Asemana[1] usetmana[1] (d'olatínseptimana)[2] ye un periodo detiempo de sietdías consecutivos. Excepcionalment, en cualques países y periodos de tiempo se fación servir calandarios revolucionarios con semanas de cinco y seis días entre periodos revolucionarios, como en l'antigaUnión Sovietica u enFrancia. En cuantas culturas se troba atras agrupacions de días adintro d'un mes, que son equivalents a la semana, pero que no emplegan como base o numero siet.
A sola variant de l'aragonés que conserva asdenominacions d'os días d'a semana ye obenasqués y os días d'a semana son:
Enaragonés escrito se fan servir estas atras denominacions:
Enaragonés medieval muito a sobén s'escribe debant a paroladía:día lunes,día martes, etcetera.
Ista división d'o tiempo, sin garra correspondencia aparent con osmeses y osanyos, ye d'as pocas que tien garra reflexo en fenomenos celestes. Atros escayecimientos como o días (chiro d'aTierra sobre o suyo eixe), u l'anyo (chiro d'a Tierra arredol d'oSol), sí que en tienen. Por ixo, se troba opinions oposadas respective a l'orichen d'a cantidat de días d'a semana:
- As antigascivilicacions babilonicas ya feban servir a semana de siet días. Cada día yera adedicau ta undios diferent, que yera asociau a cadagún d'os siet cuerpos celestes visibles a uello: oSol, aLuna y cinco planetas:Mercurio,Venus,Marte,Chupiter ySaturno.
- A civilización india conoixeba o concepto d'a semana de siet días con diversas referencias a laRamayana, un libro sagrau escrito ensanscrito arredol d'o300 aC, en que se fa mención deBhanu-vaar que significa dominche,Soma-vaar que significa lunes... y asinas asinas.
- As primeras pachinas d'aBíblia explican queDios creyó o mundo en seis días, y se descansó o seteno.
- Atras teorías sostienen que o periodo fixo de siet días ye debiu a la cuarta parte d'o meslunar de 28 días.
Os antigoshebreus simplament numeraban os días d'a semana, fueras d'o seteno, osabat (shabbat), que yera o día de descanso.
Enarabe tamién se numeran os días, y igualment, o seteno ye o sabat (asSabt). O seiseno día se diz hueal-Jum'ah, o día d'a reunión (jum), que ye cuan os musulmans rezan en a mesquita (jâmi).
Engriego moderno, os días tamién se numeran, y d'a mesma traza, o seteno ye o sabat (sávvato), y o primer día ye o 'día d'o Sinyor' (kireakê). O seiseno día, en griego se clama 'paranza' (paraskeuê). Iste termin, en realidat, tamién ye d'orichen hebreu, ya que fa referencia a la paranza d'oshabbat.
Mientres as luengas mediterranias orientals reflectaban variacions d'a numeración d'os días d'a semana, as luengas d'Europa Occidental (fueras d'o portugués) reflectan nombres basaus en os nombres d'os planetas visibles a uello, que corresponden a nombres de dioses. D'acuerdo con ainterpretatio romana os dioses romanos tienen equivalents en os dioses d'amitolochía griega, que tamién teneban equivalents en dioses d'atras mitolochías como as d'Echipto, Babilonia u Sumeria.
Os nombres d'os días d'a semana en latín se construiban porcomposición con unchenitivo determinant y un substantivo determinau por este chenitivo, manimenos bi heba variación en l'orden (dies-lunae ylunae-dies), y a la fin se produció elipsis dedies en todas asluengas romances de fueras d'ocatalán,occitán yfrancés.[4]
Enaragonés o nombre d'os días d'a semana tiene o mesmo orichen que en as atras luengas romances, i habendo una relación con os nombres d'os astros y unaelipsi d'o componentdies. Asinas,lunes/luns vien dedies lunis (día d'aluna), martes dedies martis (día demarte)... etcetera. Respective a o sabado, iste nombre promana d'a fiesta hebrea d'oshabbat (día d'osabat), y o dominche d'a parola latinadomus udomine (día d'o sinyor).
En o caso d'aluenga anglesa, como en as atrasluengas chermanicas, os nombres d'os días d'a semana tienen bella semellanza con l'orichen latín: O primer, segundo y seteno días tienen o mesmo orichen:Sunday,Monday iSaturday (Sol, Luna y Saturno respectivament). O seiseno día,Friday, pareix relacionar-se conFreya, una diosa chermanica de l'amor que se podría corresponder con Venus. O cinqueno día,Thursday, promana deThor, o dios d'o truen en a mitolochía escandinava, que tien o mesmo significau que Chupiter en a mitolochía latina. O tercer día,Tuesday, promana deTiw, un dios d'a lei u d'a guerra, que podría tener o suyo omologo en Marte. O cuarto día,Wednesday, provién de *Wōdanaz-Odín, o principal dios d'a mitolochía chermanica, on ye incluita a mitolochia escandinava. A correspondencia en iste caso no ye tan platera, encara que Odín, como dios d'a sabiduría podría prener o papel de Mercurio en o caso de l'aprendizache y o conoiximiento esoterico.
O estándardISO 8601 identifica o lunes como o primer día d'a semana. En cuasi toz os países d'o mundo a semana prencipia o lunes, mientres que enPortugal,Brasil y en belatros países anglosaxons (como osEUA y oReino Uniu), a semana escomencipia o dominche.
A Biblia chudieva establiba o dominche como o día siguient d'oSabbath de descanso, u siga, como o primer día d'a semana. EnIsrael, o estau actual d'oschudieus, se practica o descanso laboral o sabado, en os países de tradicióncristiana, o dominche, y en os paísesmusulmans, o viernes.
En cualques calandarios revolucionarios adurada d'a semana cambía, igual como o suyo nombre:
- En ocalandario republicano francés, l'anyo se trestallaba en 36decades (decadas u periodos de 10 días) y 5 días suplementarios.
- En ocalandario revolucionario sovietico, se substituyó a semana de siet días por una de cinco, con a finalidat de borrar as connotacions relichiosas d'o dominche como o 'día d'o Sinyor'. Ista iniciativa nomás duró dos anyadas: en os atros nueu anyos que se fació servir iste calandario, s'emplegó una semana de seis días.
- ↑1,01,1(an)Diccionario aragonés-castellano-catalán.Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de2024 (accesible vía web).
- ↑(es)Francho Nagore Laín:Vocabulario de la Crónica de San Juan de la Peña (versión aragonesa, s. XIV),Universidat de Zaragoza,2021,ISBN 978-84-1340-315-1, p.409
- ↑3,03,13,23,33,43,53,6José Antonio Saura Rami:Heterogenea benasquensia. Estudis romànics, ISSN 0211-8572, Nº. 32, 2010, pachinas. 339-346.
- ↑(es)Fernández González, J.R.:Gramática histórica provenzal.Universidat d'Oviedo, 1985. pp 107-109, p 80.
