, pero ofreixen muita mas flexibilidat. Una atra alternativa de transporte intermodal tamién son osroadrailers, remolques de cambión especialment disenyatos ta estar fisicament unitos a un tren, metendo a los trailers un eixe ("bogie") que lis permite rodar por as vías.
Bi ha muitos atros tipos de vagons especials ta transportar mercancias como por eixemplo autos. Tamién existen vagonsrefrigeradors que permiten levar comida u chelo, u vagons contenedor que permiten transportar tot tipo de materialsliquidos ygases. Minerals como locarbón se leban en vagons especials que permiten cargar y descargar rapedament.
A vegatas, bels pasachers que no quieren pagar o no tienen diners ta viachar en tren emplegan os trens de mercaderías de manera ilegal comomedio de transporte, por haber-ie menos vichilancia que en os trens de pasachers. Muitos d'ellos pillan o tren cuan ye en movimiento, lo que fa que a vegatas se produzcan accidents.
A parola "tren" viene de l'antigofrancéstrahiner, que a la vegata deriva d'o latíntrahere que significa "tirar", "rastrar". Ye cuasi a mesma parola en a resta d'as luengas latinas como l'aragonés, ocatalán, oitaliano u ocastellano y tamién en atras luengas como l'anglés u l'olandés. En asluengas chermanicas como l'alemán y asluengas escandinavas apareixen as parolaszug,tåg ytog, derivatas d'o verbo anglésto tug que tien o mesmo sentito de "rastrar".
Caballo tirando d'un vagón sobre vías en osieglo XVIII.
L'orichen de l'actual ferrocarril pareixe que se puet trobar en as carreras d'a ciudat d'Ur enMesopotamia, en aEdat Antiga. Os carros que i pasaban feban sulcos paralelos en o terreno. A escape os habitants d'a ciudat pararon cuenta que cuan os sulcos se feban fundos os carros continaban por a trachectoria d'istos, y asinas, en pasar por as carreras mas estreitas no estropiciaban as casas.
Mas entabant cuan as carreras se cubrioron contantonicos se continoron dixando istos sulcos ta que os carros i ficasen as suyas ruedas. No bi ha que xuplidar que allora o carro de cuatre ruedas encara yera un invento prou recient, y por ixo lo suyo eixe zaguero encara no se podeba orientar.
As locomotoras de vaporEscatrón yAragón (preservadas por l'AZAFT) en pasando porAyerbe.
No se sape quí instaló a primera vía, pero en osieglo XVI ya s'emplegaban en asmenas d'oro deTransilvania, habendo sobrevivito bels eixemplars d'aquellas primitivas vías y d'aquels vehiclos.
En bels documentos d'osieglo XVI bi ha ilustracions que representan istos ferrocarrils y vías de fusta. O mas conoixito yeDe Re Metallica, deGeorg Bauer, publicato en1556. O debuixo d'una d'istas vías, en una mena d'Alsacia, se troba tamién en aCosmographica Universalis (1550) deSebastían Münster. Ye probable que antis de ditas calendatas, ixas vías s'emplegasen tamién en as menas d'Europa de l'Este y d'oTirol.
Asinas pues, seguntes os nuestros actuals conoiximientos, pareixe que a ideya de fer un camín especial ta que cerculasen os carros amanixió enMesopotamia y que o emplego d'as ruedas sobre rails estió ideya d'un alemán desconoixito. Mientres tot osieglo XVIII se construyoron numeroros ferrocarrils meneros, principalment enGalas y o nord-este d'Anglaterra.
Por ixas envueltas yeran caballos os que rastraban os vagons con a carga por unos rails. O tren moderno apareixe a partir d'a ideya de substituyir a tracción animal por una maquina.
En principiar osieglo XX Aragón ya teneba cuasi a totalidat d'o suyo rete ferroviario construito. Ye a partir d'a lai de chunio de1855 cuan se creyan os rez mas importants d'o estato (estando a primera linia a iba dendeBarcelona entaMataró, inaugurata en1848), pasando belunas d'istas linias por territorio aragonés.
Manimenos con os ferrocarrils no plegó lo desarrollo economico a curto plazo a Aragón, habendo-ie graves crisis como la que escaició1866, cuan a economía aragonesa heba principiato una tardana industrialización. O primer tren plega ta la ciudat de Zaragoza dende Barcelona en1861. Por ixas envueltas Zaragoza ya yera o mayor centro comercial d'o país y gracias a la presencia de nuevas industrias continarba creixendo en as anyadas venients. As concesions ta la construcción d'as linias que haberban de pasar por Aragón ya s'heban feitas dende muitos anyos antis, asinas dende o22 d'abril de1845 existiba una concesión ta o ferrocarril Madrit-Zaragoza, dende o13 d'agosto de1845 una atra ta o ferrocarril Valladolit-Zaragoza y dende o9 de febrero de1846 a unica que a la fin se construirba, a linia Madrid-Barcelona, pasando porGuadalachara y Zaragoza.
O ferrocarril plega taUesca en setiembre de1864, cuan se construyó una branca d'a linia que unibaLeida con Zaragoza dende a localidat deTardienta, obra financiata porCatalana de Crédito.
O prochecto d'a linia Madrit-Zaragoza se fa a la fin en1851, dentrando en Aragón por a val d'orío Xalón. A linia, que se financió con capital francés, plega taAlfama d'Aragón en 1863, inaugurando-se en mayo d'ixe mesmo anyo. Mas tardi, en1878, s'enlazó ista linia con la que iba dende Madrit dicaIrún, propiedat d'aCompañía del Norte, con o trampo entre Zaragoza yPamplona.
