 | Iste articlo ye en proceso de cambio enta laortografía oficial de Biquipedia (laOrtografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Atranshumancia[1] ye una modalidat deganadería en a que obestiar y opastor son en un puesto en hibierno y en un atro diferent enverano, pasando por un sistema de camins oficials, repentido-se este ciclo totas lasanyatas.
Este termin s'aplica a l'apicultura si cambian lasarnas d'un puesto a atro.
A transhumancia ye tipica d'as cordeleras que bi ha en a zona mediterrania y arredol d'ella:Atlas,cordelera Cantabrica,sistema Iberico,Pireneus,Alpes,Balcans,Carpatos,Tauro,Zagros, ecetra...
EnGuadalaviar (Sierra d'Albarracín) yOncala (Soria) bi ha museus d'a transhumancia.
Os camins transhumants reciben a denominación decabanyeras por a presencia de "capanas" en as dos versants d'osPireneus y en cuasi tot Aragón y Navarra. Encatalán deRibagorza se dicencarrerades, en oPaís Valenciano y lugars deGúdar-Chabalambre se dicenazagadores.
A nomenclatura oficial en Aragón ye d'orichencastellano y fue imposata en osieglo XVIII dimpués d'aGuerra de Succesión Espanyola y aplicación d'osDecretos de Nueva Planta:[2]cañadas,cordeles,veredas ycoladas. Con tot y con ixo o termincordel poderba estar d'orichen navarro, y tamién se conoix o terminCanyada/Canyata en os elementos romances de textos medievals d'Aragón enlatín y en a toponimia (Canyada Vellida), pero talment no se refiera a camins d'o bestiar local y no especificament transhumant.
En a terminolochía oficial d'orichen castellano unacañada ye de 90varas castellanas d'amplura (uns 75 m), oscordeles d'uns 38 m, asveredas d'uns 20 m d'amplura, y unacolada ye cualsiquier vía con menor amplura.
En aEdat Meya d'aComunidat de Teruel ycomarcas churras i habió una corporación profesional de pastors transhumants ditacerraja, y bi ha bels toponimos con ixa mesma radiz:cerrallosa,cerrajosa, etc... Oligallo de pastors de Teruel yera integrato en acerraja.
AsCabanyeras d'oreino d'Aragón yeran 7:
En obarranco de Torrijos enTorreciella de Val Madriz pasaba l'hibierno parte d'o bestiar d'aval de Vio.
Enla Romana i heba casetas de pastors d'aTramacastiella de Tena.
Os pastors d'a val deBielsa y parte d'os pastors d'aval de Chistau baixaban con o bestiar seguindo un camín paralelo a laCinca, dixando a man ezquierdaCotiella yPenya Montanyesa y pasando porl'Ainsa,Nabal,Balbastro yMonzón, a on que a cabanyera s'uniba a atra cabanyera.
Os pastors d'aval de Benás pasaban primero ocoll de las Fadas y dimpués trescruzaban omacizo d'o Turbón por dos rotas alternativas: u por opuerto de la Muria u por opuerto de las Aras.
A rota que pasa porla Muria baixa dimpués por avall de Bardaixín y s'achuntaba amán deCampo con a rota que feban servir os pastors d'aval de Chistau que no baixaban por a Cinca. Dimpués a cabanyera puya taForadada d'o Toscar, pasa porTroncedo yGraus (evitando oCampanué),Alins y plega taMonzón, a on que s'achunta con a rota que encomenzaba en a val de Bielsa. Esta rota la fan servir os pastors y bestiars deCampo,Belveder,vall de Bardaixín, con 5.000 cabezas y los pastors y bestiars deMurillo de Llena ySecastiella.
A rota que pasa porlas Aras pasa dimpués por aPuebla de Roda,lo Villar,Salanova,Chuseu y s'achunta con l'anterior.
Os bestiars d'aval d'Arán pasaban por opuerto de Barradós y por opuerto de Vielha y plegaban entaVilaller, un poco mes abaixo s'achuntaban con os bestiars deCastanesa. A cabanyera comuna pasaba porBonansa, travesaba asierra de Cis, pasaba entreCaxigar yCastigaleu, travesaba asierra de Mont Gai cerca deTolva y plegaba entaEstupinyán, a on que se deseparaban en diferents rotas, una d'ellas entaAlfarràs, por a plana d'Urchel, y atras por a Ribera d'a Cinca y deLitera.
Os bestiars d'as vals deSarasaz yRoncal pasaban l'hibierno en asBardenas Reyals. ACañada Real de los Roncaleses encomienza enRoncal, pasa porBurgui, omonesterio de Leire,Xabier,Cáseda,Carcastiello y plega enta aBardena. ACañada de los Salacencos encomienza en o Mont Orhi, pasa porEscároz,Ibilzeta,Adoain,Lumbier,Gallipienzo,Uxué, yMoriello Freito unindo-se con aCañada Real. Os pastors d'aRibera Navarra fan en verano tamién esta rota puyando ta os monts d'Urbasa y Andía dendeTaust, pasando porFalces,Tafalla,Larraga yCirauqui.
Os bestiars transhumants d'asierra de Gúdar yMayestrato pasaban l'hibierno en zonas costeras entreCastellón de la Plana y odelta d'Ebro.
Ya en a Edat Meya cualques ganaders d'a Tierra d'Albarracín perteneixeban a esta Mesta, como se lei en un texto de1509 cuan l'alcait deHuélamo (Serranía de Cuenca) imposabaasaduras a lo paso d'o bestiar por asveredas:
En1417 alcuerdan ninviar un representant d'Albarracín, o procurador, a las reunions d'aMesta castellana. A zaguers d'osieglo XVIII, en o reinato deCarlos II a Mesta d'Albarracín acordó de vinclar-se institucionalment con acuadrilla cuencana d'a Mesta Castellana. As ordinacions de1740 indican que o suyo bestiar yera en a suya mayor parte transhumant enta oReino de Valencia,Murcia u la val d'Alcudia (Ciudad Real). Os bestiars transhumants d'asierra d'Albarracín plegaban (y encara plegran) tasierra Morena y feban servir o rete de cabanyeras (Cañadas Reales) d'aMesta castellana.
Os dreitos que teneban os ganaders con bestiar transhumant causoron un granimpacto ambiental sobre avechetación y osuelo. L'actividat ganadera d'os pastors transhumants ye responsable d'a grandeforestación d'o sector central d'aval d'Ebro, Monegros incluitos, entre os sieglos XIV y XVI en os que creixió muito odelta d'Ebro.
| Control d'autoridaz |
|
|---|
Datos:Q4657754
Multimedia:Transhumance /Q4657754