En l'anyo1884 s'amillororon as comunicacions con a ciudat de Barcelona cuan se construyó una nueva linia. A ideya yera fer una atra segunda linia que unise Madrit con Barcelona dreitament y sin pasar por Zaragoza, siguindo una rota alternativa porMolina d'Aragón,Calamocha,Mont Albán yCasp, pero a la fin no sé fació por razons economicas.
Ye important destacar tamién o ferrocarril que n'iba entaFrancia, a linia deCanfrán u mas conoixito popularment como lo"canfranero", que encara que no se remató dica bien dentrato lo sieglo XX, sí que estió una important iniciativa en temas de transporte en Aragón en o zaguer tercio d'osieglo XIX.
O ferrocarril central d'Aragón completaba o rete ferroviario aragonés a finals d'o sieglo XIX. Iste ferrarril, construito con capital belga, saliba dende Calatayú y plegaba dicaValencia. Tamién existiban os ferrocarrils de vía estreita como los que iban dendeCarinyena dica Zaragoza con 45,2 km de longaria u entreCorz yBorcha con 17 km.
En total yeran 707 km de ferrocarrils d'amplo normal os que bi heban en l'anyo1900 y atros 183 km mas se rematarban de construir en l'anyo 1901 entre Calatayú yRubielos de Mora. Con una densidat de 2.000 metros de vía por cada 100 km² de superficie, un dato mas baixo que a meya estatal en ixa epoca.
Con o principio d'o nuevo sieglo se remata la construcción d'a linia Calatayú-Valencia pasando porCamín Reyal. En octubre de 1901 plega tamién a concesión d'o ferrocarril entre Utriellas y Zaragoza por parti d'a sociedat"Minas y Ferrocarriles de Utrillas". Amás d'iste atros ferrocarrils de vía estreita se construirban en Aragón, como o ferrocarril entreSadaba yGallur (1915),Carinyena yRicla de 25 km,Lecera yLa Puebla d'Íxar con 24 km, entre Teruel yCuenca con 130 km, entreAlcanyiz yVinaroz porMoriella con 125 km, entre Carinyena yDaroca con 24 km y entre Leida yFraga con 30 km.
Ya en1929 se fa o trampo d'a linia Santander-Mediterrania entre Soria y Calatayú. A linia Zaragoza-Camín Reyal se remata en abril de1930.
Ta mas información se veiga l'articlo principal sobreCercanías Zaragoza.
Actualment en Aragón bi ha una linia detren de redolada uCercanías en a ciudat de Zaragoza. A linia C-1 trescruza la capital d'ueste ta este, principiando en o barrio rural deCasetas y rematando enMiraflors, con o siguient recorrito:
Sadaba-Gallur: estió un ferrocarril de vía estreita construito por aCompañía Ferrocarril Segundario con Garantía de Interés por el Estado de Sádaba a Gallur, S.A. entre istas dos localidaz, encara que a lo principio a ideya yera unir tamién ista linia con o ferrocarrilIrati entrePamplona ySangüesa, y mesmo bi habió plans ta portar a linia enta l'este, dicaChaca yCanfrán. Con una longaria de 55,39 km estió activo entre o30 d'abril de1915 y o8 de chunio de1970, cuan fue substituyiu por una linia de transporte por carretera.
Tudela-Tarazona: ye una branca de 22 km de longaria entre as ditas localidaz, inaugurata o6 de chulio de1952, que ye hue fuera de servicio ta pasachers.
Valencia-Calatayú: a linia uniba istas dos localidaz pasando porTeruel. O primer trampo, Barracas-Puerto del Escandón, de 44,376 km, s'inauguró o5 de noviembre de1900. O trampo entre Puerto del Escandón-Calatayú, con 150,603 km, s'inauguró lo28 de chunio de1901.
O tren ye muit present en aliteratura, ocine y los suyos derivaus (vidiochuegos, etc.). O ferrocarril ye un mundo zarrato muit propicio ta las intrigas (polizía, espionache, reunions y dramas sentimentals) y un puesto ta viaches con muita d'aventura y suspense (o paso d'as mugas, as garas que s'amanan). Especialment han apareixito en istas obras de ficción ciertos tipos de trens de luxo (por eixemplo l'Orient Express, oTransiberián u ostrens nocturnos).
Tamién ye present o tren en atras facetas d'a cultura, como en apintura.
O ferrocarril tien una important relación con a literatura cuasi dende a suya aparición:Victor Hugo ya en fa mención[6] cuan as primeras linias encara se yeran ubrindo a los viachers. L'ambient d'os viaches y as gras, ixe universo a vegatas fosco y a vegatas silencioso en fa un puesto ideyal ta o desarrollo denovelas de muit diferents tematicas. A tecnolochía y tot lo asociato a ista ubren as puertas a tot un mundo deCiencia ficción, y d'atra mán os espacios zarratos aintro d'un vagon son o escenario apropiato ta os autors de novelas policiacas.
En a siguient lista se incluyen nomás libros cual tema principal ye o ferrocarril:
A gara de Saint-Lazaire en París, un cuadro d'o pintorClaude Monet d'arredol de1877.A gara de Saint-Lazaire en París, un cuadro d'o pintorClaude Monet d'arredol de1877.A gara de Saint-Lazaire en París, un cuadro d'o pintorÉdouard Manet de1872-1873.
Muitos pintors son autors de cuadros de tematica ferroviaria, en estar tan important a presencia d'o tren en a vida social actual. Asinas, bi ha cuantas obras d'opintorfrancésClaude Monet, de finals d'osieglo XIX, sobre agara de Saint-Lazaire enParís.